View source for વસુંધરાનાં વહાલાં-દવલાં/૧૧. ખારાપાટને ખોળે

{{SetTitle}}
{{Heading|૧૧. ખારાપાટને ખોળે| }}

{{Poem2Open}}
ખારાપાટની સપાટ ભોંયને ખૂંદતો ખૂંદતો વિચારહીન વૃદ્ધ મદારી આગળ આગળ ચાલ્યો જતો હતો ને પાછળ પાછળ જોતો હતો. એના પગ કમજોર છતાં જોર કરી કરીને ઊપડતા હતા, કેમ કે એ ચોર હતો. એ કોનો ચોર હતો? સારી દુનિયાનો જ એ ચોર હતો—મદારીએ માનવી ચોર્યું હતું. એ માનવીએ આવતાંની વાર જ મદારીના મોંમાંથી રોટલો ઝૂંટવ્યો હતો. પોતાના રોટલામાં ભાગ પડાવનાર માનવી મદારીને પોતાના એક વાંદરા કે વીંછી જેટલો પણ ખપતો નહોતો. સાપ અને નોળિયાને લોહીલોહાણ સંગ્રામ કરાવીને મદારી માનવીઓની બેવકૂફીને રીઝવી શકે છે, પણ માનવી અને નોળિયાની લડાઈ દેખીને એની ચાદર પર કોણ એક દુકાની પણ ફેંકવાનું હતું? મદારી મનમાં ને મનમાં બબડતો હતો: ‘સાપને છૂટો મૂકી દઈશ તો દેડકાં ખાઈને પણ પોતાનો ગુજારો કરશે, પણ આ માનવીનો બાળ નહિ દેડકાં ખાઈ શકે, નહિ એક જીવડું પણ જઠરમાં જીરવી શકે, નહિ જંગલનાં પાંદડાં પણ ચાવી શકે. એને તો જોશે રોટલો ને દૂધ, રોટલો ને મીઠાની કાંકરી. દૂધ પાઈ પાઈને સાપ ઉજેરવો સારો છે, કેમ કે એના ડંખ ઉપર નોળવેલનાં પાંદડાં ઘસી શકાય છે, પણ આ માનવીનો બાળ મોટો થઈને કાળી રાતે મારું ગળું ચીપી નાખશે તેનો કોઈ ઇલાજ નહિ રહે. માનવીના દાંત ભીંસાશે તેના પર ઓસડ નહિ રહે.’ મદારીની કમબખ્તી બેસી ગઈ. પ્રભાતની આંખ લાલ થઈ અને છોકરો ઝોળીની અંદર સળવળ્યો. ઝોળીમાંથી છોકરાએ ડોકિયું કર્યું ત્યારે એણે મદારીની ગરદન મરડાયેલી દેખી. ચાર થાક્યાંપાક્યાં પશુઓને પગ ઘસડતાં દીઠાં. બુઢ્ઢા મદારીની કાંઘ પર પોતાનો ઝૂલો ભાળીને એ બાળકે મગરૂબીની લાગણી માણી કે નહિ તે તો એ જાણે, પણ એનું મોં દાંત કાઢી રહ્યું હતું.
