View source for ગંધમંજૂષા/મહાપ્રસ્થાન (પદ્યનાટક)

{{center|<big>'''મહાપ્રસ્થાન (પદ્યનાટક)'''</big>}}

{{Block center|<poem>
ધર્મ :
::કાળમાં વિલીન થયો છે કુરુક્ષેત્રનો રોદનધ્વનિ, યુધિષ્ઠિરના 
::રાજ્યાભિષેકનો વિજયધ્વજ 
::કુરુકુળનો નાશ જોઈ પોઢ્યા છે ભીષ્મ. 
::યોગમાં લીન થઈ વિદૂરે યુધિષ્ઠિરમાં વિસર્જિત કર્યા છે પોતાના પ્રાણ.
::અરણ્ય હુતાશમાં ચિતાએ ચડ્યા છે ધૃતરાષ્ટ્ર, ગાંધારી અને કુંતી. 
::વૃષ્ણિકુળનો થયો છે વિનાશ. 
::સાગરતટની ક્રીડાસ્થલિ બની યાદવોની મૃત્યુસ્થલિ, 
::પ્રભાસક્ષેત્રમાં લીલા સંકેલી છે કૃષ્ણે,
::બલરામ સમાયા છે શેષનાગમાં,
::કાળને વશવર્તે છે વૃષ્ણિવંશ, ગાંધાર, પૌંડ્ર, અંધક, મગધ, ચેદિ કે કુરુકુળ
::કીટ હો વા કુંજર, કાળની સર્વને લાગે છે ઝાળ.

::હસ્તિનાપુરના સિંહાસન પર આરૂઢ યુધિષ્ઠિરને નથી ચેન
::છાતી પરની વિજય વરમાળ કોરી રહી છે છાતીમાં. 
::રાજ શું આ શ્રીહીન રાજ્ય પર ?
::કાળની ગતિ જાણી ધર્મમતિ યુધિષ્ઠિરે મહાપ્રસ્થાનનો કર્યો છે સંકલ્પ.
::અંતિમ પ્રયાણ
::અંતિમ પ્રસ્થાન – નવા આરંભનું.

::ગૃહાગ્નિ, યજ્ઞાગ્નિ સાથે ક્રોધાગ્નિ, ઈર્ષાગ્નિ ઠારીને આવ્યા છે યુધિષ્ઠિર,
::ધારણ કરી વલ્કલ.
::ચાલી નીકળ્યા છે પંચતાપસો અને એક તાપસી.
::તપથી દીપ્ત તાપસો.
::ધર્મમોક્ષની કોઈ આકાંક્ષા વગર પાછળ પાછળ ચાલી આવે છે એક શ્વાન
::ક્યારનુંય ક્ષિતિજ પાર છોડ્યું છે હસ્તિનાપુર. 
::દૂરસુદૂર દૃષ્ટિમાંથી વિલીન થયાં છે જનપદો. 
::સંભળાતા નથી માનવકુળના કેલિ કોલાહલો, ધેનુઓના હંભારવો. 
::ધીમે ધીમે હવે આછું થતું જાય છે અરણ્ય. 
::દૃષ્ટિપથ ૫૨ દેખાતા નથી હવે દેવદ્રુમ દેવદાર. 
::સંભળાતા નથી ઘાસના નાજુક શ્વાસ. 
::હવે તો બસ હિમ, હિમ જ હિમ - શાશ્વત હિમ.

::છૂટ્યું છે બધું જ
::નથી છૂટ્યું તો કેવળ કુરુક્ષેત્ર. 
::વિજય પછીય હંફાવતું કુરુક્ષેત્ર 
::પાંડવો અને પાંચાલી ભીતર રહેલું કુરુક્ષેત્ર અસટ રણક્ષેત્ર.
(પદધ્વનિ)

યુધિષ્ઠિર : 
::ચાલ દ્રૌપદી ચાલ 
::અમારી સાથે ભ્રમણ કરતાં જને-વને ગ્રામનગરે તારા દેહ પર નથી જોઈ મેં કલાંતિ
::દૂર નથી હવે અંતિમ વિશ્રાંતિ. 
::ચાલ ઊઠ દ્રૌપદી, લાવ તારો હાથ.

