કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ)

કોડિયાં-1957 (કૃતિ)

આઠમું દિલ્હી

દિલ્હી દૂર નથી. કો શૂર તણીય જરૂર નથી, મગદૂર નથી દિલ્હી ચઢવાને. જીતનારના મ્હેલ વસે જેને જીત્યા’તા. કર લેનારા કબરો નીચે; કર દેનારા રાજ્ય કરે, ને વીંચે આંખ ક્ષમાની; ભૂલી જે વર્ષો વીત્યાં’તાં. દિલ્હી દૂર હતું, હા, દૂર હતું એક’દા. દિલ્હી નૂર હતું કો ક્રૂર તણું ને, હા, ચણાવનારના નામ થકી મશહૂર હતું. પણ આ વૃંદ-વાંસળી વાગી આજે જમનાજીને તીર ચણનારા હાથો પર સંગીત રચી સુધીર. સંગેમરમર જાળી જોતાં જાગી ઊઠે સ્પંદ, ઊભરાવ્યા જે આંગળીઓએ પાણામાંથી છંદ. જો, ફાટ્યું ત્યાં ગુંબજ શિવ! છટક્યો ઈંડામાંથી જીવ! સાચું! ભવ્ય હશે ખંડેરો કો’દી આ જ જતન કરી ચણીએ સાચવવા અદકું પ્રાપ્ત સ્વરાજ. ભવિષ્યની કોદાળી જ્યારે નમશે —- નવી પેઢીઓ રટશે કે અવગણશે —- એક ચરુનો નકી થશે ટંકાર. રૂપિયા, પૈસા નયા નીકળશે; ભાતભાતના સિક્કા મળશે; નહિ જડશે તાજની છાપ; કોસી નાથવા કાજે મૂકી મોટે પેટે કાપ.

થર પર થર ખડકાયા. સાત વંશ તો સાત પ્રકરણે છે સપડાયા. મહાગ્રંથ ઇતિહાસ તણો ને કોરા છે અધ્યાય. સાત સલ્તનતો લથડી, નવને ભવિષ્ય ના દેખાય. લૂ-ધક્કેલ્યાં પડ્યાં હાડકાં, મસ્તકહીન મિનાર. મ્હેલાતોમાં મ્હેક માત્ર જ્યાં સૂતાં નર ને નાર. અહીં પડ્યા ઇતિહાસ, અને ઇતિહાસી બન્ધન વિદારવાના યત્ન. અહીં છે થનગન અશ્વ હજાર તણાં ડગલાં જે સૂતાં ધરણી-મન. ડુંગરનાં ધણ દોડી, ઊભરી કદમ અહીં અટકાવે. ધરણી પડી સપાટ અહીં જ્યાં યવનો આવે. દેશ રક્ષવા કાજ મોરચા પ્રથમ રચાતા અહીં. ચાંદનીચોકે જાતાં. સ્વર્ણ, સુંદરી મદિરા તરસ્યાં સો સો લશ્કર. લોહીનાં પુષ્કર. અહીં થઈ લડાઈ પુત્ર, પરદેશી વચ્ચે. અસત્યને પણ આ સ્થળમાં ઊથલાવ્યું સચ્ચે.

કુરુક્ષેત્ર છે અહીં, પાણીપત પણ છે પાસે. અહીંથી ભાગ્યા કૃષ્ણ ગોપી ગોપી કંકાસે. સ્વર્ગ અહીં છે! એમ કવિવર ધૂણતા ત્રણ ત્રણ વાર. કળશ અહીં ભારતને ચડિયો; અહીં થયું હિન્દ ખુવાર. અહીં મર્યા ગાંધી કે જેનાથી જીવે ભારતવર્ષ. મુક્તિ મળી તો આગળ ધપવું એશિયાઈ ઉત્કર્ષ. ગઈ કાલ તણી ધૂળ ઊડે, જામે. ખાત હાડનું ખાઈ ખડ શક્તિ પામે. નીલ ગાલીચો ન્હાનો રણમાં! ભારત-દર્શન એક જ કણમાં! ભૂત-ખભા પર ચડી ભાવિ ડોકિયાં કરતું. મૂવું હતું તે કુતૂબ કૂદી બે વારા મરતું.

ગંગાએ કાશીને આપ્યું એક અનુપ મહત્ત્વ. દિલ્હીએ જમનામાં વેર્યાં ગંગાનાં સૌ તત્ત્વ. જાત્રાનું સ્થળ સર્વશ્રેષ્ઠ આ, આવે વીર ચતુર; વેપારીનાં આવે ઘોડા-પૂર; અને કાશ્મીરી નૂર; મીર દેશના દૂર. સર્વવ્યાપ્ત સરકાર બિરાજે, કવિને કરતી ભાટ; જંગલ છોડી દિલ્હી-કાંઠે યોગી માંડે હાટ; પદવી છે, પહેરામણ છે, છે બિલ્લાં એક અનેક; રાજ્યસભા છે, લોકસભા છે, ને જાવું જો છેક, રચજો કવિતા, લખજો નાટક, કરજો રાજ્યપ્રચાર! નવ દિલ્હીના આકાર! ભવિષ્યની કોદાળી જ્યારે નમશે —- નવી પેઢીઓ રટશે કે અવગણશે જો ત્યાં સુધીમાં વિશ્વ નહિ શૂનકાર —- એક ચરુનો નકી થશે ટંકાર. રૂપિયા, પૈસા નયા નીકળશે; ભાતભાતની મ્હોરો મળશે; નહિ જડશે તાજની છાપ. જડશે ચંદ્રક એક અનેક;

નહિ જડશે શુદ્ધ વિવેક!

એડન

જરા ચરણ ટેકવું, સ્મરણ-સંહિતા વાજતી: નવેનવ દ્વીપે હતી અરબ-ઘોષણા ગાજતી: કુરાન-કલમા પઢી, હય પરે ચઢી, કૂચતા અસંખ્ય નરવીર, ધર્મવીર હાલકે ઝૂઝતા:

અને ચરણ આ પડ્યા વરદ, દિવ્ય, પૈગમ્બરી! મશાલ ધરી આંખમાં, ઉચરતા ખુદાની તુરી; ઝનૂની જનલોકના હૃદયપ્હાણમાં સંસ્કૃતિ તણું ઝરણ પ્રેરતા! — અહીં રમે બધે આ કૃતિ!

અહીં પુરવ-સંહિદ્વાર! શતલોક રાખી જમા મથે વિફર નાથવા પુરવ-કેશરી, કારમા રચી છલન, દાવપેચ! પણ આવશે કો’ સમા જદિ સકળ જાગશું! ગરજશુંય આ દ્વારમાં.

અમેય પરદેશીના ચેણદાસ આજે ખરા!

કરીશું કદી ઘેર તો ધરણીમાતા — વિશ્વંભરા!

અરબી રણ

ક્ષિતિજ પણ રેતની! ઢગ પરે ઢગો વિસ્તર્યા; કરાલતમ ભૂખરા ખડક તો કરે દાંતિયાં! દિશા સકળ ભેદતી ગરમ લૂય ખાવા ધસે; કશેય નવ ઝાંખરું—તનખલું ન લીલું લસે! વિરાટ સૃજી વિશ્વની નીલમ વાડી, થાકી જરા, પ્રજાપતિ મુખેથી એક ધગતો નિસાસો સર્યો. અને અહીં હજાર ગાઉ તક ઝાળતો એ ઝર્યો; ક્યહીં રચત રેતીના ઢગ, ક્યહીં સૂકા ડુંગરા! બધે નજર વિસ્તરે! અતૂટ ચક્રવાલો ચહુ નથી નજર ભાંગવા કશું વિવિધ કે કૈં નવું! વિરાટ નભટોપને સકળ કોરમાં આવરી સપાટ પૃથિવી પડી સુકલ છાતી ખુલ્લી કરી! ત્યહીં જનમ ‘એક માત્ર વિભુ!’ કલ્પનાનો થતો!

—- ‘કરાલ નિજ લોચને સકલ લોકને નાથતો!’

માલ્ટા ટાપુ

તને ઝડપવા ઝૂકેલ સહુ બાઝ શા દેશ, ને તને જકડવા રચેલ સહુ પાશવી વેશ; ને વહેલ નદીઓ રુધિર તણી, દંગ થાતાં ખડાં ધડો, વિકલ મસ્તકો શરીરનાં; — તને નાથવા!

સુવર્ણ-ઇતિહાસના ઊગમથી તને લક્ષ લૈ સહસ્ર-શઢ કાફલા ઊતરતા, વળી ભાગતા; કદીક તુરકો, કદી જરમનો અને ફ્રેન્ચ કૈં! અને સકળ પાછળે બ્રિટનનાંય થાણાં થતાં!

ભૂમધ્ય જલસાગરે શરીર આપીને આ રૂડું લખેલ વિધિએ કપાળ તવ ભાગ્ય ઊંધું — કૂડું! સહુ જલધિબાલરાષ્ટ્ર તણી કૂંચી તું! — હાથમાં લઈ જગત લૂંટવા, ડળક ડોળ સૌ રાષ્ટ્રના!

રુધિર થકી મેળવ્યું, રુધિરથી પડે રક્ષવું!

હજાર મનવાર આ અહીં ખડી રટે, ભક્ષવું!

ગીઝાના પિરામિડો 0

પૃથ્વી તણી પથ્થર-કાય તોડી મહાનદો સ્નિગ્ધ કરે વસુંધરા. રુધિરના રાગ-વિષાદ છોડી બની રહે પ્રાણ તણી પયોધરા.

તીરેતીરે આથડતા પ્રવાસી આવી, વસી, ઠામ કરી ઠરંતા. શરીરની ભૂખ જતાં વિકાસી ઊંડું ઊંડાં અંતરમાં તરંતા.

અને અહીં સંભવ સંસ્કૃતિના વિકાસ તો માનસ-વ્યાપૃતિના, વિરાટ કો આરસની કૃતિના, પ્રકંપ ત્યાં થાય શ્રુતિ-સ્મૃતિના!

પૃથ્વી તણા તપ્ત પ્રચંડ અંગે મહાનદો તો લચતાં પયોધરો. ધાવી લઈ સંસ્કૃતિ-બાળ, રંગે વિકાસતું સર્જનનાં પડો-થરો!

ફર્યો હતો સિન્ધુ તણા કિનારે, પુરાણથીએય પુરાણ સંસ્કૃતિ દ્રવિડીની, સર્જનની સવારે, ખીલી હતી; — તેની સ્મરંત વિસ્મૃતિ!

આર્યો તણી સંસ્કૃતિ-માત ભવ્ય, કાલંદીિ ને ગંગની છાતીઓ પે ચડ્યો હતો બાલક હું, સ્મૃતવ્ય સ્મરી, ભરી અંતરચક્ષુઓ બે!

જીવિતનો ધન્ય ઊગ્યો સવિતા! ત્રીજી મહાસંસ્કૃતિ-માત દર્શી! ઈજિપ્તની ઊછળતી શી ગીતા સમી દીઠી નાઈલ: ક્રાન્તદર્શી નથી; છતાં ભૂત-ભવિષ્યનાં સહુ ભેદી પડો, દર્શન અંતરે લહું!

કાંઠે જમા દંગલ રેતી કેરાં; — પરે વળી પથ્થર દંગલો ભરી, — આકાશનો ઘુમ્મટ ઘેરવા કરી! — કર્યા ઊભા ભવ્ય, મહા, વડેરા ગીઝા તણા ચાર પિરામિડો! — તૂટ્યા! આશ્ચર્ય તો પૃથ્વી તણાં ન ફૂટ્યાં!