“મનેય ખબર છે, કમબખ્ત!” મદારી આંખોની ભમર ખેંચીને બોલ્યો: “ઇન્સાન ઇન્સાનની ગરદન પર ચડે છે ત્યારે જ એને સુખ વળે છે. એટલા માટે તો મેં જાનવરોનો સંગ લીધો હતો. માબાપને મેં નાનેથી જ સલામ ભરી હતી. ચાલીશ સાલ ગુજરી ગઈ. પણ કોને ખબર છે—તું મારો બાપ જ હોવો જોઈએ. મારા બાપે એના પાળેલા સાપનો જાન કાઢ્યો હતો એ પાપે જ એ પાછો કોઈક વાણિયાણી-બામણીના ઓદરમાં પડ્યો હશે. જાનવરની હત્યા કરનારો જ માનવી અવતરે છે. પણ માનવીનો માર કાંઈ સાપ થોડો સરજે છે? મને તો એ વિદ્યાની ગમ નથી ખરી ને, નીકર તુંને ટૂંકો કરી ન નાખત હું? સાપનો અવતાર પામત તો હજાર વરસની આવરદા લઈ આવત. દેડકાં ને ઉંદરનો તો અખૂટ ભરખ ભર્યો છે ને માલેકે. દુકાળ તો દાણાનો પડે, દેડકાંનો દુકાળ સાંભળ્યો છે કે’દીયે, ગમાર? પણ મને એવડીયે વિદ્યા માલૂમ નથી એટલે તારો ટોટો પીસીને પણ શું કરું? પાછો એ પાપનો માર્યો જ હું ઇન્સાનને પેટ પડું તો મારો છુટકારો ક્યારે થાય? એટલે જ તુંને મારવાની હામ હાલતી નથી. તું માનતો મા, બેવકૂફ, કે મને તારી રહેમ આવે છે. તું ક્યાં વીછું કે ચંદણઘો છો કે મને તારી દયા આવે? તું તો મારો રોટલો ઝૂંટવીને કાળી રાતે ખાઈ જનારો જુલમી ઇન્સાન છો. તું દાંત કાઢી રિયો છો ને? કાઢ કાઢ, ભા!”
“ખાવું —ખાવું છે.” બાળકે પોતાને કાંધ પર ઉઠાવનારા મદારીને જાણે કે હુકમ કર્યો.
“શાવકાર! શાવકાર!” મદારીની ડોકમાંથી જવાબ નીકળ્યો: “તને શું એમ થાય છે કે મેં તને સૂતો રાખી મારું પેટ ભરી લીધું છે? શાવકારના જેવું કીમ બોલી રિયો છો, હેં ભા? આ ચાર જીવ મારી ભેળાં પાંચ ને પાંચ દસ સાલથી રહે છે, પણ એણે મને આવી શાવકારીવાળો સવાલ નથી કર્યો. એને તો ઇતબાર છે કે પ્રથમ-પે’લું અનાજ હું એનાં મોંમાં જ મૂકીશ. એટલે તો હું ઇન્સાન છું તોય મારે ઇમાન છે, હો શાવકાર! મારા માથે નવ નાથનો પંજો છે. અઘોર પિયાલો મેં નથી પીધો એ વાત સાચી છે. નીકર તો હું તને જ ખાઈ જાત. પણ મારે ઈમાન જેવી જાત છે. તું દાંત શેનો કાઢછ?”
“ખાવું છે, ખાવું છે,” બાળક રડવા લાગ્યો.
“અરે! ઇતબાર રાખ, જરાક તો ઇતબાર રાખ, ટાબર! મારા માથે ઇતબાર ન આવે તે તો ઠીક, ઇન્સાન ઇન્સાનનો ઇતબાર ન કરે—મને માલૂમ છે—પણ આ જાનવરોની તો કંઈક અદબ કર! આ હેડંબા રીંછડીએ ક્યાં ખાધું છે? આ રતનડોસી વાંદરીએ ક્યાં ખાધું છે? રતનિયો બુઢ્ઢો વાંદરો પણ ભૂખ્યો છે. કોઈ ગામ આવવા દે. આ તો વગડો છે. આંહીં તો ઊભે વગડે ખારોપાટો છે. આંહીં આઘેઆઘે માણસો મીઠું ચોરે છે એ કાંઈ મારો તમાશો જોવા થોડાં થોભશે? કોઈક ફુરસદવાળાં લોકોની વસતિ આવવા દે. આપસઆપસની લડાઈ કરીને થાકી ગયાં હોય તેવા લોક જ મારી ને આ ડોસલીની કુસ્તી માથે મોજ આપશે, હો ભાઈ! માણસ અને રીંછણનો જંગ જોનારાઓ મને ભેટે ત્યારે હું તમાશો બતાવું ને? જો સાંભળ...”