દ્રૌપદી :
::ના, મહારાજ 
::આ પથ પર તો પોતે જ કરવો રહ્યો પ્રવાસ. 
::રક્તના આવેગમાં ફલાંગી ગઈ હું અટવિ અને ભવાટવિ. 
::અંતિમપથ પર હવે સંચિત થઈ છે ક્લાંન્તિ.

યુધિષ્ઠિર : 
::‘મહારાજ' કહી ઉપહાસ ન કરો દ્રૌપદી ! 
::સુવર્ણસિંહાસન, રાજદંડ, રાજમુકુટ અને રાજ્ય સાથે છોડ્યું છે બધું જ.
::સહસા કોઈ બોધનક્ષણે ખરી ગયું છે એ સંબોધન. 
::હવે હું ન આર્યપુત્ર, કે તું આર્યા કે ભાર્યા
::આપણે સહુ તો મુક્તિપથના પ્રવાસી. 

દ્રૌપદી : 
::નહીં ચાલી શકાય હવે. સુખેથી સિધાવો સહુ,
::(ધરણી પર ઢળી પડતી દ્રૌપદી) 

ભીમ : 
::ધર્માત્મા ! આ મોક્ષમાર્ગમાં પતિપરાયણ દ્રૌપદી કેમ લથડી પડી ? શો છે તેનો દોષ ?

યુધિષ્ઠિર : 
::જીવનભર ગુપિત રાખ્યો જે વ્રણ આજે કરું છું ઉજાગર પાંચાલી પાંચ પાંડવોની ભલે હો ભાર્યા પણ અંતરતમથી વિશેષ પ્રેમ કર્યો અર્જુનને તે જ તેનો દોષ. આપણો ::સહિયારો મર્મ

દ્રૌપદી (સ્વગત) : 
::ઉપાલંભ ન આપો મહારાજ.
::હા,
::અર્જુનને મેં પ્રેમ કર્યો વિશેષ.
::મત્સ્યવેધ કરી અર્જુને જીતી મને. 
::પણ જીવનભર જીતી ન શકી અર્જુનને. 
::વિદ્ધ મત્સ્ય જેમ તરફડતી રહી સતત.
::અર્જુનને મેં પ્રેમ કર્યો વિશેષ
::પણ એ ક્યાં મારો રહ્યો શેષ ? 
::તે તો વહેંચાયો સુભદ્રા, ઉલૂપિ, ચિત્રાંગદામાં,
::ને રહેંસાઈ હું.
::પણ ના,
::તે તો કદાચ રહ્યો કેવળ કૃષ્ણનો... કેવળ કૃષ્ણનો.
::દ્રુપદનંદિની, પાંચાલી કુરુકુલસામાજ્ઞી
::હું આજે ફરી નાથવતી અનાથવત્. 
::નિષ્ઠુર ક્રૂર ઠંડો પવન દેશે છે મારા અંગને, ખેંચે છે મારા વલ્કલ. 
::પણ હવે કોઈ નથી લજ્જા 
::હિમે સજાવી છે મારી સજ્જા.
::યાજ્ઞસેની હું દ્રૌપદી
::વહ્નિશિખાની જેમ સળગતી રહી અહર્નિશ ક્યારે પ્રજળી, ક્યારેક કજળી. 
::જ્વાલામુખી જેમ રહી ફુત્કારતી
::ક્યારેક ઘુંઘવાઈ,
::ક્યારેક ભભૂકી સળગી, તો
::ક્યારેક સળગાવ્યું.
::મારી આગને ક્યારેક તેં ઠારી ભીમ, આજે ઠા૨શે આ હિમ. 
::સ્વર્ગને દ્વાર ભલે જાવ ધર્મરાજ, ભીમ, પાર્થ, નકુલ ને સહદેવ 
::હું તો ઠરીશ આ હિમમાં,
::હિમ !
::આજે ઠાર તું આ યજ્ઞવેદીજ્ઞા યાજ્ઞસેનીના દેહને ઠાર તું જ્વાલામુખીશા મારા ચિત્તને.
::(પાંડવોનું પ્રયાણ. સહસા સહદેવના પડવાનો અવાજ.)