અને નીચે શાશ્વત સોણલામાં સરી જવા, માનવ કોઈ સૂતાં; મૃત્યુ તણી જીવતી કો’ કલામાં ભળી જવા, જીવન છોડી જૂઠાં!

જાગી જશે! અંદર સોણલે પડ્યું! બ્હીને! — કર્યો મંદ ત્વરિત ઊંટિયો. ને આંખથી અશ્રુ ઊનું નીચે દડ્યું, પ્રતપ્ત રેતી મહીં એ ગયું ગળી.

આ સૂર્યનો ધોમ પ્રચંડ તાપ ભેદી શકે પથ્થર-દંગ કેમ? મસ્તીભરી નાઈલના પ્રલાપ પૂછી શકે અંદરના ન ક્ષેમ?

ત્યજી દઈ જીવન જૂઠડાં આ, મૃત્યુ તણું જીવન જીવવાને સૂતેલ જે અંદર, તે મડાં ના, — જીવી રહ્યાં જીવતદાન દાને!

સોનારૂપા ઓપી સહસ્ર ભારે રચી હતી ભવ્ય, વિરાટ શય્યા! સમૃદ્ધિ રાખી સઘળા પ્રકારે, ત્યજ્યા હતા પ્રાણ તણા બપૈયા!

સુવાસને સંઘરવા સજાનો. પ્રદીપવા ખંડ દીવી સુવર્ણની. અંગાંગને સાજવવા ખજાનો સામગ્રી ત્યાં સાથ તમામ વર્ણની.

જીવિતનો સાગર પાર પામવા સાથે લઈ હોડી અને હલેસાં સૂતેલ, તેને મૃત કેમ માનવાં? હશું નહીં આપણ સૌ મરેલાં? — ખરે મને તોય અદમ્ય શંકા! બાજી રહે છાતી મહીંય ડંકા!

નહીં! અહીં તો સઘળાં નગારાં પડ્યાં દીસે, ગૌરવગાન પીટવા મિથ્યાભિમાની નરપુંગવોનાં; — ત્રિકાલના કર્ણ વિદારવા મહા!

‘અમાપ છે શક્તિ અમારી’ એવી ચણી દીધી તો નહીં હોય ઘોષણા? હસી રહી હોય ન દૈવદેવી પછાડીને પથ્થરપ્હાણ તો ઘણા?

મહાન કો’ રાજવીનું, મહાન સામ્રાજ્યનું કોઈ વિરાટ સોણલું ઠરી ગયું; તે નહિ હોય થાન? — ભવિષ્યના વારસે મહામૂલું?

મનેય આજે બળતા બપોરે જાગી રહે ભીષણ એક એષણા: બનું કદી રાજવી દૈવ-જોરે! પિરામિડો હુંય ચણાવું સો-ગણા! — ઊંચાઊંચા આથીય અભ્રભેદી! અને રચું અંદર એક વેદી!

સ્મશાનથી સૌ પરમાણ ગોતી ભેગું કરું માતનું દેહ-મોતી! સોના તણી સાત સુવર્ણપેટી મહીં દઉં એ દવલું લપેટી! અને પછી હું બનીને પ્રતિમા રક્ષી રહું વેદીની સર્વ સીમા!

ધીમે પળું હું નમણી નિશામાં!

જ્યાં ઊંટની દોરવણી! — દિશામાં!

મોના લિસાનું સ્મિત

કહું કદીક: ગૂઢ મર્મ સ્મિતનો લિસા! મેં ગ્રહ્યો! —વિવેચક હજારને જીવન વેડફ્યે ના મળ્યો! સહુ ભમ્રર ભાંગશે વિકલ: બેસ, ડાહ્યો થયો :! જરાક લવતાં શીખ્યો, જરીક પાંગર્યો, ત્યાં છળ્યો! છતાંય વદું: લુવ્રને જીવન આપતાં હાસ્યની પ્રતિચ્છવિ પડી હૃદે, જગ ચળાવતા લાસ્યની! અજેય સ્મિત આ દીધું નહિ હતું તને વિન્ચીએ! —- ન જે રચી શકાય હાસ્ય ખુદ વિશ્વકર્માથીએ! —

જગે સ્વરૂપ વેરવા, અનુપ મૂર્તિ સર્જાવવા, અકારણ તને હતી કદીક ચીતરી વ્યાપવા. પરંતુ શત લોક ચારુ તુજ લોચનો પેખતાં, કદી ઝઘડતાં, કદીક છળતાંય, ગાંડાં થતાં!

અને તુજ કપોલમાં કરચલી ઊઠી પાતળી, જરીક ઊપસેલ તે અધરનીય રેષા ઢળી. અસંખ્ય જનની સહી ઉર વિદારતી મૂર્ખતા, જરાક કરુણાર્દ્ર ચક્ષુ અવહેલનાયે ઢળી!

ઠરેલ તુજ ચીતરેલ મુખ તેમ મર્મે હસ્યું! કપોત તુજ છાતીનું જરીક ઊછળીને લસ્યું! પ્રદીપશિખ પાતળાં વિકલતા વળ્યાં આંગળાં! સહસ્રશત વાળની વિકિરતીય સોળે કળા!

નહિ સ્વપનમાંય ખ્યાલ સ્મિતનો લિઓનાર્દને! કહો, ક્યમ વિવેચકોય તણી પાસ ખુલ્લો બને? વિશાળ તવ લોચનો નીરખી માનવી પામરો, જરીક હસતાં રડી રચત ફિલસૂફીના થરો!

અને તુજ સ્વરૂપના ચીતરનારના માનસે

મનુષ્ય-દિલદીનતા હસતું હાસ્ય કેવું હશે!

દ્વિધા

પણે ઊભરતા મહઉદધિ અશ્વપીઠે ચડી, અપાર પૃથિવી તણા સકળ પાર લેવા લડી: ઊડી ગગન ફૂંકફૂંક નભદીપ હોલાવવા: સરું વિતલ નાગપુત્રી વરમાળધારી થવા: અને અહીં ખળંત આ ઝરણ, ને ઊભા ડુંગરા, વચાળ નવપલ્લવે લચિત ઝૂંપડી, સુંદરા પ્રતિક્ષણ પ્રતીક્ષતી-નીતરતી પીળાં પોપચે; મૂકી સકળ કૂચવું! હૃદય જુદ્ધ ભારી મચે! અજંપ મુજ અંગમાં; હૃદય રાગભારે ભર્યું; જ્વલંત મુજ ભાવનારુધિર ક્યાંક થોડું ઠર્યું; અપ્રાપ્ય સહુ પામવું: નહિય મેળવ્યું છોડવું, વિરાટ હૃદયી થવું!-સકળ વિશ્વ જેમાં જડ્યું. ઊઠીશ પુલકી કદીક જગ મૃત્યુનાં ખોળવા! વિષાદ પણ વ્યાપશે જીવનવિશ્વ છોડી જવા! સમાન્તર સુરેખ બે

સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય આપણે વીંધતાં જશું જીવન આપણું: સકલ પૃથ્વી પે મૂકતાં જશું ચરણચિહ્નની અતૂટ વાધતી વીથિકા, વિજોગ મહીંયે સમી ગ્રથિત પ્રેમની લિપિકા:

સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય એકમેકાકુલા હું-તું સદય દોડશું વર, વિરાટ રુદ્રં, મહા, અપ્રાપ્ય સમ પામવા મહદ કાલના અન્તને: અનન્ત કદી અન્તમાં વિલીન થયા શ્રદ્ધા મને!

સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય વેગળીવેગળી; છતાંય પથ, લક્ષ્ય ને તલપ એક: સાથે મળી અસ્પૃશ્ય સ્પર્શે અડી સકળ જંદિગી બેકલાં રહી જગત ઝૂઝશું ઉભય એકલાંએકલાં.

સમાન્તર સુરેખ બે અખિલ કાલગંગાતટે કદી નવ મળે, અડેય નહિ; તોય સારી વદે પ્રમા ગણિતશાસ્ત્ર : એય મળતી અનન્તે નકી! ખરે? ઊગમ એક: ને અગમ ભાવિ; આશા થતી!

મૂકી તુરગ મોકળા પવન-પાણી-પન્થા હવે સખી! જીવનદેવતા! ઉભય દોડશું આ ભવે કૂદંત પુરપાટ, વક્ષસ્થળ ફાટ, સાથે - જુદાં, ઊગ્યાં ત્યમ અલોપવા પ્રણયએકમે, અનન્ત મહીં જાગવા ઉભયમાં! — સૂતેલાં જુદાં!

અને જીવન વીંધતી સરિતના સમા તીર બે અસ્પૃષ્ટ — અતિસ્પૃષ્ટ, એક પથ-પાન્થ, યાત્રી બની, પ્રવાહ સદસાધના, સ્વપનસિદ્ધિનો તો કરી, અનન્ત ધરી લક્ષમાં જીવનશું — સખી, કોલ દે!

10-10-’33

પુરુષ અડતો સ્ત્રીને

અમે જઈ ઊભાં ઊંચે લળતી નાળિયેરી તળે, સમુદ્ર મરજાદ શી નીલમ વેલ લૂમે વળે નીચે પગ કને: તિમિર તણી પાંખ માંહી જરી લપાઈ સુણતા પણે મુખર સાગરી ખંજરી.

પુરુષ અડતો સ્ત્રીને પ્રથમ વાર, ને સ્ત્રીય તે વ્રીડા પ્રથમ ચુંબને ધરત; ને ઉન્હી સંગતે સમુદ્ર, તરુ, વેલીઓ, સમીર ને દીવા દૂરના, ત્રિલોક ગળતું મિષે ઉભય નેહના નૂરમાં.

જરીક થડકી ઊઠી હું અણચંતિવ્યા પ્રશ્નથી: પ્રિયા! પ્રિયતમા! કહે, ક્યમ તું આટલાં વર્ષથી હતી વરી ચૂકી છતાંય મુજથી રહી વેગળી? તમેય... હુંય ઉચ્ચરી, ક્યમ ન વાંસળી સાંભળી?

અમે વરસ વેડફ્યાં ઉભય પ્રીતની શંકમાં.

કદી ન અળગાં થશું! જીવશું એકડા અંકમાં!

સુકાન પર ટેકવી

સુકાન પર ટેકવી સબળ વક્ષ, ને હાથની પડાળ કરી આંખને, કમરથીય નીચે નમી, પ્રિયે! નિરખતો હતો ધરણી-પ્રાન્ત ઊભી તને; હતી અમૂલ બે ઘડી જલધિ પાર જાવા મને.

અને ત્યહીં દીઠી ઢળેલ તવ પોપચે તોરણે રચી નીતરતી સુધાંશુ સમ મૌક્તિકો પાંપણે, સરી ગયુંય એક અશ્રુ મુજ નેનથી કારમું, મહાન, દવલું, ઊનું, અમુલ પ્રેમના સારનું.

સહસ્ત્રશત જોજનો જલધિના વચે ઘૂઘવે; અને જલધિ આ મહાન નીરખી વ્રીડા સંભવે; હશેય અવડું, મહાન, દવલું, ઊનું આંસુડું! રડેલ ચખનું હશેય વળી કેવું હૈયું વડું!

મહાન જ્યમ સર્જનો મહદ તેમ તેની વ્યથા! સખીરી ! મુજ — તાહરી ટચુકડીય વ્હીલી કથા!