મદારીનો મોંમાં વહાલ ભરાતું હતું. એની સૂકી કરચલીઓ ચમકતી હતી. ઝોળીમાં બેઠેલો બાળક થોડીઘણી ભૂખ ભૂલીને સાંભળી રહ્યો.
“જો, આ રતનડોસી છે ને—આ મારી રતન વાંદરી—એને આપણે ઘાઘરી પે’રાવશું ઘાઘરી, ને એને માથે ઓઢણી ઓઢાડશું, ને પછી આ રતનિયો ડોસો છે ને, એ ડોસો માથા પર પાઘડી બાંધીને એનો વર બનશે. પછી હું છું ને—હું એ વરવહુની વચ્ચે કજિયો જલાવીશ. હું રતનિયાને કહીશ કે તારી બાયડી તો બીજો ધણી ધારવાની છે. એમ બોલીને રતનિયાના હાથમાં હું લાકડી આપીશ. બાયડીને માર મારવાની હું એને ચાનક ચડાવીશ. હું એના કાન ભંભેરીશ એટલે રતનિયો રતનબાઈને લાકડીએ લાકડીએ પીટશે. પછી રતનબાઈ એના વરને ઘણું ઘણું મનાવશે. પણ રતનિયો તો ઇન્સાનનો બચ્ચો બનશે ખરો ને, એટલે એને બાયડીનાં મનામણાંમાં ઇતબાર જ નહિ આવે. એ તો વહુને લાકડીએ લાકડીએ ઢીબી નાખશે ને પછી મૂએલી બાયડીના મડદા માથે રોવા બેસશે. કેમ, રતનિયા ભાભા?”
એમ કહીને એણે દોરી ખેંચી કે તુરત પાછળ ચાલ્યો આવતો વાંદરો બે પગે ઊભો થઈને ચાલવા લાગ્યો.
“હાં, હાં, વાહ વા જી! ઈન્સાનને એવો તમાશો કરીને રીઝવી શકાય. ઇન્સાન જેવો અક્કલવાન જીવડો તને કે મને એમ ને એમ ફોગટનો રોટલા ખાઈ પૈસા આપવાનો હતો? ઇન્સાનની મોજ મળવી મુશ્કેલ છે, ટાબર! ઇન્સાનનાં તો આપણે ચાંદૂડિયાં પાડીએ, ને જાનવરોને પણ ઇન્સાન જેવાં બનાવીએ ત્યારે ઇન્સાન રીઝે છે. માલૂમ છે તને? હેં-હેં-હેં, માલૂમ છે?”
એકધ્યાન થઈને આટલું બધું સાંભળ્યા પછી એ પ્રવચનમાંથી રોટીનો એક ટુકડો પણ ન નીકળ્યો, અને બાળક પામી ગયો કે બુઢ્ઢો પોતાની ઉડામણી કરે છે. એણે મોટો એક ઠૂઠવો મૂકીને ચીસ પાડી: “ભૂખ લાગી છે, ખાવું છે... હો-હો-હો-હો.”
મદારીને વગડા વચાળેના આ બાળ-પુકારે મૂંઝવણમાં નાખ્યો. એની પાસે દાળિયાનો દાણો પણ નહોતો. એને આખી દુનિયાનો ભય લાગ્યો. એની સામે બાળક જાણે કોઈ ભયાનક ઠગાઈનો આરોપ મૂકતો હતો.
વિમાસણ વિમાસણ થઈ પડી. એણે ઊભા થઈ રહીને પોતાનાં એક પછી એક જાનવરની સામે નજર કરી. રીંછણ, રતનિયો અને રતનડોસી ત્રણેય પશુઓ નિર્વેદમય જ્ઞાનીઓ જેવાં ઊભાં હતાં. તેઓએ કાંઈ જવાબ ન દીધો, પણ તેઓનું મૌન મદારીની મૂંઝવણમાં જાણે કે પૂરું સહભાગી બન્યું હતું. દૂર દૂર કૂતરાના ‘ડાઉ ડાઉ’ સ્વરોના ભણકારા આવતા હતા તેની સામે કાન ઊંચા કરીને ત્રણેય પશુઓ પૂંછડી સંકોડતાં હતાં.
