મધ્યકાલીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/૫.અસાઈત-હંસાઉલી

૫.અસાઈત - હંસાઉલી

અસાઈત (૧૪મી ઉત્તરાર્ધ) આ સંગીતજ્ઞ બ્રાહ્મણ એમના ત્રણ પુત્રો સાથે નાતબહાર મુકાયા પછી તરગાળા (ત્રણ ઘર વાળા) કહેવાયા ને એમણે સંગીત સાથે લોકનાટ્ય-સાધના પણ કરી. ને ભવાઈના અનેક વેશ લખ્યા. તથા ૪૦૦ ઉપરાંત કડીઓની એક પદ્ય-વાર્તા ‘હંસાઉલી’ લખી. ચોપાઈપદબંધની વચ્ચે દુહા-છંદ આદિનો વિનિયોગ કરીને આલેખેલી હંસાવલી-નરવાહનની આ પ્રણય-પરિણય-કથા તત્કાલીન સમાજચિત્રની અને ભાષાની રીતે પણ મહત્ત્વની છે.

‘હંસાઉલી’ -માંથી (૪ખંડની આ પદ્ય-વાર્તામાં,પહેલાખંડમાં હંસાવલી અને નરવાહનના લગ્નની અને બાકીનામાં એ યુગલના જોડિયા પુત્રો હંસ અને વચ્છરાજને નડેલાં વીઘ્નોની ને પરાક્રમની વાર્તા ગૂંથાયેલી છે. અહીં એ ભાઈઓની વન-વિપત્તિનું વાર્તામય આલેખન છે.)

નિઘટ બોલ રાણીમનિ ભયા, તેતલિ કુંઅર વેગલા ગયા,
ઊંચા પર્વત, વિસમા ઘાટ, નઈ નીઝરણ વનમાહે વાટ.

રાતિદિવસ તુરી સંચરિ; વાઘ સિંઘ સિવા ફેકરિ,
અનેક મહાવૃષ ગહિર ગંભીર; ભૂલા બેઉ નિ નાઠું નીર.

ભણિ હંસ: "વીનવૂં, વછરાજ, ત્રસ લાગી નિ થાકુ આજ,"
અતિ ઊસનુ રહી સવિ સંધિ; પુઢિઉ વડતલઇ ઘોડુ બંધિ.

ત્ર્યસ્યુ હંસ નિદ્રા-વસિ થાઇ; વછરાજ જલ લેવા જાઇ.
ભાઇ કાજિ ભમિ વન ઘણિ, જલચર-સાદ સરોવરિ સુણિ.

તતષિણિ તિણિ સરિવરિ વીર દીઠઉં નયણે નિર્મલ નીર.
ચક્રવાક સારસ સ્વર કરિ; મગર મછ બગ થારટિ ધરિ.

વિવિધ ફૂલ ફલ વૃષ આચરિઉં; રૂપ પંચવિધ કમલે કરિઉં.
  ગુરુડ ગરૂઉ પંષિ વિશ્રામ, સ્વર્ણ સરોવરઇ ભણી નામ.

વીર વિમાસી જલતટ ગયુ, છાગલ વીસારી આવીઉ,
કમલપત્ર જલ ડુંડુઉ લિઉ; ‘લુડુડઉ પાઇ પછિ હૂં પીઉં.’

ઉદક લેઇ આવિઉ જેતલિ, સરપિ હંસ ડસિઉ તેતલિ;
નિદ્રા માહિ વિષમ વિષ દહિઉં; કરી આહાર ઊપરિ રહુ,

જેતલિ સંચલિ કુંયરઇ કરિઉ; ભૂઅ ભૂયંગમ ઉરિ ઊતરિઉ,
દીઠઉ નયણિ પડિઉ ઉરિ ઝાલ, ગયુ વડથુડિ, બલિ પઇઠઉ કાલ.

વછરાજ જોવાનિ (જાય), ગયા પ્રાણ પહિઠાણ[હ] રાય,
ભણિ હંસ[નિ]: "હૂયા અણાહ." જલ લાષી[નિ] મોહલિ ધાહ.

રાગ ગૂડ દેશાષ

"પહિલાં પરદેસી હૂયા, નવિ સરજિઉ સુષ રાજ;"
બાહઇ ધરી બિઠઉ કરઇ, વનિ વલપઇ વછરાજ.

"બંધવ, બોલિ હો, દિઉ હૂંકારડુ હંસ;
જીડુયડુ વનિ વિઘટીઉં; જાૂયલી યાદવવંશ. બંધવ.

વરિ મંત્રેઇ-મતિ ભલી; મરણ ન મૂક્ત સાથ;
હીયડં હંસ ન મેલવિ; દેવી બાઉલિ બાથ. બંધવ.

અનિગણીયાનિ ગારુડી, દૂષ ન દાષિ ડંસ;
સધિ હોસિ હંસાઉલી; હીઉ હણેસિ; હંસ. બંધવ.

અરિ અંગમિ જમલુ રહિઉ; વહિલી વેલા, બંધ;
સે સરણિ બાધંતડિ, કુણ ઉડેસિ કંધ?" બંધવ.

ભણિ અસાઈત લંકા હવિ લષમણ લાગુ ભ્રામુ,
તેમ વછરાજ મનિ ઝૂરવિ, સકતિ-ભેદ શ્રીરામ. બંધવ.

વસ્તુ

કુંઅર ચિતિ કુંઅર ચિતિ મનહ મઝારિ:
‘હવિ હૂં હૂઉ એકલું," હીઇ સબુધિ વિચારી.

આંહાં આછિ અવર ન કોઈ, રાનિ રોયંતા જેવારિ.

"જિહાં જલ તિહાં તીરથ ભણિ, શાસ્ર સોઇ વિચાર,
જઈ સરોવર બંધવા કરું સં–પરિ–સંસ્કાર."

[ચઉપાઈ]

એક અસ્વ બંધવ બાંધીઉ; સુવર્ણ સરોવરિ રડતુ ગયું.
વાજિત્ર શ્રવણ સુણ્યા માહિ ગજર, સાત ગાઊ હુઈ નીડુ નગર.

તતષિણ કુમર વિમાસિ હીઇ; "ઇણિ અવસરિ ચંદન જોઈઇ.
નગરિ અરથ વેચુ આપણુ, ચંદનકાઠ લેઈ આવું ઘણું.

[શબ] મેહલૂ કિમ સૂનું સોઇ? ઇહાં ઉપદ્રવ સાવિજનુ હોઇ."
છઇ વટવૃષે સરોવર-પાલિ; શબ સીચી બાંધિઉ વડ-ડાલિ.

કીઉ સનાન વૃષ ઊતરિઉ, એક આસણ એક હાથિ લીઉ;
દસિ જાણીનિ પુહુતુ જામ, કાતીનગર તેહનું નામ.

જેતલિ કુંયર કાતી ગયુ, તસિ ગરુડ સરોવરિ આવીઉ,
પંષિ-વાઇ કંપિ વૃષડાલી,જઇ બિઠઉ સરોવર-પાલિ.

પંષ-વાઇ લાગુ જેતલિ, વિષ ઊતરીઉ વીર તેતલિ,
જીવ્યું હંસ નિહાલિ નયણિ: "કિહિ બાંધિ વૃષ-ડાલી ગયણિ?"

છોડ્યા બંધ; ઊતરીઉ વીર; કીઉં સનાન સર; પીધું નીર,
હતી ત્રષા તે ત્રપતુ થયું; કરી આત્મા અમૃત સીચીઉ.