ભીમ :
::ભ્રાતા યુધિષ્ઠિર ! સદૈવ શુશ્રૂષારત અહંકારરહિત
::માદ્રીનંદન સહદેવનું પતન કયા દોષથી થયું ?

યુધિષ્ઠિર : 
::ભ્રાતા ભીમ ! સહદેવને અહંકાર હતો તેની બુદ્ધિનો, ત્રિકાળવ્યાપ્ત તેના જ્ઞાનનો.

સહદેવ (સ્વગત)  : 
::જાઓ, સર્વે સુખેથી સિધાવો સ્વર્ગે
::ઉચ્છિષ્ટ જેમ પડી રહેવા દો મને. 
::ત્રિકાળજ્ઞાન એ શું વરદાન ? 
::વરદાન સાથે જ કોઈ પરોવી ગયું છે શાપ.
::ભોગવાયેલું ભોગવ્યું,
::જિવાયેલું જીવ્યો,
::મરણ પહેલાંય મર્યો. 
::જીવિતોને જોયા મૃત-વિસ્મૃત
::જ્ઞાનવૃશ્ચિકના અંતિમ અંકોડાનો લાગ્યો છે દંશ-દાહક છે પીડા.
::કામિની કૃષ્ણામાં
::ક્યારેક દેખાતી ચંચળબાળા
::તો ક્યારેક ગલિતગાત્ર ક્ષેતકેશા વૃદ્ધા.
::સંભ્રમથી ભમી ઊઠતું ચિત્ત.
::ઉન્કત થઈ ઊઠેલો કામ 
::અચાનક થઈ જતો શાંત.
::માસ, પક્ષ, પ્રહર ઘટિકા નહીં
::પણ
::નિમિષમાત્ર જો સૂચ્યગ્ર ક્ષણ એક વર્તમાનની મળી હોત તો 
::વસાવ્યું હોત મેં તેના ૫૨ એક હસ્તિનાપુર. 
::અસ્તિ-નાસ્તિના અંતિમો પર ભટકતા મનનું આશ્રય હોત એ હસ્તિનાપુર.
::ભલે
::ક્ષણ બે ક્ષણ હો
::પણ શાંતિ મળી છે મહામના યુધિષ્ઠિરને, 
::શાંતિ મળી છે વીર અર્જુનને,
::મહાબલિ ભીમને,
::સુદર્શન નકુલને,
::સદાય પ્રજળતી દ્રૌપદીને. 
::ને હું ?
::હું ચિર અશાંત
::ગત આગત અનાગતના સૂત્રને ગૂંચવતો ગૂંચવતો ગૂંચવાતો, 
::ઉકેલી ન શક્યો સમયના સળંગસૂત્રને.
::કાળતટ પર સ્થિર...
::તોય હું ન તટસ્થ.
::ક્ષણ એક જો કુંવારી મળી હોત !
::ભલે ન જોઉં સ્વર્ગનું દ્વાર
::પણ હવે આ લઈ લો જ્ઞાનનો ભાર
::ગળવા દો મને હિમમાં જ.
::(પાંડવોનું પ્રયાણ. નકુલના પડવાનો ચિત્કાર)
ભીમ : 
::રાજન ! મનોહર ધર્માત્મા બંધુપ્રિય નકુલનો કેમ થયો પાત ? 
યુધિષ્ઠિર : 
::પુરુર્ષભ ભીમ ! અપ્રતિમ રૂપનો ગર્વ એ દોષ હતો નકુલનો.
નકુલ (સ્વગત):
::વીતી ગયેલી વસંત પછી શિશિરના આ પ્રપાતે
::હું નકુલ પામ્યો કે 
::રૂપ એ જ ક્યાં છે સ્વરૂપ ? 
::સ્વરૂપ તો ઓળખ્યું ધર્મવેત્તા તમે, માત્ર તમે જ. 
::હું તો પુરાયેલો રહ્યો રૂપની રેખાઓમાં.
::અને ક્યાં ગયું મારું એ રૂપ ? 
::દ્રૌપદીને આવેગથી સાહવા
::દૃઢ આશ્લેષમાં બાંધવા છતાંય 
::સર્પની જેમ સરી ગયું છે મારા હાથમાંથી તેનું રૂપ 
::અને તેના હાથમાંથી મારું. 
::દેહ બને છે દેહનું સ્મારક.
::અશ્વવિદ્યાવિદ્ હું નકુલ 
::જોઉ છું કે કાયા પલાણીને
::ઊડતી ઝાળ જેવી કેશવાળી લઈ
::પુરપાટ દોડી ગયો છે અશ્વ.
::ડાબલાંય હવે દૂરસુદૂર...
::... પડી રહ્યાં છે હવે માત્ર પગલાં પવન અને હિમની રાહમાં. 
::આ રૂપને હવે ભલે રેલાવે હિમ. 
::(શેષ પાંડવોનું પ્રયાણ અર્જુનના પડવાનો અવાજ)