મદારીએ કાંધ પરની કાવડ ઉતારીને આસ્તેથી નીચે મૂકી.
“ખાવું—” બાળકે બીજી ધા નાખી.
“ગાવું—” મદારીને એકાએક સમશબ્દ સૂઝ્યો અને એના મોં પર ઉલ્લાસની ઝલક ઊઠી. એણે ચપટીઓ વગાડતે વગાડતે પગનો થૈકાર કર્યો. એને ઇલમ સૂઝી આવ્યો. એણે કાવડમાંથી ડુગડુગી અને બંસી કાઢ્યાં. ડડક ડડક ડક ડક ડડક એવા અવાજ કરતી બે નાની દોરીઓ એના હાથમાં ફરતી ડુગડુગીનાં બેઉ મોં પર તમાચા ચોડવા લાગી તે સાંભળી બાળક ઝોળીમાંથી બહાર નીકળ્યો. ડોસાએ પગે ઘૂઘરા બાંધ્યા. બીજા હાથમાં બંસી લઈને હોઠ પર અડકાડી. બંસીનું બાજન, ડુગડુગીના ડડકાર અને ઘૂઘરાના ઘમકાર વચ્ચે સાઠ વર્ષના મદારીએ નૃત્ય માંડ્યું.
આટલાં વર્ષો સુધી એણે પેટ ખાતર નાચ્યું-બજાવ્યું હતું. આજે એણે એક બાળકને ભૂખનું ભાન ભુલાવવા ત્રણથરો નાટારંભ મચાવ્યો. ફાટેલ લુંગીમાંથી ઘૂંટણ સુધી દેખાતા એ જૈફ જર્જરિત પગ બધાંની રજે રજોડાયેલા ડામરરંગી લાંબા નળા નૃત્યનાં નીરમાં નાહવા લાગ્યા. એના પગમાં લોહી નહોતું પણ નૃત્ય—નર્યું નૃત્ય જ—ભર્યું હતું. એના બુઢાપાએ આ નાટારંભી જુવાનીને શું આટલાં વર્ષ આ એક અજાણ્યા બાળકને માટે સંઘરી મૂકી હતી!
બાળક એના પગની છટા પર ધ્યાનમુગ્ધ બની ગયો. બાળક એ પગલાંની નૃત્ય-વાણીના અક્ષરો ઘૂંટવા લાગ્યો. બાળકનું શરીર માત્ર પ્રેક્ષક ન બની રહ્યું—બાળકે પગલીઓ માંડી. મદારીની ડુગડુગીને તાલે તાલે એ નાના પગનાં મોર-પગલાં ગૂંથવા લાગ્યાં. બાળક તે ઘડીએ વિશ્વની કોઈ શાળામાં ભણવા બેસી ગયો. બાળકના મગજમાં મોટેરાઓના મુદ્રાલેખો લખાતા નથી. મુદ્રાલેખો તો માણસ એ વાતના લખતો રહ્યો છે, વાતનો એનામાં સર્વથા અભાવ હોય છે. પણ બાળકે પોતાના ભેજામાં મુદ્રાલેખના ડૂચા ઘોંચવાનો એક પણ પ્રયત્ન કર્યા વિના પોતાનું જીવન- નિર્માણ જાણી લીધું એણે નૃત્ય, સંગીત અને ડમરુ-બાજનના ત્રેવડા સાદ સામે છાના હૈયા-હોંકારા દીધા. ભૂખ્યો બાળ ‘ખાવું’ ભૂલીને ‘ગાવું’ વડે જઠરનો ખાડો પૂરવા લાગ્યો. પેટની ક્ષુધા એને તુચ્છ લાગી. મદારીએ એની માનું સ્થાન પૂરી લીધું. જંગલનો જાયો જંગલને ખોળે જીવનની જડીબુટ્ટી પામ્યો.