15-5-’34

ઘરજાત્રા

પાર કર્યો પહેલો મહેરામણ           અમુક્ત માનસ નીતરવા; ઘર લથડેલો નીચો ઝંડો           પર ઓથે ઊંચો કરવા. ફૂલ મળ્યાં, આશ્વાસન પામ્યો,           ના એકલ હું, સમજાયું; લડાઈ સૌની જુદી જુદી,           એક થતાં સત રોપાયું. અખબારો આહ્લેક પુકારે,           બીજો સમદર વીતી આવ! દોડધામની દુનિયામાં તું           અનહત હિન્દી ઢોલ બજાવ! દુશ્મનના ધડાકારા વચ્ચે           અહીં તહીં ગયા સાચા સૂર; રોજિંદી એ કલમે મારા           ના ઊતર્યાં હૈયાનાં પૂર. ત્રીજે ટેકે રચ્યાં પુસ્તકો           અર્થશાસ્ત્ર ઇતિહાસ ભરી; ચોથો દરિયો પાર કરીને           પરભાષાને આપ્ત કરી. આત્મકથા સરજાવી ત્યારે           જમણી મારી ફરકી આંખ; વાત અનોખી સૂણી પૂર્વની           પરદેશોએ લીધો પાંખ. નવલકથા નાટક સર્જાતાં           ઓળંગ્યા બે દરિયા સાથ; પરભાષામાં મળ્યાં ચુંબનો,           પરભાષામાં લીધી બાથ. પરદેશણ ભર્યા જોબને           પરદેશીએ માંડી મીટ; આંખ વીંચાણી એ તંદ્રામાં           શિર પર ત્યાં તો ડગ્યો કિરીટ. યાત્રા કેરો અંત જણાયો,           સર્વ જીત્યો એવું જ્યાં થાય; સાત સમુંદર ઓળંગેલી           કવિતાની કેડી પરખાય. કમાન જેવો દેહ પાતળો,           પકડું, પકડું, છટકી જાય; પકડી, આળોટ્યાં જ્યાં, નીચે           સ્વભોમનું ધ્રો-ખડ પથરાય! ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે!           ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે!

16-9-’48

બારી અનન્ત પરે

કાંચનજંઘાની જાંઘ પરે એક ગામડામાં એક ખોરડું છે, એ ખોરડામાં એક ઓરડો છે. એક બારી ખરી એ ઓરડામાં; સાંકડી બારીમાં દૃશ્ય મઢ્યું વિરાટ તણું; કાળ અનન્ત ને સર્જન સર્વ પરે સાંકડી બારી ડોકિયું દ્યે.

માણસ માણસને મન છે, મગજ છે, જિગર છે. એક માપના ઓરડા સમ. એક માપની બારી ખરી મનને, મગજને, જિગર પર, બધે. કદ માનસનાં આંહીં ઘટે તો આંહીં વધે; ક્યાં બારી પડે? — (જાળિયું કૂપ તળે? અરીસા ઉપરે?)

— કાંચનજંઘાની હાર પરે?

લઘુતમ સાધારણ અવ્યય

અંધારાના ઢગલા જેવાં           વૃક્ષો ઝૂમે બંને હાથ; વચમાં રસ્તો વળે સાંકડો,           અકળાતાં રજનિની બાથ.           મોટર-બત્તી તેજ કરું!           પ્રકાશ-કેડી હું પ્રગટું! વેગ વધાર્યો, ઢાળ આવતાં,           આગળ કો મોટર દેખાય—- સરકંતા અંધારા જેવું           કાળમુખમાં લબકું જાય.           મુજ બત્તીનું તેજ ઝીલી!           બારી આગળ જાય ખીલી! મોટા શ્યામ ગુલાબ સરીખો           અંબોડો રૂપકોર મઢ્યો. બટમોગરની ચક્ર વેણીએ           તિબેટ-શાલીગ્રામ જડ્યો.           અર્ધ ઊંઘમાં એ દર્શન!           થાતાં સ્મૃતિઓનાં થનગન! કોણ હશે? ક્યાં જાતી આજે?           ઘેર ભાઈને? કે અભિસાર? જે મુખ અંબોડાએ ઢાંક્યું,           કેમ પામવો એ આકાર?           એવી વેણીવાળાં કૈં કૈં           મુખનો મનમાં થાય ઉચ્ચાર! વિહ્વળતા વધતાંની સાથે           સુપ્ત સ્મૃતિના થર ઊખડ્યા. ધુપેલ, વેણી, સો અંબોડા,           સો સો ચિત્રો ત્યાં ખખડ્યાં.           અમુખને મોઢું આપું!           રુઝેલ સો ભીંગડ કાપું! હશે શેવતી? — ભણતાં સાથે;           બાળા? — સફર કરેલી એક; હશે આરતી? — તરવા જાતાં;           આશા? — કાવ્ય સ્ફુરેલ અનેક.           બીજ? — પાતળી; રાધા? —જાડી;           પ્રેમી? — જેણે ના પાડી. મૂરખ, કવિ ! જો મોઢું દેવું,           જગદંબા આદ્યા સર્જાવ! અંબોડે અંબોડે ગૂંથ્યા           લઘુતમ શા ઈશ્વરના ભાવ! પ્રેમજોશ તો લઘુતમ અવ્યય           જેનું ‘પ્રત્યેકા’ ભાજક. કવિ કને જે વિશ્વવિજય તે,           સંત મને પહેલું ત્યાજક. શક્તિ સરખી, સંત, કવિની! છે મ્હોંકાણ જ્વલંત છબીની!

5-9-’50

મીણબત્તી

કયા ખૂણામાં નગર તણા આ શી ગમ મુજને થાય? વીજળી તેલ તપેલું ખાલી તાર સૂકી હોલાય.

ઓઢી અંધારાનો લાભ દીવાસળી દ્યે ચુંબન દાહ મીણબત્તીને, આળસ પાળ જેવે, ટાઢે હોઠ કપાળ.

એણે નાખ્યો નિશ્વાસ, પછી લીધો એક શ્વાસ,

ને આપ્યો ઉજાસ.

ત્રીજ

ઊંચાઊંચા પર્વત ઊભા,           તળિયાહીન દરિયાવ; વચગાળેનું શૂન્ય સ્મરકતું,           કરત અસ્મિતા-દાવ?                    ના પૂનમ, નહિ બીજ,                    તને કોણ સંભારે ત્રીજ? પોલ હૃદયનો ખૂંચે વાંસડો,           આ કે પેલે પાર; સમીર તણી એ બંસી બનતો,           ગૌરવનો આકાર; ડૂબે, ડુબાવે આધારીને,           સરતા વચલી ધાર.                    ના પૂનમ, નહિ બીજ,                    તને કોણ સંભારે, ત્રીજ? એક આંકડો એકલવાયો,           પાડે સર્જક ભાત; એકાંતીને કથળે જાડી.           સરવાળી તાકાત.           ના પૂનમ, નહિ બીજ,           તને કોણ સંભારે, ત્રીજ?           ‘અવગણનાથી ઝાંખી તોયે,           હું છું ત્રીજની ત્રીજ!’

12-12-’52

રાતના અવાજો

નીંદરનાં બારણાં ખોલવાનો કારણે           પાંપણોને પોરવી તાળાં દીધાં; શાંતિની જીભ શા રાતના અવાજે           અંધાર વંડીએથી ડોકિયાં કીધાં. જોયો કો જમ ને કોળીનું કૂતરું           કૂવા કને જઈ ભસતું જતું, હાથમાં મિલાવી હાથ કુમળા પ્રકારના           મેડી નીચે કોઈ હસતું હતું. જેલની દીવાલ પે આલબેલ ગાજતા           અંદરના ‘ઓહ!’ સો મૂંગા રહ્યા; ઘૂવડની ઘૂકમાં કકળ્યાં પારેવડાં           કબરોમાં કોઈ પેર આવ્યાં, ગયાં. ગાડામાં એકલો વાસળી વગાડતો           બેકલ થવાની હોંશ ગાતો જતો; ચીલાએ જીરવ્યા આવા અનેકને           એટલે ‘કર્રડકટ્ટ’ બળખો થતો. રોવું, રાજી થવું, હસવું કે ભૂલવું?           સમજી શકું ન હું ને પાસાં પડું; દિનભર સૂતેલ દિલ આળસ મરોડી           પોપચાંને તંબૂને થાતું ખડું.

20-10-’55

શેતૂર અને પોપટ

પોપટ પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.

ઘરઆંગણામાં ઊભું સામે શેતૂર કેરું ઝાડ; હાથ ફેરવી પંપાળે એ પછવાડેની વાડ. ઉનાળો આવે ના’વે ત્યાં માણેકનો ભંડાર લાલંલાલ ગુલાબી માલે શેતૂરનો અંબાર. એવે ટાણે લીલાલીલા કીલકીલ કરતા હાશ! પોપટ આવે નીલ ઘટાની વધારવા લીલાશ; પરોઢ, સાંજે શોર મચાવે, તોડે ફળ ને પાન તોય મને તો લાગે એમાં જીવનલ્હાણું ગાન.

કાનખજૂર શા ફળ ખૂટ્યાં ત્યાં મોંઘેરા મ્હેમાન પોપટ ના’વે, ઊડી ગયા એ આપ્યા વિણ એંધાણ. એક દફા ઓચિંતા મળતાં છેડી એણે વાત: આપો શેતૂર રોજરોજ તો આવું દિન ને રાત! ભૂલી ગયો હું બ્રહ્મા બનવું, મારી શું તાકાત? — સમજાવું શેણે લાચારી? મનડું થયું મહાત. શબ્દ વિના સંવેદન ઊંડું, એથી ગહન કરુણ શબ્દકોશ જે પરિસ્થિતિનાં ચૂકવી શકે ન ઋણ. પોપટે પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.

4-5-’53

આજ મારો અપરાધ છે, રાજા!

આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; જાણું હું મારા દિલમાં તોયે આંખ પસારું ચોમેર. પાંદડે પાંદડે પગલાં સુણું; વાદળે તારી છાંય; નિભૃત આંબલે કોકિલકંઠમાં વાંસળી તારી વાય. આવશે ના! નહિ આવશે! એની ઉરમાં જાણ અમાપ; કેમ કરી તોય રોકવા મારે કૂદતા દાહ-વિલાપ?

રાત હતી, હતાં વાદળ-વારિ, વીજળીનો ચમકાર; નેવલાં મારાં ખાળતાં ન્હોતાં અશ્રુ સર્યાં ચોધાર. આગલે દિવસે પ્રેમી પથિકને સેવતાં ક્લાંત શરીર; પાઠવતાં એને અર્ધ નિશા તક ખેરવ્યાં અશ્રુનીર.

રથ તારો મુજ બારણે આવ્યો જાણું ન ક્યારે? કેમ? ક્યારે તેં આંગળે હાથ પરોવ્યા? ક્યારે તેં પૂછ્યા ખેમ? હોઠને તારક ટીલડી ક્યારે? ક્યારે તેં લીધ નિશ્વાસ? કાંઈ ન જાણું કેટલી વેળા સૂંઘતો મારા શ્વાસ?

પાંપણે ઘેનના ડુંગરા બેઠા, ઇચ્છ્યા ન ઊભા થાય; અંતરમાં પડછંદ પડ્યા તોય ત્રાટક ના સંધાય. ક્યારે ઊઠ્યો તું? રથમાં બેઠો? મારતે ઘોડે દૂર? જાણું નહિ! પણ જાગતાં અંગમાં મ્હેકતું તારું કપૂર!

આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; આજ મારો અપરાધ છે, જાણું કાલનો કાળો કેર. આવજે એવું માગવું ના, પણ એક હું માગું વેણ; એકદા તારે બારણે આવીશ પાઠવ્યા વિના કે’ણ: જાગતો ના હામ હોય હૈયામાં! જોઉં તો તારું જોર! ચેતજે રાજા! મનમાળામાં પેસતાં કોઈ ચકોર!

27-3-’33

ઝંઝારતે

જાગશો ના, પ્રાણ! ઊઠશો ના, પ્રાણનાથ! જીવની આણ જો છોડશો મારી બાથ! આજ નથી આભ હાથમાં એના તૂટતા ચાર મિનાર, ધણણ ધણણ મેઘ ધ્રબૂકે: વીજળીના ચમકાર.

ઊઠશો ના, પ્રાણ! આણ કુમારની આજ, કાળ-ઝંઝાનાં વાગતાં ઝાંઝ-પખાજ; વિજન કાનને વૃક્ષ થતાં ઉન્મૂલ! તૂટતી ડાળીઓ, તૂટતાં નાળાંપુલ: કોઈ નથી ઉડુ આભ, સુકાયાં સુરગંગાનાં નીર; વીજની નાગણ ડંખતી આજે વ્યોમધરાનાં હીર.

આણ છે દેવની, ઊઠશો ના ભરથાર: આજ નહિ, પ્રભુ! સાંભળો હાહાકાર, ઊઠતો વાટથી: પૂર છૂટ્યાં પુરપાટ — જનપદો, પૂર, ગામડાંને સસડાટ તાણતાં સાગરમુખ ભણી જેના પેટનો ના’વે પાર: વાયુવંટોળમાં દ્વિજગણોના સાંભળો શા ચિત્કાર!

ખોલશો ના દ્વાર, દેવ! ન ખોલશો આજ: કાળના તાંડવતાલ ને રુદ્રનો નાચતો સાજ સમાજ. કોઈ નથી પથ ચીંધવા આપને: દીપ ઠર્યા સહુ વાયુના કાતિલ કાંપને: ગોરંભને નથી જંપ, કરંત પ્રકંપ ધરા: વ્યોમની છૂટતા બર્ફ ખરંત કરા!

છોડશો ના, નાથ! આંગણું, મારા ગર્ભની આપું આણ: હૂંફ ત્યજો મુજ કોટિની શાને? આવજો ઝેરી બાણ ચીરવા ઉદર, છેદવા કોચો પ્રાણ જેમ ચીર્યા’તા પરીક્ષિતને જનની-ઉદરસ્થાન: દીપપ્રકાશમાં નીરખ્યું એણે નારનું આખું અંગ: છીછરી ચૂંદડી ઢાંકતી’તી એનો બીજ સમો કટિભંગ:

જેમ પ્રદીપશિખા ધ્રૂજતી ત્યમ પાંપણના પલકાર: ધમતી છાતીએ, ઊછળે ને પડે હીરલા કેરો હાર: શેઠ હજી ધરે સ્નિગ્ધતા એને ચાંદલા બેઉ કપોલ: આંખમાં કાંઈ અમોલ: ધડ કરી દ્વાર વાસતો નાઠો પાછળ નેન કરી, દૂર જતાંજતાં માર્ગમાં સ્હેજ ફરી:

ઊછળે સાગર, વીંઝતા વાંસડા હાથ, ડાળીઓ ઝીંકતી એકબીજાને કરવા જાણે મ્હાત જેમ ઝીંકે ધીક આખલા ઊછળી: દૂર આભમાં મેઘમૃદંગ ગગડતાં ક્રૂર: સૃષ્ટિના તાંડવે એય ભળ્યો નવ સાંભર્યાં નેહના નીડ: દીપક દ્વારનો ક્યાંય છુપાયો: વચમાં વનની ભીડ.

27-3-’33

ઝંઝાવાત

ભાંગો ભોગળ! ભાંગો ભોગળ!           ખોલો બારીબારણાં! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!           સાદ દે મ્હેરામણા! આભ ચંદરવો,           ઝણે સંગીત સાગરતાર: પાનખરનાં ઓઢણાં, ઝંઝાનિલે નિજ નૃત્ય માંડ્યું           પૃથ્વીને પગથાર: વન-ચમન ગાય હુલામણાં! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ સાથ પૂરો!           સાદ દે મ્હેરામણા! મયૂર નાચે મત્ત હૈયે,           આભ પંખે પાથરી; કપોત કૂજે કુંજેકુંજે પાંખમાં પાંખો વણી; આમલીની ડાળ વીંઝે વીંઝણા! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!           સાદ દે મ્હેરામણા! શિરિષતરુના શુષ્ક ઘૂઘરે,           અનિલ બાજે ખંજરી; સહકાર સુંદરીઓ હસી હસી,           દાંત વેરે મંજરી. શાલવનનાં પર્ણ ગાય ગધામણાં! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!                    સાદ દે મ્હેરામણા! શુષ્ક, ક્ષીણ, વિદીર્ણ,                    જીર્ણ નીછે ખરે — વિશ્વસંગીતમાં બસૂર જે,                    સૃષ્ટિનૃત્યે તાલ જેના ના પડે! નવ વિભવ ને નવ સૃજનમાં અળખામણા! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!                    સાદ દે મ્હેરામણા! નિસર્ગ નાચ્યો,                    શુષ્ક પર્ણ સરી પડ્યાં; પૃથ્વી નાચી,                    માટીના થર ઊતર્યા;           વ્યોમ નાચ્યું,           હૃદય ડૂમા આંસુડાં થઈ ઓગળ્યા: એક માનવ ના ઊઠ્યા, એને મીઠી આત્મપ્રતારણા! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!                    સાદ દે મ્હેરામણા! ભાંગો ભોગળ, ખોલો બારીબારણાં!           સાગર પુકારે સાદ: સાંકળ સહુ ખખડાવી જાય સમીરણા.           ઝાડ જાગે, શુષ્ક ત્યાગે,           પંખી પ્રાણી નાચતાં; પણ માનવી ધડ ધડ કરી           નિજ દ્વારબારી વાસતાં. એને રૂઢ વ્હાલું: મૃત્યુનૃત્ય બિહામણાં! સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!                    સાદ દે મ્હેરામણા!

15-2-’32

પૂજારી

ઘંટના નાદે કાન ફૂટે માર,           ધૂપથી શ્વાસ રૂંધાય; ફૂલમાળા દૂર રાખ પૂજારી,           અંગ મારું અભડાય:                    ન નૈવેદ્ય તારું આ!                    પૂજારી, પાછો જા! મંદિરના આ ભવ્ય મહાલો           બંધન થાય મને; ઓ રે, પૂજારી! તોડ દીવાલો,           પાષાણ કેમ ગમે?                    ન પ્રેમનું ચિહ્ન આ!                    પૂજારી, પાછો જા! એરણ સાથ અફાળે હથોડા           ઘંટ તણો ઘડનાર; દિન કે રાત ન નીંદર લેતો:           (ને) નૈવેદ્ય તું ધરનાર?                    ખરી તો એની પૂજા!                    પૂજારી, પાછો જા! દ્વાર આ સાંકડાં કોણ પ્રવેશે?           બ્હાર ખડી જનતા; સ્વાર્થ તણું આ મંદિર બાંધ્યું,           પ્રેમ નહિ પથરા:                    ઓ તું જો ને જરા!                    પૂજારી, પાછો જા! માળી કરે ફૂલ-મ્હેકતી વાડી,           ફૂલને તું અડ કાં? ફૂલ ધરે તું: સહવાં એને           ટાઢ અને તડકા!                    એ તે પાપ કે પૂજા?                    પૂજારી, પાછો જા! ઓ રે, પૂજારી! આ મંદિર કાજે           મજૂર વ્હે પથરા; લોહીનું પાણી તો થાય એનું           ને નામ ખાટે નવરા!                    અરે, તું ના શરમા?                    પૂજારી, પાછો જા! ખેડૂતને અંગ માટી ભરાતી           અર્ધ્ય ભર્યો નખમાં; ધૂપ ધર્યો પરસેવો ઉતારી           ઘંટ બજે ઘણમાં:                    પૂજારી, સાચો આ!                    પૂજારી, પાછો જા!

6-8-’29

દેવ

કંકુ ઘોળી કંકાવટીઓ બે,           ચોખે ભર્યા બે થાળ; નૈવેદ્યનાં શત છાબડાં લીધાં,           ફૂલ અને ફૂલમાળ:                    હું ને એ મંદિર ચાલ્યાં,                    અમારા દેવ વધાવા! ઘંટ વાગે ને શંખ ફૂંકાયે,           ફોરતા ધૂપસુવાસ! ધન-સોનાના ઢગલા થાતા           દેવનાં પગલાં પાસ!                    પ્રભુનો પ્રેમ વધાવા                    આવે સૌ ધન ધરાવા! હસતી એ તો દ્વારમાં પેઠી,           થંભી ગયા મુજ પાદ! ઝાંઝપખાજ સહુ વીસરાયાં,           આવ્યા નિશ્વાસના નાદ!                    મંદિરનાં દ્વાર અગાડી!                    સૂણું હું કકળતી નાડી! લૂલાં, ઠૂંઠાં કો દીન ભિખારી,           ભૂખે પીડાતો સમાજ! ફાટ્યાંતૂટ્યાં ચીંથરાંથી ગંધાતા           ઢાંકતા દેહની લાજ!           ધરાના સર્વ નિસાસા!           થીજી આ માનવી થાતા! કુમકુમના મેં ચાંદલા કીધા,           ચોખે વધાવ્યા દીન; ભૂખ્યા દેવોને નૈવેદ્ય દીધાં,           પાય પડ્યો હું હીન!                    બધું મેં ધન લૂંટાવ્યું!                    હજારોને હાથ ન આવ્યું! હળવે મેં શણગાર ઉતાર્યા,           આપી દીધા અલંકાર; લૂગડાં દીધાં સર્વ ઉતારી,           લાજ ન ઢાંકી લગાર:                    મેં તો મારા દેવ વધાવ્યા!                    આંસુડાં હર્ષનાં આવ્યાં! હસતી મંદિરથી નીસરી એ,           સ્વસ્તિક એને ભાલ! ધૂળભર્યા મુજથી શરમાતી,           હોય સ્નેહી શું કંગાલ?                    એના તો દેવ રંગીલા!                    મને તો ધૂળનાં ટીલાં! ભટકી એના દ્વારમાં ઊભો,           હસતી મારે કર્મ! હુંય હસ્યો એના હાલને મીઠું,           રડતાં બંને મર્મ!                    ભિખારી મેં ગીતડાં ગાયાં!                    પછાડી દ્વાર વસાયાં!

16-9-’30

મંદિર

દેવદુવારાની ગાવડી રેણુ           ચરતી વગડા પાર; સાંજ નમે ને વાછરું જોતાં           દૂધની છૂટે ધાર —                    આંચળ એના મૂઠ ન માતા:                    દધિના કૂપ સમાતા! આંખડી બે એની કોડિયાં જેવી,           શીંગડી દીપક-વાટ; કામદુધાની બેટડી રેણુ,           સંતનો ઉર ઉચાટ:                    ટણણણ ઘંટડી બોલે,                    દિશાનાં બારણાં ખોલે! કેમ થતું એ કોઈ ન જાણે,           સંત રુએ દિન-રાત; દિવસ ઉપર દિવસ ચાલ્યા,           વાછરુને રઘવાટ:                    રેણુનાં ધાવણ ખૂટ્યાં!                    જોગીડાનાં સત શું તૂટ્યાં! વાયરે વાયરે વાતડી ચાલી           ફરક્યા કાનેકાન; વાળંદિયે વાત નૃપને કીધી,           રાણીને માલણ-સાન:                    પાણો કો વગડા પારે!                    નાવડતી દૂધની ધારે! ચોરેચૌટેથી માનવ ચાલ્યાં           ઊમટ્યાં ચારે જન; રાજા, રાણી બેઉ પાલખી બેઠાં,           જોગીનાં ફૂલતાં મન:                    જંગલમાં મંગળ થાતાં!                    જનો હૈયેહૈયાં દળાતાં! શેવતીમાં શિવલંગિ છુપાયું,           ઉપર છાતીમ-છાંય; રેણુડી મોકળે આંચળ ઊભી,           દૂધની ધારે ન્હાય:                    ધૂતરાનાં ફૂલડાં ડોલે!                    બપૈયા બે ડાળીએ બોલે! લંકાદ્વીપેથી સોનાં મંગાવ્યાં,           રેવાના આરસપ્હાણ; એશિયા-ઉરથી શિલ્પવિશારદ,           નાંગરે આરે વ્હાણ:                    મહા ઘોર ઘુમ્મટ બાંધ્યાં;                    ધરા-આભ થાંભલે સાંધ્યાં! મધ્યમ દેશનું ઈંડું ચડાવ્યું,           જાવાના ઝૂલતા ઘંટ; હીરા ખોદી શત ખાણના ચોડ્યા,           વાવટા વ્યોમ ઊડંત:                    નવે દ્વીપ નામના ગાજે!                    આવે લોક દર્શન કાજે! પુર મહીં દીપમાળ રચાઈ,           શેરીએ પાથર્યાં ફૂલ: માનવીથી ભરચક ઝરૂખા,           ઝૂલતાં તોરણ ઝૂલ:                    રાજા-રાણી પાલખી કાંધે,                    મહીં શિવલંગિ વિરાજે! દૂર ઊભા ઊભા ઢેઢડા જુએ,           કોઈ ન આવે પાસ; ભીની આંખે શિવલંગિ નિહાળે,           પાથરે પથ નિશ્વાસ:           ‘છી! છી!’ કરી મા’જન ભાગે:           ધિક્કારના ધૂતકા ગાજે! વેદી પરે શિવલંગિ ધર્યું જ્યાં,           કંપતી ધરાણી માત; ઘુમ્મટ ફાટ્યો, આભ ધ્રૂજી રહ્યું,           સ્તંભ ખર્યા ધધડાટ:                    ચીરે સાત વ્યોમ ધડાકો!                    દેરે નવ દેવડો માતો! નૃપતિના બેઉ હોઠ ધરુજ્યા,           આંખ ઝરે અંગાર; કંપ નહિ એની કાયમાં માતો,           જીભ ધ્રૂજે ક્ષણ વાર:                    પાણાને ધૂળમાં રંગો!                    કીચડનો રચજો દંગો! કોઈ નથી ઊભું ક્યાંયે નિહાળી           ધ્રૂજતો આવ્યો ઢેઢ: રાતનાં આંસુ વ્યોમમાં ફૂટ્યાં,           દેવગંગાનો વેઢ:                    આંસુડે લંગિને ધોયું;                    સૂકા વાળે અંગને લ્હોયું! ઝૂંપડીમાં જ્યમ લંગિ મુકાયું           ફૂટતી અમૃત વાચ— સાત નભોના ઘુમ્મટ તાણો,           માયે ન તાંડવ નાચ:                    તોયે તારું ઝૂંપડું મોટું!

                   ત્યજાયાંને ઉર આળોટું!

પાપી

કોટિ કોટિ નિહારિકા ઘૂમે,           કોટિ પ્રકાશના ગોળ:           કોટિ પ્રકાશના ગોળ; નવલખ તારલા લોકવાણીના,           સૂરજ રાતા ચોળ:                    એવું અંતરીખ તણાયું,                    અનન્તનું ગેબ ચણાયું! ટમટમે ઘર-દીવડા જેવો           સૂરજ આપણો એક:           સૂરજ આપણો એક; આભ-અટારીના એક ખૂણામાં,           એક ખૂણામાં છેક:                    વળી એનું મંડળ મોટું,                    ગુરુ-શનિ આઠનું જોટું! આઠ ગ્રહોનાં આઠ કૂંડાળાં,           એમાં કૂંડાળું એક:           એમાં કૂંડાળું એક; પૃથ્વીનો મારગ પાંચમો ને આડા           ચાંદના ચાંદ અનેક:                    એમાં પાંચ ખંડ સમાણા,                    પાંચેનાં અલાયદા થાણાં! પાંચમાં તો જરી એશિયા મોટું,           એમાંય હિન્દુસ્થાન:           એમાંય હિન્દુસ્થાન; હિન્દમાં મુંબઈ એક ઈલાકો,           વાણિયાઓનું ધામ:                    ઈલાકે ગુર્જર વાડી,                    દારૂ ઓછો, ઝાઝી તાડી! ગુજરાતમાંય કચ્છની પાંખમાં,           આવ્યો કાઠિયાવાડ:           આવ્યો કાઠિયાવાડ; એમાંયે વળી એક ખૂણામાં,           શેતરૂંજાના પહાડ:                    એમાં એક ગામ સંતાણું,                    એનું મારે કરવું ગાણું! શેતરૂંજાના ડુંગરા ડોલે,           વચમાં ગાંભુ ગામ:           વચમાં ગાંભુ ગામ; કાળા ભગતની લીમડીનું ઠૂંઠું,           આંગળી ચીંધે તમામ:                    મોટી મોટી વાતમાં મારું,                    નાનું ગાણું લાગશે ખારું! શેતરૂંજીનાં નીર વહ્યાં જાય,           ગાંભાની કોર ઘસાય:           ગાંભાની કોર ઘસાય; ગામને પાદર રામદુવારે;           સાંજના આરતી થાય:                    ફળીમાં લીમડી લૂમે,                    લીંબોળીનાં લૂમખાં ઝૂંમે! એક દી’ને સમે વાત રહી ગઈ,           ધાર્યું ધણીનું થાય:           ધાયું ધણીનું થાય; મારનારો ઉગારનારો બધું           એ જ; કશું નવ જાય:                    કે’તાં જીભ તાળવે ચોંટે,                    વહે લોહી દિલમાં દોટે! સાવ હતો દિન ઊજળો ને હતો           ધોમ ધખેલ બપોર:           ધોમ ધખેલ બપોર; ગરમી! ગરમી! યોગ્ય હતું ટાણું           કાંધ જો મારવો ચોર:                    બેઠું’તું રામદુવારે,                    હરિજન એકાકારે! નવ હતા બેઠા ભાવિક, વચ્ચે           બાવાજી વાંચે પાઠ:           બાવાજી વાંચે પાઠ; એક ખૂણામાં ગોદડી નાખી           વાળી અદબ પલાંઠ                    અગ્યારમા કાળુ ભાભા,                    મૂછો જાણે રૂના ગાભા! કેમ થયું એ તો રામજી જાણે,           છૂટ્યા વા બારેબાર:           છૂટ્યા વા બારેબાર; આભમાં મેઘાડંબર ગાજ્યો           વરસે મુશળધાર:                    ડોળું ડોળું આભ ડોળાયું,                    નદી મહીં ઘોડલું ધાયું! સનન સનન વીજ ઝબૂકે           કાન ફૂટે કકડાટ:           કાન ફૂટે કકડાટ, કોઈનાં ઊંચે છાપરાં ઊડતાં,           કોઈનાં ઊડતાં હાટ:                    માળામાં કાગ કળેળે,                    ઝીંકાઝીંક ડાળીઓ ખેલે! કડડ કરતા થાય કડાકા,           વીજ ઝઝૂમે શિર:           વીજ ઝઝૂમે શિર; પડી કે પડશે, મરશું બાપલા!           મૂંઝાયા ધારણધીર:                    અગ્યારેયે આંકડા ભીડ્યા,                    એવામાં બાવાજી ચીઢ્યા! પાપીને માથે વીજ ઝઝૂમે!           (એમ)લોકની વાણી ગાય:           લોકની વાણી ગાય; અગ્યારેને મારવા કરતાં           સારું જો એકને ખાય.                    બાવાજીએ સાફ સુણાવ્યું,                    કોઈનેયે મન ના ભાવ્યું! સાંભળો સાચનાં વેણ સાધુજન!                    સૂચવું એક ઉપાય:                    સૂચવું એક ઉપાય; સામી ફળીમાં ડોલતી લીમડી,           પંચ એ પાપણી થાય:                    જઈ જઈ હાથ અડાડો,                    પાપી શિરે વીજનો ખાડો! એક પછી એક લોક ઊઠે, ને           સર્વના ધ્રૂજતા પાય:           સર્વના ધ્રૂજતા પાય; અડ્યા કે ના અડ્યા એમ કરીને           ચટકે પાછા ધાય:                    આવીને ‘હાશ!’ કરંતા,                    સહુ સાથે બાથ ભીડંતા. નવ જણાએ હાથ અડાડ્યા           જીવ્યા નવેના નવ:           જીવ્યા નવેના નવ; કાળો ભગત તો ઘરડું માણસ!           બાવો કે’ જાવા ન દઉં.                    લીમડીએ હાથ અડાડ્યો,                    બાવોયે પાછો આવ્યો! કાળું કરો તમ મુખડું, કાળા!           ફટ રે ભગત નામ!           ફટ રે ભગત નામ! પાપી તમે નક્કી, વારો તમારો,           નામ જેવાં તમ કા!                    સહુ ફિટકાર વહાવે,                    ભગતને મન ન આવે! ડૂલતા, ધ્રૂજતા, ભગત ઊઠ્યા,           પોં’ચ્યા એ લીમડી પાસ:           પોં’ચ્યા એ લીમડી પાસ; કડડ કરતો થાય કડાકો,           સહુના અધ્ધર શ્વાસ:                    ભગતના રામ રમ્યા શું?                    પાપી કેરું પારખું તો થ્યું! સનન કરતી વીજળી આવી,           દશને લીધા બાથ:           દશને લીધા બાથ; કાળા થઈને કોલસા કેરા,           સહુના પગ ને હાથ:                    જીવ્યો કાળો લીમડી કેડે,                    માર્યા દશ રામજી-મેડે! જાવ જદિ કોઈ પાન્થ, મુસાફર!           શેતરૂંજીને તીર:           શેતરૂંજીને તીર; ગાંભાને પાદર રામદુવારે           થામજો ભાઈ લગીર,                    કદી કો બાળને જાચો!

                   બતાવશે થાનક સાચો.

સ્વરાજરક્ષક

ધીમે સરી શાશ્વત બ્રહ્મચારિણી ઉષા પ્રસારે ભગવી પ્રભાને; કર્મણ્યતા પાય વસુંધરાને સુધા સ્મિતે, ચેતન-દંડ-ધારિણી.

વાંછી સુખો લોક, સમાજ, સર્વનાં, પળ્યા પ્રવાસે નિજ કર્મદંડી, સમર્થ સ્વામી ગ્રહી ધર્મઝંડી: સ્વરાષ્ટ્રના—પ્રેરક—મુક્તિપર્વના.

ઇચ્છ્યું મળે સ્વામી શિવાજીરાજને, શિષ્યો થયા ચાર સમર્થ સાથ; ધખે નભે ધોમ પ્રકાશનાથ, સહે ગણી ધર્મ સ્વરાષ્ટ્ર — કાજને.

મધ્યાહ્નના અગ્નિ અસહ્ય વર્ષતા, સ્વામી સૂતા શીતળ વૃક્ષછાંયે: લળી લળી વૃક્ષ સુવાયુ વાયે: જ્વાલા ઝરે: સ્વામી અગમ્ય હર્ષતા.

શિષ્યો ફરે ખેતર આસપાસ, હસી રહ્યો શેલડી-વાઢ ભાળી; પેઠા નથી કો ક્યહીંયે નિહાળી, ચૂસી ચૂસી સાંઠ કરે ખલાસ.

ટીપે ટીપે ખેડૂત સ્વપ્રસેવે, એ શેલડીમાં રસ મિષ્ટ પૂરે. દેખી લીધું સર્વ ઘડીક શૂરે, હાથે ધરી લાકડી અન્નદેવે—

ઊભા રહો બે ઘડી, ઓ હરામી! આ શેલડીનો જરી સ્વાદ ચાખો. દેખી ધ્રૂજે ક્રોધિત લાલ આંખો, દોડી પૂગ્યા જ્યાંહીં સૂતેલ સ્વામી.

સ્વામી હસે છે મધુરું સુહાસ, ખેડુ ગ્રહી લાકડી આવી ઊભો. ચોરો બધા આ, સરદાર તું તો! સોટા સબોડે થઈ એક શ્વાસ.

સ્વામી હસે, લાલી ચડે સુગાલમાં, સોટા સહી થાય ગુલાલ વાંસે; શિષ્યો ધસ્યા ખેડૂત આસપાસે,

સ્વામી વદે: ખેડૂત હાથ ઝાલ મા.

સ્વહસ્તે સ્વામીને રાજા શિવ સ્નાન કરાવતો;

નિહાળી લાલ વાંસાને ક્રોધથી રાય કાંપતો.

કહો કહો, કારણ શું, સમર્થ?

કશું નથી, વત્સ! સમર્થ ભાખતા. પૂછી પૂછી રાય શિવાજી થાકતા;

કર્યા પ્રયત્નો સહુ જાય વ્યર્થ.

શિષ્ય એકે કરી વાત, રાયનો ક્રોધ માય ના!

સેવકો, બાંધીને લાવો, જરીયે ઢીલ થાય ના!

ઊભો ધ્રૂજે ખેડૂત રાય સામે,

કાંપી રહ્યા ક્રોધથી ઓષ્ઠ રાયના; શિવે મૂક્યું મસ્તક સ્વામીપાયમાં: શિક્ષા કરું શું હું સમર્થ આને?

હસી રહ્યા સ્વામી સુમંદ હાસ, શિવાજી! એનું કર દાણ માફ રાજા બની સ્તબ્ધ હુવા અવાક! ખેડુ પડ્યો પાય સમર્થ પાસ.

બેટા, અમે સર્વ હરામ-ભક્ષક! ડર્યો નહિ શિષ્ય સમીપ ચાર, વડો ગણી ચોર કર્યા પ્રહાર, સન્માન એવા તું સ્વરાજ્ય—રક્ષક!

8-12-’29

પ્રણયપુત્રમાતા

... (અંજનીગીત) પુત્ર અલૌકિક આપો કોઈ,           માતા બનવા હું તૈયાર! માત્ર પિતા બનવાનું સાટું,           અન્ય નહિ આપું અધિકાર!                    અંજનીગીત ઊભરાતું જાતું;                    ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું!

જોરૂ નહિ પણ જાયા બનવું,           સર્જન સંવેદનની મ્હાણ! અર્ધું ચેતન કોઈ આપો,           અર્ધાની ઊભરાતી ખાણ!                    વાંછા સંવેદન ત્રાડે,                    દિશા-દિશા પડઘા પાડે.

ઉત્ક્રાંતિના ક્રમમાં આજે,           લોક તણું સર્જન થાતું! પુત્ર અલૌકિક સર્જાવીને,           પગલું ભરવું લંબાતું!                    ઉત્કંઠાયે દેહ ધરે,                    નૃત્ય કરંતી થરવિથરે! પુત્ર અલૌકિક આપો કોઈ,           માતા બનવા હું તૈયાર! અર્ધ અલૌકિક મુજમાં કૂદે,           અર્ધ શોધવું પેલે પાર!                    શબ્દ-શબ્દ ગાજે માતા!                    અતૃપ્ત, ઘેલી સર્જકતા! સાગરનાં ઊછળતાં મોજાં,           ફેન સ્ફટિકનાં સર્જાવે! એવાં ફેન થકી સર્જેલી           અંજની એકલતા ગાવે!                    ઊગમ એનું તો તોફાન!

                   મુખર મુખ એકલતા ગાન!

વાયુગીત


સર્વ દેશનો વાસી તોયે
          પરવાસી સઘળા દેશે!
વિશ્વ ક્રીડાસ્થળ મારું તોયે
          ભમવું પરદેશી વેશે!
                   પવનગીત ઊભરાતું જાતું;
                   ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું!
સચરાચરમાં પેસી-પેસી,
          સઘળામાં હું પૂરું પ્રાણ!
કાર્ય કરીને પાછું જાવું,
          રાખ્યું ના કોઈ એંધાણ!
                   વાંછા સંવેદન ત્રાડે,
                   દિશા-દિશા પડઘા પાડે.
પિતૃદેશેયે પરદેશી,
          બંધન મુજને ભાવે ના!
આત્મવિલોપન માગ્યા વિણ કો’
          પંખી માળે આવે ના!
                   ઉત્કંઠાયે દેહ ધરે;
                   નૃત્ય કરંતી થરવિથરે!
સર્જાવું, સર્જાવું મોંઘું!
          અધીર હૃદય નાખે નિ:શ્વાસ!
ભેટ ધરીને ભાગી જાવું,
          કોઈ કરે એનોય વિકાસ?
                   શબ્દ-શબ્દ ગાજે કર્તા!
                   અતૃપ્ત, ઘેલી, સર્જકતા!
બ્રહ્માનેયે વિચલિત કરતો,
          વણથાક્યો સર્જનનો નાદ!
એવા શાશ્વત ઉદ્યમનાદે,
          પવનરાજના રાજે પાદ!
                   ઊગમ એ જ પ્રસરવું-ધાવું!
                   અટક્યા વિણ એકલતા ગાવું!

પડઘો

ઉભય અધૂરા વ્યંજિત નાદો
          એકબીજાને જઈ અથડાય!
સાગર-ગાને, વ્યોમ ઊભરતો,
          પ્રકંપતો ત્યાં પડઘો થાય!
                   છૂપી છૂપું દિવ્ય પ્રભાત,
                   સાંભળતું બેઉની વાત.
પવન કહે: વિદ્યુલ્લેખા! તું
          પરવાસીને કાં બોલવ?
બંધાવું મુજને ભાવે ના,
          આજ અહીં ને ક્યાંયે કાલ!
                   તુજને પાપિષ્ઠા ગણશે,
                   લોકોક્તિ નિંદા ચણશે!
અંજની કહે: હું જન્મી માતા,
          પ્રણય-પુત્ર મારો અધિકાર!
ધખતો તારો ચેતન-તણખો
          મારો પ્રણય તણો ભંડાર!
                   પુત્ર અલૌકિક સર્જીશું!
                   ન હોય લૂલું માનવબાળ!
આવી વસજે કોઈ વસંતે,
          પધારજે પાછો પરભાત!
બાધું નહિ, ને બંધાવું ના,
          પત્ની નહિ પણ બનવું માત!
                   લોકોક્તિ ક્યાં અડવાની?
                   તુચ્છ તંતુની એની જાત!
રોમરોમમાં પ્રણયસ્પર્શથી
          અંજનીને નવ-કૂંપળ થાય!
અંગ મહીં ઉત્કટતા વ્યાપે,
          હૈયામાં ભરતી લ્હેરાય!
                   જિતેન્દ્રિયને જન્મ દઈ,
                   પ્રણય-પુત્ર-માતા ધન્યાય!
3-3-’34

રોહિણી


ધીમેધીમે રવિકર સર્યા વારિધિ આસપાસ,
ધીમેધીમે રવિમુખ નમ્યું, આંજતું અંતહાસ;
ધીમે સૂર્યે અતલ જલના ઓષ્ઠમાં ઓષ્ઠ પૂર્યા,
ઢોળાયા ત્યાં જલદલ પરે શેરડા સ્નેહસ્ફુર્યા.

વ્યોમે જોયું, વદન મલક્યું, કંકુના કુંડ ઢોળ્યા,
સંધ્યાએ ત્યાં તરલ તરતાં સર્વ સ્વાંગો ઝબોળ્યા.
એવાં બોળી ઉભય ઉરને સાગરે પ્રેમઘેરાં,
ઊભી જોડી નયનનયને કાંઠડે સિંધુકેરા.

પ્રાત:કાલે નગરપતિનો પુત્ર જાવા સિધાવે,
છેલ્લીછેલ્લી હૃદયપ્રતિમા સાથ ગોષ્ઠી ચલાવે;
રૂંધાયેલાં ઉર ઉભયનાં: શબ્દ તૂટે અપૂર્ણ:
સો-સો ગોષ્ઠી ઉભય કથતાં, આંખથી અશ્રુપૂર્ણ.

પ્રાત:કાલે નગરપતિનો પુત્ર જાવા સિધાવે,
છેલ્લીછેલ્લી હૃદયપ્રતિમા સાથ ગોષ્ઠી ચલાવે;
રૂંધાયેલાં ઉર ઉભયનાં: શબ્દ તૂટે અપૂર્ણ:
સો-સો ગોષ્ઠી ઉભય કથતાં, આંખથી અશ્રુપૂર્ણ.

પ્રાત:કાલે અતલ જલ આ, રોહિણી! ફેરવાશે,
મસ્તી માટે વિરહદુખનાં તાન-આલાપ ગાશે;
આ કાંઠે તું સમદરતણા, પાર ઊભો હું પેલે,
ગાશું ત્યારે સૂર સરકતા આવશે વારિહેલે.

ને રાત્રીએ ગહન જલમાં રોહિણી — પાંચ તારા —
નિત્યે જોજે, પ્રિય! પલકતાં માનજે અશ્રુ મારાં.
એવે થાતા ઉદય નમણે ગાલ સંધ્યા-ઉષાના,
ચૂમ્યાચૂમ્યા ગુલ ઊઘડતા ગાલ એણે પ્રિયાના.

જોઈજોઈ નયનનયને કોલ દીધા અનુક્ત,
તારાઓથી મુખ ચમકતું વ્યોમનું હાસ્યયુક્ત;
ગેલંતા એ અનિલ ભ્રમરે સુંદરી પદ્મ સાથે,
સુણ્યા કોલો અકથ: રજનીનાથ પોંખે સુહાસે.

કાંઠેકાંઠે હૃદય ભમતું એક પ્રેમી વિયુક્ત,
સંધ્યાએ ત્યાં પ્રતિદિન, જ્યહાં કોલ લીધા અનુક્ત;
જોઈ તારા ઉર સળગતું, આંખ મીંચે-ઉઘાડે,
મૂંગામૂંગા હૃદય-પડઘા અબ્ધિ એના ઉપાડે.

વીત્યાં વર્ષો; હૃદય કુમળું શુષ્ક, ખંડેર સૂનું;
વારિ ખૂટ્યાં નયનસરનાં, એક આંસુ ન ઊનું;
કાંઠે ઊભી સુતનું-સ્વરૂપા પૂર્વમા નેન નાખે,
સામે કાંઠે હૃદય વસતું ઊડીને પ્રેમપાંખે.

ઘેરીઘેરી ગગનગહની રાત્રિએ સૌ વિરામે,
ત્યારે દોરી નયન નમણાં રોહિણી, તીર સામે;
ઊભે નિત્યે અચળ, પ્રતિમા હોય પાષાણ કેરી,
આંખો જાણે પલ પલકતી તારલી બે સુનેરી.

જેવી દીસે ક્ષિતિજસરિતે પક્ષમાલા બગોની,
તેવી દીસે જલધિક્ષિતિજે કાફલી સો સઢોની;
ઊંચા-નીચા સઢ ઊછળતા-ઝૂલતા સિંધુ-મોજે,
એવું કાંઠે હૃદય ઊછળે નાવશું પ્રેમહોજે.

આવે આજે નગરપતિનો પુત્ર પાછો કમાઈ,
સો-સો વ્હાણે શગ ખડકતાં માંડ લક્ષ્મી સમાઈ;
જાણે લાવે સકળ ધનભંડાર એ લૂંટી જાવા,
કાંઠે ઊભા પુરજન સહુ સાહસીને વધાવા.

સૂકાં ઠૂંઠા તરુવરગણે જેમ ખીલે વસંત,
ઘેરાયેલાં ગગન ઊઘડે તારલાઓ હસંત;
એવા એના હૃદયરણમાં સ્નેહના ઓઘ છૂટ્યા,
અંગેઅંગે, ઉર, વદન, સૌંદર્યનાં પુષ્પ ફૂટ્યાં.

ગૂંથી વેણી બકુલફૂલડે, સંદૂિરે સારી સેંથી,
આંજી ભૂરાં નયન સુરમે, પાનીએ પાઈ મેંદી;
તારા ગૂંથી શરીર ધરતી રોહિણી, ચૂંદડીને,
આવે કાંઠે સભર ઉર, ગાલે ગુલાબો મઢીને.

ધીમેધીમે બગ સરીખડાં નાવડાં પાસ આવે,
બાલા સ્વપ્ને પ્રિયજન અહા! ભેટ મીઠી શું લાવે?
કાંઠા પાસે હૃદય ધડકે — જેમ વ્હાણો પધારે,
સંતાડે જ્યાં હૃદય-ધબકા, ગાલ દીપ્તિ વધારે.

સંધ્યાકાળે નગરસમીપે નાંગર્યાં નાવ આરે,
કૂદી નીચે પુરપતિતણો પુત્ર કોને ઉતારે?
નીચે આવી રતિસમરૂપા કોઈ સૌંદર્યવંતી,
ધીમે ચાલે નગરપતિના પુત્ર સાથે હસંતી.

માતા આવી સજલનયના: પુત્ર માથું નમાવે,
બ્હેની જોડી નીરખીનીરખી, પુષ્પ વેરી વધાવે;
સામૈયું એ પુર ભણી વળ્યું, વાગતાં ઢોલ-તાસાં,
એકાકી કો ક્યમ તીર ખડી, મૂર્તિશી સ્તબ્ધશ્વાસા?

ધીમેધીમે રવિકર છૂટ્યા વારિધિથી વિખૂટા,
ધીમેધીમે રિવ-જલ તણા ઓષ્ઠથી ઓષ્ઠ છૂટ્યા;
ધીમે સૂર્યે વિરહજલમાં ઝંપલાવ્યું અગમ્ય,
વેરાયા ત્યાં અતલ જલમાં શેરડા દુ:ખજન્ય.

વ્યોમે જોયું હૃદય બળતે, ગાલમાં લોહી દોડ્યું,
સંધ્યાએ એ વિરહસમયે મૌન આક્રંદ જોડ્યું;
ડૂબ્યા સૂરો જન-સકળના શે’ર કેરી દિશામાં,
તારા ઊગ્યા વદનકમળે આંસુડાં શા નિશાનાં.

ગાજે ઘેરું અકથ જલધિ, હાથ કાંઠે પછાડે,
કૂદીકૂદી હૃદય દુખતાં, જોરથી બૂમ પાડે;
કાંઠે ઊભી ઝળહળ થતી ઝાળતી એ ચિતા શી,
ઝંઝાવાતે જઈ જલધિએ બૂમ પાડે: ખલાસી!

આપું, વીરા, ધન સકળ આ અંગ માથે મઢેલું,
પ્હોંચાડે જો સમદર તણી મધ્યમાં નાવ વ્હેલું!
પ્હોંચે-પ્હોંચે ઉદધિપટની મધ્યમાં નાવ ત્યાં તો
ગાજી ઊઠ્યો દિશ-સકળમાં રોહિણીનો ધુબાકો!
1-7-’30

અવલોકિતેશ્વર


ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ,
શરૂ-તરુનાં વન વીંધતો વહે;
લળી જતો મંજરી ભાર વેરી,
ઊંચા ઊંચા સાગ નીચા નમી રહે.

પ્રચ્છન્ન રૂપે પગદંડી પાતળી,
તૃણાંકુરોમાં અટવાતી આથડે;
કરી રહ્યો નિર્ઝર કલ્કલધ્વનિ,
કો ગહ્વરેથી જલ-ધોધવા દડે.

મધુસ્વરે સોહિની ગાય શ્યામો,
નિબિડથી નીલમ દેવદારુની,
અને હિમાદ્રિ શતશૃંગ ટોચે,
ચડી પડે પ્રાતર—બ્હેન આરુણી.

આગે બઢ્યો હું કરી સ્નાનસંધ્યા,
તિબેટની પ્રાંતસીમા જરા વીંધી;
કુલી દૂરે ટેકરીઓ વચાળે,
દેખાડતો દેવળ આંગળી ચીંધી:

સામે જુઓ તેજ દલાઈ લામા,
આરૂઢતા ત્યાં અવલોકિતેશ્વર:
અહીં ઊભો હું, જઈને ત્વરાથી,
આટોપી લ્યો સત્ત્વસ્વરૂપ દર્શન!

[તંદ્રા]
આકાશનો ઘુમ્મટ ઘેર સાંધી,
બાંધી લીધું મેઘધનુષ્ય તોરણે:
મરાલનો મોડ ધર્યા વિમાને
મૂકી દીધાં મત્તમયૂર વીંઝણે.

વીણા લઈ ગાંધરવો બજાવે,
ઊડી કરે ગાયન અંતરીક્ષમાં;
પદે પદે તાલ ધરી મૃદંગે,
કરી રહ્યા કિન્નર તો પ્રદક્ષિણા.

મંદારની માલ્ય કરે ધરીને,
અશ્વિની ઊભા કરતા પ્રતીક્ષા:
શચિ, શુચિ, અગ્નિ, અરુણ, વાયુ,
આતુર હસ્તે ગ્રહી દિવ્ય દીક્ષા.

અસ્તાચળે, ઉગમણી દિશાન્તે,
મૂકી દીધા સૂરજ-ચંદ્ર દીવડા:
પૃથ્વી થકી ઊર્ધ્વ ધસંત કેડીએ,
વૈતાલિકો હાર કરી રહ્યા ખડા.

જન્માન્તરોની ફૂદડી ફરીને,
આજે પધારે અવલોકિતેશ્વર;
મનુષ્યનો દેહ ત્યજી દઈને,
જતા હતા મોક્ષ—સ્વધામ ઈશ્વર.

અને હવામાં ઊડતી પતાકા,
વિમાનનો મંગલ શબ્દ ગુંજતો;
વૈતાલિકો ગાન ધરે: મૃદંગે
પદે પદે કિન્નરતાલ ઊઠતો.

આકાશમાં ઝાલર ઘંટ વાગે,
ને ગાજતો મંગલ શંખનો ધ્વનિ;
દેવાંગના આરતીને સમારતી
ગજાવતી વિશ્વ કરી હુલુધ્વનિ.

ખમા, ખમા! પ્રેમલ બોધિસત્ત્વ!
જ્યો! જ્યો! ઓ અવલોકિતેશ્વર!
પુકારતા દેવગણો જયધ્વનિ,
ગાજી ઊઠ્યું ત્યાં સઘળું ચરાચર.

ને મોક્ષના ઉંબરમાં પગો ધરી,
જ્યાં થોભતા’તા અવલોકિતેશ્વર:
પૃથ્વી થકી હાય ઊઠંત આકરી,
નિશ્વાસતાં દુ:ખિત નારીઓ નર
આંખો મીંચીને મુખ ફેરવી લીધું,
ખેંચી લીધા પાય ત્વરિત તાનમાં;
ને મોક્ષના ઉંબરથી ફરી જઈ
પૃથ્વી ભણી એ પળતા વિમાનમાં.

પૃથ્વી તણો દુ:ખિત પ્રાણ છેલ્લો,
ન મોક્ષના ઉંબર માંહી જ્યાં લગી;
દુખાર્ત સંગે બનું એક હું દુ:ખી,
ન મોક્ષનો લોભ શકે મને ઠગી!

મંદરાની અશ્વિનીમાલ્ય તો સરી!
ને સાથમાં બે નભરતારલી ખરી!

                   *

કુલી ઊભો’તો દ્વય આંખ ફાડી
દેખાડતોદ મંદિર ચીંધવી કર:
અહીં ઊભો હું, જઈને ત્વરાથી,
આટોપી લ્યો સત્ત્વસ્વરૂપ દર્શન.

લે ચાલ તું, દર્શન તો પૂરું થયું!
આશ્ચર્ય એનું ઊલટું વધી ગયું!

રૂપરાણી

1
સ્રજું-સ્રજું મૂર્તિ અપૂર્વ એક;
સૃષ્ટિ ભલે થાય કુરૂપ આ પછી!
વિચારીને અંતરમાં પ્રજાપતિ
ઘડી રહ્યા નૂરજહાં યુગૈક.

શિવે કરી ભસ્મ રતિપતિને
અનંગનું અંગ દીધું;’ ભૂતિ પડી;
ચતુર્મુખે રાખકૃતિ રચીને,
ચંદ્રી તણી ચામડીથી લીધી મઢી.

પાતાળનો વાસુકિ નાગ આણી
શિરે મૂક્યો શેષ—સ્વરૂપ ચોટલો;
આકાશમાં મેઘધનુષ તાણી
સજી લીધો નેણથી ભાલ—ઓટલો.

પૃથ્વીવિજેતા નર-પુંગવોને
પળેપળે દિણ કરી પછાડ્યા;
ચિતોડ ને ટ્રોય સમાં પુરોને
નિમેષમાં મૂળથી ખેંચી કાઢ્યાં —

એ દીપ્તિ, એ તાંડવ દૃષ્ટિ કેરું,
જેતા તણી જીત કરંત સુરમું;
મહીં વળી કાતિલ કૈં ઉમેર્યું,
ચક્ષુદ્વયે સર્જનશ્રેષ્ઠને ભર્યું.

સમુદ્રનાં લાખ તુફાન સંઘરી
છાતી તણાં બેઉ કપોતમાં ભર્યાં:
આષાઢની બીજકલા કટિ કરી
મયૂરનાં નૃત્ય ઉપાંગમાં ભર્યાં.

2
ઊભી હરિપર્વત નામ ટેકરી
કાશ્મીરના રાજપુરે ઝળૂંબતી;
રાતા-લીલા સ્વાંગ સુરાંગના ધરી
બદામની ભવ્ય ઘટા રહી નમી.

દિલ્હી તણી ના ગરમી સહાતાં
કાશ્મીરનો નૂર કરે પ્રવાસ;
બદામડી હર્ષ નહિ સમાતાં
ઝરી પડે મ્હોર! અખંડ આશ!

દિલ્હી થકી જમ્મુની વાટ લેતાં,
ઓળંગવી પ્હાડીય પીરપુંજની;
નજીકમાં પુષ્કર વ્હેરી નાગની,
ભૂરું હસે જેલમ જન્મ દેતાં.
સલીમ શું સ્નાનક્રીડા કરંતાં
બપોરયે જાય બપોર ચાલી!
પ્રાસાદની રાત્રિક્રીડા સ્મરંતાં
નિશા તણી દીપ્તિ બને નમાલી.

પદેપદે પર્વતને કૃપા કરી
જહાં તણું નૂર ચડંત ટેકરી;
સમીરની વાય સુગંધ-બંસરી,
વનેવને કોકિલ ગાય માધુરી.

શરીરનો આરસ ઓળખાતો
ધરેલ સાળુ શબનમ્ સમો ચીરી;
ચંદ્રી તણા પાલવમાં સમાતો,
વિભાવરીનો શણગાર વિકિરી.

ઈરાનનાં રક્ત ગુલાબ વેરી
ઢાંકી દીધાં માર્ગ, પહાણ ને શિલા;
પડે પદો એ પર મત્ત લ્હેરી;
શિરીષના પ્રાંતપરાગ કોમળ.

ને સ્પર્શથી સ્પંદન ઊડતાં દીસે,
છૂટી પડી પાંદડી રેખરેખમાં:
અનંગનાં ઇંગિત પેખતાં મિષે,
રોમાંચ સ્ફુરેય અકંડ ભેખમાં.

કટિ પરે હસ્ત પ્રસારી ચાલે
સલીમ ત્યાં નૂરજહાનની કને;
આકાશના ગેબી વીજ મ્હાલે,
કો અભ્રને પ્રાંત ક્ષિતિજ આસને.

અને ત્યહીં શેવતી પાંદડીના
ઢગો કરી પાથરિયા પલંગો;
બદામના મંજરી-મ્હોર ભીના,
ઝળૂંબતા ઉપર કૈં તરંગો.

ધીમે પદે વિશ્વસ્વરૂપ આવી
કૂદી પડે શેવતી-સેજ ઉપરે;
સલીમને બાથ મહીં હલાવી
આકાશની વીજ બધી દૃગે ભરે.

અને પછી પરુષ-પ્રકૃતિના
તુફાનમાં વિશ્વબળો પધારે:
ને વીજશી નાર ચમત્કૃતિમાં
રોળાઈને પુરુષબાળ હારે.

ને ચક્ષુથિ દિપ્તિ ઉછાળતી કરી,
બ્રહ્માંડને ઝાંઝળિયાં ચડાવે;
ને વિશ્વસંકેત મહીં તૂટેલાં
પુરુષનાં કૈં મડદાં ઉછાળે.

હસી રહે નૂર, સ્વરૂપરાણી,
ઘડીકમાં શૂન્ય કરી સલીમને;
ને ચક્ષુમાં વિશ્વવિલાસ આણી
વિજિતશી પેખતી, ઉપરે નમે.

અને ઊંચેથી વરસાદ થાતાં
બદામડી મંજરી-મ્હોર-પુષ્પનો;
એ સ્નાનનો મોદ ઉરે ન માતાં
સમ્રાજ્ઞી ત્યાં લાસ્ય કરંત વિશ્વનો.

જોયું નભે તાંડવ ચક્ષુઓ ભરી,
રોમાંચશા તારક ઊછળી પડે;
ને ભૂતની ગહ્વરગાળીને ચીરી,
સૌન્દર્યનું પૂજક સૈન્ય ઊપડે.

વાગીશ્વરીનાં ઇતિહાસ-પાનાં
સ્વરૂપ-ફૂંકે ક્ષણમાં ઊડી પડ્યાં;
વંટોળિયા પાન તણા નભે ચડ્યા,
નવે નભે ના સઘળાં સમાણાં.

આકાશના ઝુમ્મરમાં ઉડુ ઘણા,
અધિકડા એથીય આ વિમાનમાં;
શિલ્પી, કલાકાર, કવિ સ્વતાનમાં
પ્રશસ્તિના રાખી અનંત તાંતણા —

ઊડે : ઊડે તારકનાં પતંગિયાં,
શશી સમી શેવતી પુષ્પિકા પરે
ધરા તણા કાવ્યધરોય આદરે
પ્રદક્ષિણા ઘેરી અનુપઅંગી આ.

સૂકેલ આ પાનખરે ખરેલાં
ધરા પરે પુંજ થયેલ પાંદડાં;
જરીકશા બોલ સમીરના પડ્યા,
કંકાલનૃત્યે ઘૂમરી ચડેલાં.

ચડ્યા હતા કોઈક પાંદડે કવિ,
ઉડે કલાધારક વ્યોમવ્યોમમાં;
શિલ્પી રમે રૂપની સ્વપ્ન-ભોમમાં,
સંગીતજેતા ઊડતા વીણા ધરી.

શકુન્તલાદ-સર્જન-સોણલે ચડી
ઊડે ‘કવીનામ્ કવિ’ કાલિદાસ;
કાદંબરી કાનન પંખી ઊડી
નભે ચડ્યું નીરખવા વિલાસ.

બાણે ચડી હેલનની દૃગોનાં
પધારતા હોમર નેન ચોળતા;
દાન્તે, ગિટિ, શિલરના પગોના
અવાજ આવે નિજ મૂર્તિ ખોળતા.

પ્યાલી સુરાની ધરી ઓષ્ઠ પાસે
ધરી કને ઓરતને કટિએ;
કિતાબની કૈ લવતો કવાલી
ખૈય્યામ એ નીરખતો ટીકીને.

આવે દયારામ ત્યજી હવેલી
ધીરેધીરે પ્રેમની પાંખ પ્હોળતા;
ચડી-ચડી નાવડી કીટ્સ-શેલી
આવે સહુ દેહ-પીયૂષ ખોળતા.

કલાધરે અંતર-ફાળકે મઢી
જુગેજુગે સાંપડતી પ્રતિમા :
હૈયું કરી માટી બહુ લઢીલઢી
શિલ્પી રચે માર્દવ સુંદરીનાં.

આકાશનો કાગળ પાથરી રૂડો
કવિ બધા અક્ષર પાડવા મચ્યા;
દિશેદિશે એક અવાજ તો ઊંડો,
કૃતાર્થ તો સર્જન જે સહુ રચ્યાં!

ઊંડાંઊંડાં નેન જરી ઉઘાડી
જરા હસી વલ્મીકિ આંખ મીંચતા;
વ્યાસે ઊંચા હાથથી બૂમ પાડી:
મનોહરમ્ને હસતા વહી જતા.

3
ખડા રહો, ઓ કવિઓ! કલાધરો!
ખડા રહો, શિલ્પીય, સંગીતી સહુ.
ન ત્યાં જ એ દર્શનને પૂરું કરો,
જોવા સમું બાકી રહ્યું હજી બહુ.

બદામની મંજરીઓ પડે ખરી
જરીક જ્યાં ધોમ ધખેય આકરો;
ને આવતાં નૂરજહાનને જરી
વિલંબ તો થાય ક્રીડા મહીં ખરો.

ઠંડો કરી પ્રાન્ત બદામડી તળે,
બદામડી-કોર ઊંચે જ રાખવો;
હિમાદ્રિને શૃંગ હજાર તો પળે
સ્ત્રીઓ બટુકો નવ વૃદ્ધ માનવો.

શિરે ધરી બર્ફની ટોપલીઓ
સહુ હરિપર્વત પથ્થરો ચડે;
જરા કશો પાદ પંડત ઢીલો
પાતાળ શી ખાઈ મહીં દડી પડે.

ને બર્ફનો શીતલ ડંખ વાગતાં
કોઈ બિચારાં પથમાં પડી જતાં;
મુકાદમો કાળનું ભાન જાગતાં;
ધક્કેલીને ઘાયલ ચાલતા થતા.

4
ઊંડોઊંડો એક કૂવો ગળાવી
 વૃદ્ધા કતુ નિત્ય પળંત કાંતવા;
દિલ્હીશ્વરી નૂરજહાની રાણી
માગે સુવસ્ત્રો શબનમ્ — ઝીણાં નવાં.

મરેલ કો’ માછલીની કરોડે
પીંજી પીળું રેશમ કાશ્મીરી લઈ,
કેળી તણે પાન ધરી મરોડે,
કાંતે પૂણી નિત્ય કૂવા તળે જઈ.

ભીનાશમાં, કાળમુખા તિમિરે
ધીમેધીમે ઝાકળ-તાર ખેંચતી;
સવારથી સાંજ સમી સુધીરે,
અને ધીમે આંધળી એ થતી જતી.

હિમાદ્રિનો બર્ફ શિરે વહીને
કરી-કરી કામ શિથિલ સાંજે
સુપુત્ર ને પુત્રવધૂ જઈને,
કૂવા પરે બૂમ કરંત: મા! જે!

આટોપીને ઉપર નિત્ય આવે
વૃદ્ધા કતુ, ને પળતાં કુટીરે;
ભેગાં મળી ભાત ઊના બનાવે,
આરોગતાં બાકી ન રે’ લગીરે.

આજે પડી સાંજ, વિભાવરી ચડી,
ને વ્યોમમાં ચાંદરડાં ચડી ચૂક્યાં;
કતુ હવે કાંતણને મૂકી પડી,
બેઠી હતી ભોંય તળે કૂવે ઢૂક્યા.

અમ્મા! ઊંચે એક અવાજ ધ્રૂજ્યો,
વૃદ્ધા કતુ આંધળી જોઈ તો રહી;
ને પાણીમાં એક પ્રકંપ કૂજ્યો,
ઠરી થયો શીંગડું બર્ફમાં પડી.

ન એક આછી ક્ષણ ઓસરી’તી,
ત્યાં તો થઈ શીંગ કતુ ઢળી પડી;
ને એ હજી જ્યાં તળિયે જતી’તી
ઊંચે થકી પુત્રવધૂ પડી કૂદી.

5
અને આ કાવ્યનું પ્હેલું, જો અર્ધાંગ વધુ ચડે!
મનેયે મૂકજો પેલા, રૂપ ભૂલેલ જૂથડે!
3-7-’33

સર્જકશ્રેષ્ઠ આંગળાં

બેટા! અહીં એ છરી કાં ન આણે?
વદી ફરી વૃદ્ધ નમી ઊભો થયો;
પડી મૂકી શાળ અપૂર્વ વાણે,
ધરી ભીનાં નેન નીચાં, શમી ગયો.

ત્રિભંગથી સ્હેજ છટા પ્રસારી;
ભરી બધે સ્વાંગ સુવર્ણ રંગના.
સંધ્યા તણા કેશ જરા સમારી
ડૂબે રવિ શાશ્વત કાલગંગમાં.

બેટા! અહીં એ છરી કાં ન આણે?
વદી ફરી વૃદ્ધ નમી ઊભો થયો;
પડી મૂકી શાળ અપૂર્ણ વાણે,
અનંત આરે કંઈ શોધવા ચહે.

ગ્રહી છૂર: ઓષ્ઠ સુમંદ ધ્રