નર્મદ-દર્શન/‘દશમસ્કંધ’નાં સંપાદનો અને નર્મદની પાઠનિર્ણયપદ્ધતિ: Difference between revisions

નર્મદ સર્વગ્રાહી અને સર્વક્ષેત્રીય પ્રતિભાનો વિદ્યાપુરુષ હતો. તેનાં કવિકર્મની અને ગદ્યપ્રસ્થાનની થઈ છે તેવી સમીક્ષા તેનાં શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ થયેલાં વિદ્યાકાર્યોની થઈ નથી. વિશ્વનાથ ભટ્ટે ‘નર્મકોશ’ને કાવ્યની કક્ષાનો કહીને તેની યોગ્ય પ્રશંસા તો કરી છે, પરંતુ તેમાંની શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિની સમીક્ષા યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં કરી નથી. રામનારાયણ પાઠકે સમગ્ર નર્મદને મૂલવતાં તેના આ પાસાને ઉવેખ્યું નથી, અને તેની વસ્તુલક્ષી પરંતુ સંક્ષિપ્ત પરીક્ષા અવશ્ય કરી છે. જયંત કોઠારીએ નર્મદના કોશ અને વ્યાકરણના શાસ્ત્ર-ગ્રંથોની રસપૂર્ણ છતાં શાસ્ત્રીય સમીક્ષા તાજેતરમાં કરીને નર્મદના આ સુપેરે મૂલવ્યા વિનાના પાસાને યોગ્ય ન્યાય આપ્યો છે.૧

જૂની કવિતાની શોધ કરવાનો સંકલ્પ તો કાવ્ય રચવાનો આરંભ કર્યો ત્યારથી તેણે દૃઢાવ્યો હતો. તેની પ્રથમ રચના ધીરા ભગતના પદના અનુકરણમાં હતી, તેથી મધ્યકાલીન સાહિત્યના પ્રગટ-અપ્રગટ સંસ્કારે જ તેને આ દિશામાં પ્રારંભથી પ્રેર્યો હતો. આ વિષયનું ક્ષેત્રીય કાર્ય તો ગુજરાતમાં રહીને જ થઈ શકે તેનો તેને ખ્યાલ હતો, તોય મુંબઈમાં રહ્યાં રહ્યાં તેણે હસ્તપ્રતો એકત્ર કરવાનો ઉદ્યોગ તો ૧૮૫૬થી આરંભ્યો હતો. આ ઉદ્યોગના સુફલરૂપે તેણે ‘કવિ અને કવિતા’-અંક ૧, ૨, ૩ ક્રમશઃ પ્રગટ કર્યા હતા. તે નોંધે છે : ‘સને ૧૮૬૧માં “કવિ અને કવિતા” કાહાડી મેં એમ દેખાડ્યું કે મારે જુના કવિઓ સંબંધી લખવાનો વિચાર છે. પણ આસરો ન મળવાથી ચોથો અંક બહાર ન પડ્યો.”ર આ દરમ્યાન ‘મિ. હાર્વર્ડની ઇચ્છા ઉપરથી’, તે મહીપતરામ નીલકંઠ સાથે તેમને મળ્યો હતો. હાર્વર્ડે તેમને જૂની કવિતાનો સંગ્રહ કરવા સૂચવ્યું. તે પછી હોપની ભલામણથી તે કામ હાર્વર્ડે દલપતરામને સોંપ્યું. તેથી નર્મદે પોતાનો ઉદ્યોગ મંદ પાડ્યો. પોતે જે કાવ્યો એકત્ર કર્યાં હતાં, તેનું સંકલન, સંપાદન ‘કાવ્યોત્તમાંશ’ શીર્ષકથી પ્રકાશિત કરવાની પણ યોજના તેણે ઘડવા માંડી હતી. ઝવેરીલાલ ઉમિયાશંકર સાથે મળીને ‘સઘળા કવિઓનાં સંપૂર્ણ કાવ્યો છપાવવાને’ રૂ. ૨,૫૦,૦૦૦નું ભંડોળ ભેગું કરવા માટે તે માટેનો ‘પ્રાસપેકટસ’ પણ તેણે છપાવ્યો હતો. આગોતરા ગ્રાહકો નોંધવાનું પણ વિચારાયું હતું. શેરબજારની પડતીના કારણે આ યોજના ખોરંભે પડી. આના સંદર્ભમાં તેણે જે જે કવિઓને આવરી લેવા ધાર્યા હતા, અને તેમના ‘જન્મચરિત્ર’ વિશે જે સામગ્રી ભેગી કરી હતી તે ‘કાગળિયાં ખોવાઈ ન જાય માટે’, છપાવી નાખી હતી. આ લખાણ તે જ ‘નર્મગદ્ય’માં સંપાદિત લેખમાળા ‘કવિચરિત્ર’.