મદારીના નૃત્યમાં કયા કયા નાચના તાંતણા ગૂંથાતા ગયા? મુરલીધર કૃષ્ણ ગોપાલના? પરમના પણ પરમેશ્વર મહાદેવના? મહિયારી રાધિકાના? અમર નર્તિકા મેનકાના? બંસી-મુગ્ધ ગોપીના? નામો એ નહોતો જાણતો. પ્રકારોની એને ખબર નહોતી. તાલીમ એણે કોઈ ઉસ્તાદ પાસે લીધી નહોતી. જિંદગીમાં પહેલી વાર એને દિલ હરનાર બાળક જડ્યો હતો. માબાપી ગોદ એને નજીવી જ મળી હતી. જંગલના જાયાઓ માનો ખોળો ખાલી ક્યારે ભાળી શકે? એ ખોળામાં જીવનનાં જુદ્ધ બેઠાં હોય છે. એ ખોળાની મદારીને આજ સાઠ વર્ષે આછી આછી પણ યાદ નહોતી. બીજો ખોળો વહુનો. મદારીએ વહુ દીઠી નહોતી. નારીના ભુજપાશમાં એ શરીર સમાયું નહોતું. રીંછણ અને વાંદરી સિવાયના સ્ત્રી-સ્નેહથી એ વંચિત હતો. એવા અસીમ વેરાન પટમાં ઘૂમેલા ડોસાને બાળકના લીલા પ્યારની એક રણ-લીંબડી આજે આછો છાંયડો આપવા મળી ગઈ. ઇન્સાનથી ભાગી છૂટેલા, પોલીસથી ભયગ્રસ્ત, માનવ-જગતના કુત્તાઓને પણ કાળ સમી લાગતી દુર્ગંધ છોડતા આ વૃદ્ધ શરીરને બાળક સાંપડ્યું. એના રોમ રોમમાંથી નૃત્યનાં સ્પન્દન નીતર્યાં. સુકાઈ ગયેલી સરવાણીઓ કોઈ ભાડ પડેલા કૂવામાંથી બડબડિયાં બોલાવતી બહાર ધસી.
એણે બંસી ને ઘૂઘરા નીચે મૂક્યા.
“હવે કાંઈ જોવું છે? બીજું કાંઈક? બીશ નૈ ને, ટાબર?” એમ કહી એણે રીંછણની રસી ખેંચી અને એ કાળું ભૈરવી પ્રાણી, અત્યાર સુધી પોતાના મોં પર બેસતી એક માખીને પણ નહોતું ઉડાડતું, તે ઘેઘેકાર કરતું બેઠું થયું. એણે પોતાના ચાર પગમાંથી બે પગેને બે હાથ કરી નાખ્યા. એ ઊઠે એટલી વારમાં તો મદારીએ પોતાનો ડગલો ને ફેંટો ઉતારી દૂર ફગાવી નાખ્યા હતા. એના હાથની ડુગડુગી નૃત્યના તાલને ત્યજી બેઠી હતી. તાલ બદલી ગયા. ઘોર સંગ્રામની હાકલો પાડતાં ડુગડુગીનાં બેઉ મોઢાં દોરડીની થાપટો ખાવા લાગ્યાં. ડોસો પોતાના જ પંજાની ડુગડુગીમાંથી મોતનાં સત્ત્વોને સાદ પાડતો હતો. ડમરુના ઘોષ કરતાં કરતાં ડોસાએ લુંગીની લંગોટી ભીડી. એનાં અંગેઅંગમાં ભૂતાવળની ધ્રૂજારીઓ રમવા લાગી. એણે ડુગડુગી ફગાવી દીધી. એ અને રીંછડી બાથ ઘાલી જંગમાં દાખલ થયાં. સામસામા ઘેઘેકારા અને મરણ-પડકારા: સામસામા ઘુરકાટો અને બહાબહાટા: બાથંબાથ. એ યુદ્ધને ભાળી બાળકને