ભીમ :
::ધમાર્થદર્શિન મહાપ્રાજ્ઞ યુધિષ્ઠિર 
::પરિહાસમાં પણ જેણે અસત્ય ઉચ્ચારણ નથી કર્યું. 
::તેવો પરાક્રમી શ્વેતવાહન અર્જુન પણ પડ્યો. 
::એ કયા કર્મનું ફળ ?
યુધિષ્ઠિર :
::ઋજુ આ અર્જુનને હતું અભિમાન તેના શૌર્યવીર્યનું. 
::અપમાનિત કર્યા તેણે ધનુર્ધરો એ જ એનું સ્ખલન. 
અર્જુન : 
::હતપ્રભ, હતવીર્ય છે આજે આ બલિષ્ઠ અર્જુન.
::દસ્યુ બની કાળ જ હરણ કરી ગયો મારું બળ. 
::હવે મહાપ્રસ્થાનપર્વે
::યુદ્ધ છે તો માત્ર જાત સાથે, 
::એ જાણવા છતાંય છોડી ન શક્યો ગાંડિવનું મમત્વ.
::ધિક્...!
::ધિક્ છે મને.
::સમુદ્રના ઉદ્બેલિત મોજાં જેવી યુદ્ધોન્મત્ત સેનાઓ થંભાવી 
::કૃષ્ણે મને જ આપ્યું જે ગીતાજ્ઞાન,
::તે જ મિથ્યા કર્યું મેં.
::પ્રેમ અને પરાક્રમ એ જ શું મારી ઓળખ ? 
::શુભદર્શના દ્રૌપદી, નાગકન્યા ઉલૂપી, ક્ષાત્રરમણી ચિત્રાંગદા 
::સુહાસિની સુભદ્રા કરતાંય વિશેષ પામ્યો કૃષ્ણ પાસેથી 
::કૃષ્ણ પાસે યુધિષ્ઠિર ભીમ પામ્યા પ્રણામ
::નકુલ સહદેવ આશીર્વાદ
::આલિંગન તો પામ્યો માત્ર હું જ.
::પણ મેં શું આપ્યું કૃષ્ણને ?
::ખાંડવદહન પ્રસંગે ઇન્દ્ર પાસે મેં માગ્યાં અસ્ત્રશસ્ત્ર
::અને 
::કૃષ્ણે કામના કરી પાર્થ પ્રત્યે શાશ્વતપ્રેમની. 
::ગાંધારીના શાપનું નિમિત્તે અમે - પાંચ પાંડવો અને હસ્તિનાપુરનું રાજ્ય 
::પણ હતપુત્ર, હતકુલ, હતાજ્ઞાતિ થઈ એ શાપ ભોગવ્યો કૃષ્ણે. 
::ધાર્યું હોત તો કૃષ્ણ મિથ્યા કરી શક્યા હોત તે શાપને. 
::પણ શિરોધાર્ય કરી એ શાપ - મર્યા તુચ્છ મરણ.
::હવે વધતું જાય છે કૃષ્ણનું કર્ષણ. 
::અસ્ત્રવિદ્યા પરીક્ષા પ્રસંગે
::પૂછ્યું હતું દ્રોણે
::‘સામે શું દેખાય છે વત્સ ?’ 
::અભિમાનથી કહ્યું હતું મેં
::‘દેખાય છે એક આંખ-નાનકડી લાલ ચળકતી.’ 
::એ લક્ષવેધમાં જ ચુકાઈ ગયું સચરાચરનું લક્ષ. 
::ચિરમતિ યુધિષ્ઠિરને જ થયું સમગ્રનું દર્શન. 
::આજે
::અમથો એવો કંપ
::પ્રકંપિત થાય છે. ભીતર ફોરતી આવે છે કસ્તૂરીની ગંધ.
::હવે કોઈ વેધ નહીં
::કોઈ લક્ષ નહીં
::સચરાચર સૃષ્ટિ જ હવે લક્ષ.
::બે બે વાર સેવ્યો છે વનવાસ હવે સેવવો છે મનવાસ.
::કરી છે નાગલોક ભૂલોક સ્વર્ગલોકની લક્ષહીનયાત્રા હવે અનંતયાત્રા.
::જીવનપટ પર પૂરું થયું છે વિરાટનાઢ્ય શ્વેતહિમની જવનિકા પાછળ હવે નેપથ્યમાં જવાનો થયો છે સમય.
::(પાછળ ભીમના પડવાનો અવાજ)
ભીમ : 