આ દરમ્યાન સરકારી સહાયથી દલપતરામે ‘કાવ્યદોહન’નું સંપાદન પ્રગટ કર્યું. તેમાંના કાવ્યચયનમાં વિવેકદૃષ્ટિનો અને શાસ્ત્રીયતાનો અભાવ જોઈને કવિનો પુણ્યપ્રકોપ પ્રજ્વળી ઊઠ્યો અને તે ‘ડાંડિયો’નાં પાનાંઓ ઉપર ધગધગતી વ્યંગપૂર્ણ વાણીના લાવારૂપે વહ્યો. આ લેખમાં હોપ અને બીજા ખુશામતપ્રિય અંગ્રેજ અમલદારોને પણ વરુણીમાં લઈ, અંતે તેણે જાહેર કર્યું : ‘કાવ્યદોહન સરખો ગ્રંથ જેવો છે તેવો ન જોઈએ પણ જુદી રીતથી લખાવો જોઈએ અને એવા ગ્રંથને રચનાર કવીશ્વર દલપતરામ જેવા ન જોઈએ.’૩

‘કાવ્યદોહન’માં આપેલા નમૂનાઓને જો સારી કવિતા લેખે ખપાવવાના હોય તો ‘ગુજરાતી ભાષાની ઘણી ખરી કવિતા પટારામાં પાછી બંધ પડી રહી ઊંધાઈથી ખવાઈ જાય તો સારું અથવા સરૈયા ગાંધીની દુકાને વેચાઈ જાય તો સારું...’૪ એમ કહેનારની ઉત્તમ નમૂનારૂપ સંપાદન આપવાની જવાબદારી વધી ગઈ હતી.

I. Of all the copies at hand, the one from the birth-town of the author or from the place he had visited or resided in should be made

II. If the oldest should turn out to be unintelli-gible in most passages or corrupt, then it should be set aside. Help then should be looked for them form the next oldest and next best copies.

III. A close and attentive study of the style and language of the poet should be used to correct passage, which might remain unintelligible in spite of a collation of all the MSS, copies.

IV. The principle of the ‘Lectio Doctior’ was to be adhered to very strictly. It was settled that apparently difficult readings of the old MSS. were to be preferred in every case to the more easy corrections of younger copies. Hence verses metrically too long or too short which might be kept found in all the copies should be kept, in case, they could not be reduced to proper length by slight alterations.

V. Words used as expletives in recitation to be omitted.

૧. “જૂદાં જૂદાં ઠેકાણાંની પ્રતોમાં ગ્રંથકારના સ્વદેશમાંની અથવા જ્યાં તે રહ્યો હોય ત્યાંની પ્રત ભરોસા રાખવા જોગ તેમ સૌથી જૂની પ્રત હોય તે વધારે ભરોસા જોગ જાણવી.  

સૌથી જૂની પ્રત છેક ન સમજાય તેવી અથવા ગ્રંથકારની લખવાની શૈલીથી છેક જૂદી પડતી હોય તો તેને અળગી જ રાખવી.”

૨. “સઘળી પ્રતોમાં જે ઘણી જૂની ને શબ્દાર્થ જેમ તેમ કરતાં પણ સમજાય તેવી હોય તો તેને મૂળ ગ્રંથના સરખી માનવી ને તેમાં પછી બીજી પ્રતો જોઈ તોલના કરી જે ઘટતો ફેરફાર કરવો હોય તે કરવો. પણ જે ફેરફાર કરવો તે બહુ વિચાર કરીને અને ગ્રંથકારની શૈલીને મળતો આવે એવો હોય તે જ કરવો. એક જૂની પ્રતનું મુખ્ય ધોરણ રાખ્યાથી તે કાળની ગ્રંથ કરનારની પાસેના કાળની ભાષા સાચવી રખાશે. બીજી પ્રતોને સહાયકારી ને સાક્ષીરૂપ જાણવી.”