ચીસ પાડવા મન થયું, પણ ચીસનો સમય નહોતો. ચિત્તના આખા જ તંત્રને જકડી રાખનારી એ દારુણ મૃત્યુલીલા હતી. માનવી હિંસ્ર બન્યો હતો ને પશુ માનવીના જેવું રક્તપિપાસુ બન્યું હતું. પાળનાર અને પાળેલાં વચ્ચેની આ લડાઈ જગતના માનવસમૂહમાં અહોરાત સહજ હશે, પણ જંગલમાં એ એક વિકૃતિ હતી. પાળનારાં-પાળેલાં વચ્ચે આવું ઝનૂન વગડો નથી જાગવા દેતો. જંગલનાં પ્રાણીઓ ભૂખ્યાં થાય છે તે ટાણે જરૂર પોતાનાં પેટનાં બાળકોને પણ ખાઈ જતાં હશે; વગર ભૂખે, વગર જરૂરે, કોઈ બૂરાઈ પણ કર્યાનું બહાનું આપ્યા વિના પાલક પાલિતને અથવા પાલિત પાલકને ખતમ કરી નાખે એ તો માનવીનો સમાજ!
બાળકે પ્રકૃતિની વચ્ચે વિકૃતિ જોઈ. એ વિકૃતિ કોને માટે હતી? માનવીને રંજિત કરવા માટે—ભૂખ્યા એક બાળકની લાગણી ભુલાવવાને માટે. માનવી એ વિના રીઝતો નથી એ મદારીનો ચાલીસ વર્ષોનો અનુભવ હતો. પોતે અને રીંછ જ્યારે પરસ્પર લોહીના કોગળા કરાવતા હતા ત્યારે જ એની ચાદર પર પાઈ-પૈસાના વરસાદ પડતા. નોળિયો અને સાપ લડી લડી રુધિરે રંગાતા ત્યારે જ માનવ પ્રેક્ષકોનાં મોં પર હર્ષની સુરખી છોળો મારતી.
ચાલીસ વર્ષ તો પેટની લાય પુકારતી હતી તે માટે આ રુધિરભીના તમાશા મદારીએ બતાવ્યા હતા. આજ દિલના ઊંડા પ્યારને રીઝવવો હતો તે માટે માનવી પશુ-દ્વંદ્વમાં ઝુકાવી પડ્યો. આજનું ઝનૂન પોતે જેને જીવનમાં પહેલી જ વાર ચાહી શક્યો છે તેને પોતાની તાકાત તેમ જ પ્યાર પુરવાર કરવા માટે જાગ્યું હતું.
મદારીએ અવધિ કરી. ઘડી રીંછણ એને માથે ચડી બેસતી, ઘડી એ રીંછણની છાતી પર ચડી ખૂંદતો હતો. ઘડી રીંછણે એને નહોર-દાંતના ઉઝરડા પાડ્યા, ઘડી એના રીંછણના ડાચા પર વજ્ર-મુક્કા મારી મારી લોહી ઓકાવ્યું: આખરે બંને જણાં પોતાનું કૌવત ગુમાવી બેઠાં ત્યારે બેહોશ બનીને એક જ ઠેકાણે મા-દીકરાની માફક દીનભાવ ધારણ કરી બંને દેહ ઢળી પડ્યાં. થોડી વારે માનવીએ ઊઠીને રીંછણના મોં પર પાણી છંટકોર્યું, અને પોતે જેને મંત્રો માનતો હતો એવા કોઈ શબ્દ ગોટાળા ઉચ્ચારતે ઉચ્ચારતે એણે રીંછણ દેહ પર હાથ ફેરવ્યો. પોતાની કોથળીમાંથી વિચિત્ર બિહામણા આકારનાં મૂળિયાં કાઢીને પોતાને શરીરે ઊઠેલા ઉઝરડા પર એણે સ્પર્શ કર્યો.