::રાજન્ આપનો પ્રિય એવો હું ભીમસેન પણ આ પડ્યો.
::કહો રાજન્ શો છે મારો દોષ ? 
યુધિષ્ઠિર :
::પુરુષર્ભ ભીમ, તું સદૈવ રહ્યો અતિભુક્ત અને ક્રોધી 
::એ છે તારા પતનનું રહસ્ય.
ભીમ (સ્વગત) :
::હું ભીમ
::કુરુક્ષેત્રમાં મેં ઢગલો ઢાળ્યા ઢીમ
::હવે હિમમાં હિમ. 
::વૃક્ષ પરથી કોઈ ઝંઝંડે જેમ ફળ 
::તેમ મેં ઝંઝેડ્યાં કૌરવબાળ. 
::આજે અમને એક પછી એક ઝંઝેડે છે કાળ. 
::ફેંક્યાં મેં ગદા, તોમરો, શક્તિઓ સહસ્ર 
::આજે ફેંકાઈ ગયો છું હું. 
::ઊંચક્યા દશેય દિગ્ગજોને એક બાવડે
::પણ હવે ઊંચકાતી નથી મારી જ ભુજા. 
::કોણે શોષી લીધું આ બલિષ્ઠ બાહુઓનું બળ ?
::હું જાણું નહીં ફૂલ બકુલ કે મન સંકુલ. 
::હું તો ભામિનીનો ભક્ત, 
::તેના કેશમાં સિંચ્યું દુઃશાસનનું રક્ત. 
::દ્રૌપદીના એ રક્તચૂડામાંથી વહે છે ઉષ્ણરક્ત - ધવલ હિમને ઓગાળતું
::હિમમાં ભળે છે દુર્યોધનના ઉરુભંગનું રક્ત.
::દુઃશાસનની છાતીનો રક્તધરો. જ્વાલામુખી જેમ ફુત્કારે છે રક્તને 
::રક્ત-લાવા દઝાડે છે મને હિમમાં. 
::આજે આ હિમગિરિમાં ગાંધારીએ જોયેલું કુરુક્ષેત્ર આજે છેક દેખાય છે :
::રુદ્રની ક્રીડાસ્થલિ જેવી રણભૂમિ 
::રક્તકદર્મથી દલદલ થઈ ઊઠેલું ક્ષેત્ર 
::દશેય દિશાઓના દરવાજે લટકે છે વિદિર્ણગાત્રો. 
::ચૂંથાયેલાં, ચેપાયેલાં રક્તનીંગળતાં અંગો 
::આકાશમાં કાળાં વાદળોની જેમ મંડરાતા શ્યેન. બાજ અને ગીધનાં ઝુંડ
::રાજીવલોચન આંખોને ઠોલતા કાગડાઓ. 
::આભૂષણોને ખેંચતાં ગીધો. 
::હાથમાં પતિનું મસ્તક લઈ વિહ્વળ બની ધડ શોધતી 
::તો કોઈ કપાયેલા હાથ ઢસડતી, ટીટોડીની જેમ આક્રંદ કરતી કુલવધૂઓ.
::તેમના વિલાપનો અસ્પષ્ટ અવાજ
::ઘોર પ્રતિઘોષ બની પડઘાય છે આ શાંતિમાં. 
::ઉગ્ર આવેગી ચંડમૂર્તિ હું ભીમ 
::હવે શાંતિથી રાહ જોઉં છું મૃત્યુની. 
::લાક્ષાગૃહની ઝાળથી બચ્યા તો અહીં હિમમાં ઢળ્યા. 
::સર્વત્ર હિમ.
::નિષ્ઠુર દૈવ જેવું હિમ-હિમ મૃત્યુ જેવું. 
::આ અંતિમ પડાવે શાતા આપો ઓ હિમ !
યુધિષ્ઠિર :
::એક પછી એક છૂટ્યો સર્વનો સંગ 
::પ્રિય પાંડવો પાંચાલીનો સંગ,
::તોય હું નહીં નિઃસંગ.
::આત્મસંગ જ સાચો સંગ એ જ સાચો રંગ. 
::આત્માર્થે પૃથ્વી તજવાનો હવે આવી ગયો છે કાળ.
::અર્જુનભીમની ભ્રાતૃભર્ત્સનાની, 
::પાંચાલીના વલવલતા વિલાપની, કલકેલિની, 
::રાજ્યાભિષેકના જયઘોષની,
::નથી હવે કોઈ સ્મૃતિ.
::પૂર્ણ થયું છે પક્ષ માસ ઋતુ સંવત્સર
::જન્મજન્માન્તરનું આવર્તન. 
::ચાલ શ્વાન, ચાલ મારા ચિર સાથી શ્વાન, જ્યાં ધર્મનું જ હો પ્રવર્તન. 
::અઢારમા દિવસે જ મળી ગયો જીતનો સ્વાદ
::મૃગયા કરવા નીકળ્યા
::ને હાથમાં આવ્યું એક કરાલ કંકાલ. 
::જાણે અજાણે કોણે વાવ્યાં આ વેરનાં બીજ ?
::દ્રુપદે ? દ્રુપદનંદિનીએ ? અંબાએ ? પિતામહ ભીષ્મે ? 
::કે સ્વયં કૃષ્ણ દ્વૈપાયન વ્યાસે ?
::દુર્યોધનનો નથી જોતો કોઈ દોષ.
::દોષ નથી પુત્રાસક્ત ધૃતરાષ્ટ્રનો.
::દોષ કદાચ દૈવનો
::કે
::સહુનો સહિયારો.
::દૈવદોષે જ કુરુક્ષેત્ર બન્યું. વેરનું વિષક્ષેત્ર.
::– તેની વિષાક્ત જ્વાળામાં સુકાયું શોષાયું સળગ્યું ભસ્મ થયું બધું. 
::અકળ છે દૈવની લીલા.
::આજીવન બ્રહ્મચર્યની ઘોર પ્રતિજ્ઞા કરી જે ભીષ્મે તે જ આજીવન ગૂંચવાયા કુરુકુળ સંસારમાં.
::સૂર્યપુત્ર કર્ણ રહ્યો અહર્નિશ અંધકારમાં પ્રજળતો.
::– મરણોત્તર જ પામ્યો ક્ષાત્રોચિત શ્રાદ્ધવિધિનું માન. 
::મહાજ્ઞાની વ્યાસપુત્ર વિદૂર પર જ લાગ્યું હીનકુળનું લાંછન. 
::નરપુંગવ અર્જુન બૃહનલ્લા બની નાચ્યો વિરાટની સભામાં. 
::પુષોત્તમ કૃષ્ણને મળ્યું પારધીના હાથે તુચ્છ મરણ, 
::અંધ ગંધારીએ ખોલ્યાં નેત્રો ને જોયો કુરુકુળનો વિનાશ. 
::પરીક્ષિતમાં જ બસ બચી હવે પાંડવકુળની આસ.
::હું સત્યાગ્રહી
::ને મારા મુખે જ ઉચ્ચારાયું અસત્ય.
::વિજય રૂપે જ મળ્યો પરાજય.
::અકળ છે દૈવની લીલા.
::હસ્તિનાપુરની ચતુર્સીમાને બેડીની જેમ છોડીને આવ્યા પછી હવે 
::અષ્ટદિશાવ્યાપી ક્ષિતિજનું નથી આહ્વાન.
::આહ્વાન હવે ઊર્ધ્વનું.
::ચાલ શ્વાન, ચાલ હજી અધૂરું છે આરોહણ
::વિરાટ આ સભામાં ગુપ્તવેશે છે સર્વ. 
::રૂપમાં ગોપિત અરૂપને, સ્વરૂપને ઓળખવાનો કર્યો સર્વે યત્ન. 
::ચાલ શ્વાન, ચાલ હજી અધૂરું છે આરોહણ.
::(આકાશમાંથી વિમાનમાં ઇન્દ્રનું પ્રગટીકરણ – સાંકેતિક સંગીતથી)
યુધિષ્ઠિર
::પ્રણામ દેવાધિદેવ ઇન્દ્રને. 
ઇન્દ્ર : 
::ધર્મરાજા યુધિષ્ઠિર, હું આવ્યો છું આપને સદેહે સ્વર્ગે લઈ જવા 
::પધારો, આરૂઢ થાવ આ વિમાનમાં.
યુધિષ્ઠિર :
::દેવાધિદેવ ! આપને એક વિનંતી છે.
::અંત સુધીનો મારો સાથી આ મારો ભક્ત શ્વાન પણ સ્વર્ગમાં
::આવશે મારી સાથે.
ઇન્દ્ર : 
::શ્વાનનો સ્વર્ગપ્રવેશ નિષિદ્ધ છે ધર્મવેત્તા યુધિષ્ઠિર 
::છોડ્યું. આપે દિગંતવ્યાપ્ત હસ્તિનાપુરનું સામ્રાજ્ય 
::પથમાં જ છોડ્યા ભ્રાતા અને ભાર્યા ત્યારે આપે
::એક વાર પણ પાછું વળીને જોયું સુધ્ધાં નથી. 
::તો, શા માટે આટલું મમત્વ આ હીન પ્રાણી માટે ?
::યજ્ઞ જેનાથી ભ્રષ્ટ થાય છે, ચાંડાલોનો જે નિત્ય સાથી છે 
::એવા અપવિત્ર શ્વાન માટે શોભે નહીં આટલું મમત્વ.
::છોડો શ્વાનને.
::આપ મારી સાથે પધારો વિમાનમાં. 
યુધિષ્ઠિર :
::હસ્તિનાપુરનું રાજ્ય એ મારું નહીં ભગવન
::–એ તો મારા પૂર્વજોનો વારસો અને ઉત્તરાધિકારીઓની થાપણ
::ભ્રાતા કે ભાનિ ત્યજ્યા નથી મેં પથમાં જ છૂટી ગયાં છે તે
::આ શ્વાન તો છેક હસ્તિનાપુરથી રહ્યો છે મારી સાથે. આવ્યો છે મારા શરણે.
::શું પવિત્ર શું અપવિત્ર
::પ્રત્યેક જીવમાં દૃષ્ટિ જુએ સમત્વ. 
::કરું હું પ્રાણત્યાગ પણ શરણે આવેલાનો કેમ કરું ત્યાગ ? 
::શ્વાન વગર સ્વર્ગનું સુખ મારે મન દુઃખ 
::આપ સુખેથી સિધાવો સ્વર્ગે
::(આકાશ તરફ દૃષ્ટિ કરીને)
::છલના ન કરો દેવ
::નહુષ, બક, નકુલ બની છદ્મવેશે 
::શા માટે લો છો મારી પરીક્ષા, ફરી ફરી એ જ પરીક્ષા 
::તમે મારા ગુરુ, તમે મારા તાત આવો હવે સાક્ષાત 
::(ધર્મ રૂપે શ્વાનનું પ્રગટીકરણ)
::અરે ! ક્યાં અદૃશ્ય થયો શ્વાન ? 
::ઓહ !
::પિતા ! તો શ્વાન રૂપે તમે જ છાયા બની રહ્યા મારી સંગ !
ધર્મ :
::ધન્ય છે વત્સ.
::તું સદૈવ રહ્યો જ્ઞાનાર્થી - મારો પરીક્ષાર્થી.
::દેહમાં રહી તું રહ્યો વિદેહી.
::ભલે નથી તારા જીવનમાં પ્રેમ - પરાક્રમના સુવર્ણશ્રૃંગો
::પણ
::અનેકાનેક નદીઓના સંસ્કાર સિંચન કરી જનપદપોષક
::ગંભીર વહેતા નદની જેમ વહ્યું તારું જીવન.
::વીતરાગ વીતમન્યુ થઈ તેં ભોગવ્યું જીવન.
::એક અબોલ પ્રાણી માટે તે તજ્યું સ્વર્ગ.
::ધન્ય છે વત્સ,
::તને, 
::માત્ર તને જ છે સદેહે સ્વર્ગનો અધિકાર 
::આવ, તને લેવા આવ્યો છે ઇન્દ્ર, મરુત અને અશ્વિનિકુમાર 
::જો
::આ આ ખૂલ્યાં સ્વર્ગનાં દ્વાર
યુધિષ્ઠિર : 
::પિતા ! ભલે પોયણાંની જેમ ખૂલ્યાં સ્વર્ગનાં દ્વાર
::સ્વર્ગ માત્ર પાંડવોને ? 
::જીવમાત્ર તો અહીં આ ધરતી પર 
::સ્વર્ગની સન્મુખ સમજાઈ છે પૃથ્વીની માયા. 
::હિમગિરિથી ઊર્ધ્વ કોઈ સ્વર્ગે નથી કરવું આરોહણ. 
::હું ચાહું અવરોહણ નાનકડા નિર્ઝર જેવું, 
::જે નાદ કરતું બંકિમ કંદરાઓ ઉપત્યકાઓમાં વહી નદી બની 
::વનપ્રાંત૨ જનપદને સીંચે યુગોયુગો સુધી.

::મારે નથી ભળવું શતભિષા, બાણરજ, અભિજિત કે કૃત્તિકામાં, મારે ભળવું આ મૃણ્મય મૃત્તિકામાં. 
::જ્યાં હિમમાં હિમ થઈ ઢળ્યા છે અનુજ ભીમ, અર્જુન, નકુલ ને સહદેવ.
::જ્યાં ભસ્મરૂપે ભળ્યા છે પિતા પાંડુ, માતા માદ્રી અને કુંતી. યોગેશ્વર કૃષ્ણ.
::પિતાસમ વિદૂર, પિતામહ ભીષ્મ, ભ્રાતા કર્ણ અને દુર્યોધન 
::પૂર્વજોની ભસ્મ સાથે ભળ્યા છે જ્યાં અમારા પુત્રો.
::
::જ્યાં લહેરાય દેવવ્રૂમ દેવદાર ભુર્જ અને અશ્વત્થ 
::જ્યાં સંભળાય ઘાસના શ્વાસ 
::જ્યાં વિહરે કુંજ કુરંગ અને કીટ
::તે મૃણ્મય મૃત્તિકામાં ભળી જવા દો મને. 
::હું પૃથાપુત્ર 
::સર્વમાં શેષ થઈ શોધું મને 
::સિધાવો પિતા ધર્મરાજ ! 
::આપ સિધાવો સ્વર્ગે 
::મને સ્વીકારો એ માતા પૃથ્વી ! 
::સ્વીકાર કરો મારો માતા. 
::સ્વીકારો.
</poem>}}

<br>
{{HeaderNav2
|previous = ઘર
|next = અવરોહે આરોહણ
}}