“ગ્રંથકારે આમ જ લખ્યું હશે અથવા એક પાઠ ન સમજાયાથી તે ખોટો છે ને બીજો સમજાય તેવો હોય તે ખરો છે એમ નક્કી માનીને જૂદી જૂદી પ્રતોમાંથી જે જે પોતાને શુદ્ધ અને સારૂં જણાય તે તે લઈને શુદ્ધ કરનારાયે પાઠ રચવો નહીં; તેમ અક્કેકમાંથી કકડા લેઈ નવી રચના કરવી નહીં. એમ કરેથી મૂળ પાઠથી કેવળ જુદો ને અર્થવાણીમાં સંકર – ભ્રષ્ટ એવો પાઠ ઘડાય.”

“એકથી વધારે પ્રતમાં તેની તે જ લીટી કવિતાના બંધારણ પ્રમાણે ન હોય તે પણ અતિ ટૂંકી અથવા અતિ લાંબી હોય ને તે થોડોક ફેરફાર કરવાથી પણ સમરે તેવી ન હોય તો તે તેમની તેમ જ રાખવી. કેમ કે ફેરફાર કરતાં મૂળ ભાષા બગડે ને વખતે કોઈ બીજી પ્રતમાંથી શુદ્ધ લીટી મળી આવે.”

૩. “દેશીયોમાં લખાયેલી કવિતાની ભાષા ઘણું કરીને વ્યવહારમાં બોલાતી સરળ ગદ્યભાષાના જેવી હોય છે. માત્ર પ્રાસ, પદ-ન્યાસ ને રાગ એથી જ થોડીક બદલાય છે તો તે ઉપર કવિની નિત્યભાષા ઉપર અને તે કાળની ભાષા ઉપર લક્ષ રાખીને વાક્યોની તોલના કરવી.”

“માત્ર કવિતાના માપની તપાસની પેઠે સર્વત્ર ગુરુ-લઘુ અક્ષર ઉપર ને તાલ ઉપર વિશેષે દૃષ્ટિ ન રાખવી પણ અર્થાન્વય, ભાષારૂઢિ ને જૂદી જૂદી દેશીઓ ગાવાનો થડકો એ ઉપર અવશ્યે દૃષ્ટિ રાખવી.”

૪. “શબ્દવૃદ્ધિને માટે જૂની જ રીત રખાય તેમ કરવું તે પણ જ્યાં થોડોક ફેરફાર કીધાથી શબ્દનું રૂપ ઘણું બદલાઈ જતું હોય ત્યાં તે કરવો.”

૫. “બોલવામાં અને ગાવામાં આંચણીરૂપ વધારે હોય છે તેવું જે પ્રતમાં હોય તો તે કહાડી નાંખવું.”

૧. સં. ૧૮૫૧ : ‘ઓરપાડ’માંથી.

૨. સં. ૧૮૫૩ : નંદરબાર પાસેના રણિયાળ ગામની.

૩. સં. ૧૮૮૯ : ‘ચોરાસી પ્રગણાંના’ એક ગામમાંથી.

૪. સં. ૧૯૦૭ : ઉંબરમીઠ બંદરની,

૫. સં. ૧૯૧૦ : ,, ,,

૬. સં. ઠામ અને સંવત ન લખેલી.

<poem>દા. ત.

સ્રવ — સર્વ.

સ્ત્રોવણ, સોવ્રણ —સુવર્ણ.

રૂધય, રૂદય – હૃદય.

સઢળ – શિથિલ.

કૃત્યંમ યે કૃત્યમ – કર્તૂમકર્તું,

    કૃત્રિમ-અકૃત્રિમ (સંદર્ભ અનુસાર)

સ્થાનુ સેસ્ત્ર સીરસા - સ્થાણુ સહસ્રશીર્ષા.

માયા કંપ - માયા પંક.

સંકરક્ષેણ – સંકર્ષણ.

અસ્વસ્થ — અશ્વત્થ.

આરદ્રે — આર્દ્ર.

સગ્રહ – સંઘાર, સંહાર

નિતનિત, નેતનેત – નેતિ નેતિ.

ઉત્પક્ત – ઉત્પત્તિ

મુખક ગ્રામી – મુખકગામી

મરકપ – મરકત (મણિ), મર્કટ (સંદર્ભ અનુસાર)

ઠેવણી – થમણી

બાટુવાં – બાડુવાં

સુક – સુખ.

સકે – સુખે, શકે (સંદર્ભ અનુસાર)

ઘરણા – ઘરનાં

કલ્યાન – કલ્યાણ.

યે કુંવરી—એ કુંવરી.

વો વાજે છે – ઓ વાજે છે. —વગેરે વગેરે.</poem>

‘...એ પ્રમાણે ત્રણ મહિના રાતદહાડો એ જ કામમાં મચ્યા રહી ગ્રંથ શુદ્ધ કર્યો છે. હજી મને કેટલાક શબ્દો માટે શક છે જ પણ હાલ માટે તેમ કરવાને સાધન ને કાળ નથી. ૧૮૫૩ની જૂની પ્રતથી પહેલાંની પ્રત મળે તો આ ગ્રંથ હજી વધારે શુદ્ધ થાય પણ તેવી પ્રત મળવી મુશ્કેલ છે; ને તેવી કોઈ નથી મળી ત્યાં સુધી આ શુદ્ધ કરેલો ગ્રંથ પ્રેમાનંદના હાથથી લખાયેલા ગ્રંથની પહેલી જ પ્રત છે એમ માનવું એ અન્યાય નથી.’૫

‘ઈ. સ. ૧૮૭૦માં પ્રેમાનંદકૃત દશમસ્કંધ છપાવવાને મેં જાહેરખબર પ્રસિદ્ધ કીધી હતી ને સંશોધનનું કામ પણ થોડુંક આરંભ્યું હતું, પણ તેટલામાં સુરતના એક છાપખાનાવાળીએ ગ્રંથ તડામાર છપાવવો શરૂ કીધેલો જોયો ને તે કામ કવિ નર્મદાશંકરે હાલમાં લીધું છે એમ મેં જાણ્યું એટલે તે વેળાએ મેં તે વાત પડતી મૂકી હતી.’૬