“હવે?” એણે બાળકને પૂછ્યું: “હવે તો ચાલશું ને?”
ને પછી આખી કુટુંબ-મંડળીના એક આત્મજન જેવો બાળક પોતાના જ પગે સૌ સાથે ચાલ્યો. થોડીવાર પછી એ જ રીંછણની રૂંછાળી પીઠની ગાદી પર મદારીએ બાળકને સવાર કર્યો. રીંછણ થાકી ત્યારે મદારીએ બાળકને પોતાના ખભા પર બેસાડ્યો.
ધોમ ધખતા મધ્યાહ્ને ખારાપાટનું પહેલું ગામડું આવ્યું ત્યારે મદારી-કુટુંબનું પહેલું સ્વાગત કરનારાં કૂતરાં હતાં. કૂતરાંના ભસવાએ ગામનાં છોકરાંને ખબર આપ્યા કે કાંઈક જોવા જેવું ચેટક ગામમાં આવી પહોંચ્યું છે. ઘરઘરનાં બારણામાંથી નાનાં-મોટાં છોકરાં નીકળી પડ્યાં અને કૂતરાંના કટકમાં દાખલ થયાં. કૂતરાં ત્યાં હૃષ્ટપુષ્ટ હતાં કેમ કે પશુઓ ત્યાં ઘાસ અને પાણી વિના ઝાઝા પ્રમાણમાં મરી જઈને કૂતરાંને જોઈએ તે કરતાં વધુ ખોરાક પૂરો પાડતાં. બાળકો ત્યાં બિહામણાં હતાં—જાણે જમીનમાંથી દટાયા પછી પાછાં સળવળીને બહાર નીકળ્યાં હતાં. તેઓનાં પેટમાં બરલની ગાંઠો જામતી એથી કરીને અનાજની અછત તેમને આપત્તિરૂપ નહોતી. એમના પેટના દંદૂડા ચડેલા ને ચડેલા જ રહેતા. પોલીસ-પસાયતાની એ ગામડામાં જરૂર નહોતી, કેમ કે ચોરી-મારામારી કરવાની એ ભૂખ્યાં લોકોમાં શક્તિ નહોતી, છોકરાંઓએ ટોળું બાંધીને મહેમાનોનો પીછો લીધો:
“એલા...રીંછડું!”
“એલા...રીંછડાને માથે છોકરો!”
“છોકરો દાંત કાઢે છે!”
“દાંત કાઢતો બંધ જ થાતો નથી!”
“એલા...કાળવા કૂતરાએ મદારીને પગે વડચકું ભર્યું!”
“તોય છોકરો તો દાંત જ કાઢી રિયો છે!”
“એ...એ છોકરાના તોલમાં મારો પાણકો આંટી ગયો!”
“તોય એ તો દાંત જ કાઢી રિયો છે, એને વાગતુંબાગતું નથી લાગતું!”
મદારીના પગમાંથી કૂતરાએ માંસનો લોચો કાઢી નાખ્યો હતો. એ પીડાતો નીચે બેસી ગયો, ગામનાં છોકરાંઓના બોલ પરથી એણે પછવાડે નજર કરી. રીંછણ ઉપર બેઠેલા બાળકની દાંતની ઉપર નીચેની બંને પંક્તિઓ એણે બહાર દેખી.
“કેમ દાંત કાઢી રિયો છો રે?” કૂતરાના કરડની વેદનાને માથે આ બાળકનું હસવું બુઢ્ઢાથી સહન ન થઈ શક્યું. એણે બાળક સામે ડોળા કાઢ્યા. બાળકનું મોં નિહાળીને જોવું એ ભૂલી ગયેલો.
“અં—હં—” એટલું જ બોલીને બાળકે ડોકું હલાવ્યું; છતાં એનું દાંત કાઢવું અટકતું નહોતું.
બુઢ્ઢાએ જઈ એને એક તમાચો ચોડ્યો, છતાં છોકરાનું દાંત કાઢવું તો ચાલુ જ રહ્યું. એ તમાચાએ એની આંખોમાંથી આંસુ વહાવ્યાં પણ વહેતાં આંસુના રેલા ઝીલતું એનું મોં દાંત જ કાઢતું રહ્યું.
મદારીએ છોકરાના મોંને નિહાળી નિહાળીને તપાસ્યું ને એનો રોષ સમાઈ ગયો. “આના હોઠ કોઈએ કાટ્યા લાગે છે.”
“હં—અં—” બોલીને બાળક દાંતની દંતાવળ બતાવતો જ રહ્યો અને ગામડાનાં છોકરાંઓએ એ કૌતુકની કથા ઘેર ઘેર પહોંચતી કરી: એક છોકરો રીંછડાને માથે બેઠો બેઠો બસ દાંત જ કાઢ્યા કરે છે. એનું હસવું અટકતું જ નથી. એને પથરા લગાવીએ છીએ તોયે એ તો હસી જ રહ્યો છે. બધાંને બિવરાવે છે.
તમાશાની શોખીન સ્ત્રીઓ નીકળી, ને ઉદ્યમહીન મરદોનાં ગળેલાં ગાત્રો પણ સળવળ્યાં. બાળકના એક અનંત હાસ્યનો તમાશો દેખવા તમામ ગામલોક એકઠું થયું, અને દારિદ્ય્રમાં ડૂબાડૂબ એ જીવતા મસાણ જેવા ગામ ઉપર રમૂજનું હાસ્ય પથરાઈ પડ્યું. રુદન જ્યાં રોજિંદી જિંદગી જેવું હતું ત્યાં અણખંડ્યું હાસ્ય તમાશારૂપ બન્યું. કોઈ વિચાર કરવા ન થોભ્યું કે આવું અણરૂંધ્યું બાલ-હાસ્ય અનંત સુખનો આવિષ્કાર છે કે કોઈ વિકૃતિ છે? કોઈને કલ્પના ન જાગી કે નમાયા નબાપા ને કાલ અધરાત સુધીના નિરાધાર એક પશુઆશ્રિત બાળના હોઠ પર આ અખૂટ હાસ્ય ચોડી દેનાર એક શિખાઉ દાક્તરની બેજવાબદાર છૂરી હતી.
મદારી રાજી થયો. એનાં પશુના તમાશા જોવા માટે લોકોના થોક ઊમટ્યા. ભલો ભેટ્યો આ હોઠકટો ઝંડૂરિયો! ભલું કરજો ભગવાન એના હોઠ કાટનારનું! એના આકર્ષણે મારો મરતો ધંધો સજીવન કર્યો, ભલે એણે કાલ રાતે મારો ટુકડો રોટલો ઝૂંટવી ખાધો. મદારીને તો પ્યારનું પાત્ર મળ્યું અને પાછું કમાણીનું સાધન જડ્યું.
ખારાપાટના ગામડાં ‘હસતા છોકરા’ના સમાચાર જાણ્યા પછી મદારીના આવવાની વાટ જોતાં બેઠાં. પાદરે પાદરે એના આવવાના સંદેશા પહોંચ્યા. નાટકો, રૂપેરી ચિત્રપટો, સરકસો અને કજ્જનો-ગૌહરો જ્યાં સોણલામાં પણ સાંપડવી અશક્ય છે તેવાં ગામડાંમાં અખૂટ હાસ્ય વેરતા બાળક ઝંડૂરિયાનું બિહામણું જોણું કેટલા ગજબ મૂલનું બની ગયું!
{{Poem2Close}}

<br>
{{HeaderNav2
|previous = ૧૦. મદારી મળે છે
|next = ૧૨. નવીનતાને દ્વારે
}}