ઇચ્છારામને મળેલી હસ્તપ્રતોની વિગતો ઘણી મોઘમ છે. તેમને સુરતમાંથી ત્રણ હસ્તપ્રતો મળી હતી, પરંતુ ‘તે ઘણી સારી નહોતી’. વડોદરામાંથી તેમને બે હસ્તપ્રતો મળી હતી તે તો ‘સુરતવાળીના મોઢામાં થુંકે એવી અશુદ્ધ’ હતી. જેમની પાસેથી વડોદરાની હસ્તપ્રતો મળી હતી તેમને વિશે ઇચ્છારામ નોંધે છે : ‘...તે છતાં તે પ્રતવાળાઓ ઘણું ગુમાન રાખે છે કે એના જેવી શુદ્ધ પ્રત બીજે સ્થળેથી મળવાની નથી.’ આ પાંચમાંથી કોઈ પ્રત સંતોષકારક ન લાગતાં તેમણે નંદરબારથી ‘કેટલીક’ પ્રતો મેળવી. તેમાં તેમને ‘એક વજા શાહ નામના વાણીયાની પ્રત’ ઘણી જ શુદ્ધ જણાઈ. આ ઉપરાંત તેમને કડોદમાંથી પણ એક પ્રત મળી જે નંદરબારની પ્રતને મળતી આવતી હતી. નંદરબારની હસ્તપ્રતનું લખ્યા વર્ષ ૧૮૬૪નું તેઓ આપે છે. આ પ્રતને આદર્શ હસ્તપ્રત ગણી, બીજી પ્રતોને સહાયક ગણી તેમણે ‘દશમસ્કંધ’નું સંપાદન કર્યું. તેમને મળેલી નંદરબારની હસ્તપ્રત, જેને તેઓ આદર્શ હસ્તપ્રત ગણે છે તે નર્મદને મળેલી અને તેણે આદર્શ હસ્તપ્રત ગણી હતી તે કરતાં પછીની છે. વળી તેઓ સુરતની ત્રણ અશુદ્ધ અને વડોદરાની બે તેથીય અશુદ્ધ પ્રતોને સહાયક ગણે છે. તેઓ પાઠનિર્ણયની પદ્ધતિ કે ધેારણો આપતા નથી. આ બધી જ પ્રતો તેમણે ૧૮૭૦માં મેળવી નથી. ૧૮૭૦માં તો તેમણે ઇરાદો જાહેર કર્યો. તે પછી પ્રતો મેળવવાનું આરંભ્યું. સ્પષ્ટ છે કે તેમને મળી તે પ્રતો નર્મદને મળી નથી; નર્મદને મળી હતી તે તેમને મળી નથી. પરંતુ ઇચ્છારામને નર્મદના પાઠનિર્ણયનાં ધોરણોનો અને સંપાદનનો પણ લાભ મળ્યો છે. નર્મદે પોતે પાઠનિર્ણયની પ્રક્રિયાનાં જે દૃષ્ટાંતો આપ્યાં છે તેની સાથે ઇચ્છારામની તૈયાર કરેલી વાચનાના સમાંતર પાઠો સરખાવી જોતાં, તે એક સિવાય નર્મદ દ્વારા નિશ્ચિત થયેલા પાઠથી જુદા નથી એમ જણાય છે. નર્મદના દૃષ્ટાંત (૫)નો પાઠ આ વાચનામાં ‘પરમ દહાડાનું મેં લગ્ન લીધું’ એ પ્રમાણે છે. અન્યથા પણ બંને પ્રગટ થયેલી વાચનામાં ફેર ઝાઝો નથી. પરિણામ એ આવ્યું કે તેમના પ્રકાશનથી નર્મદનું સંપાદન પુનર્મુદ્રણ ન પામ્યું અને ‘ગુજરાતી’એ ઇચ્છારામના સંપાદનની અનેક આવૃત્તિઓ કરી.૭

મુખ્ય સાત હસ્તપ્રતો

૧. અ. ગુજરાતી પ્રેસ : સં. ૧૮૭૯

૭. છ. નગીનદાસ પારેખ : સં. ૧૮૯૨

ગૌણ ચાર હસ્તપ્રતો

૧. ગુજરાત વિદ્યાસભા : સં. ૧૮૯૮

૪. ,,    ,, : સં. ૧૯૦૫

નર્મદનો પાઠ ઉમાશંકરની વાચના

(૧) ૨. બ (૧) ન. પ્રમાણે

(૨) ૨. બ (૨) ન. પ્રમાણે

(૩) ૨. બ (૩) કડવું ૯૩ : ન. પ્રમાણે.

(૪) ૨. બ (૪)

એકાદશ વર્ષ ગોકુળમાં રહેશું. એકાદશ વરસ પુત્ર થઈ રહેશું.

 

 

(૫) ૨. બ (૫)

પરમ દહાડાનું લગ્ન લીધું. પરમ દહાડાનું મેં લગ્ન લીધું.

(ઇ. સૂ.ના પાઠ સાથે મળે છે.)

(૬) ૨. બ. (૬)

જેથી શ્રી ભાગવત ગંગા પ્રગટ્યાં. જે સ્થકી ભાગવત ગંગા પ્રગટ્યાં.

 

(૭) ૨. બા (૭) ન. પ્રમાણે

અ. ગુજરાત વિદ્યાસભા સં. ૧૮૭૯

બ. ફાર્બસ ગુજ. સભા સં. ૧૯૧૬

ક. ફાર્બસ ગુજ. સભા. સં. ૧૯૩૫

૧. પાઠાંક ૧ થી ૩, ૭ ત્રણેના એકસરખા છે.

૨. પાઠાંક ૪, ૫ નર્મદ અને શાસ્ત્રીના સરખા છે.

૩. પાઠાંક ૬ ઉમાશંકર અને શાસ્ત્રીના સરખા છે.

{{Poem2Close}}<br>

|previous = નર્મદ : ગુજરાતમાં બહુત્વવાદી ધારાનો પ્રવર્તક

|next = નર્મદનો ‘રાજ્યરંગ’ અને ‘ધર્મવિચાર’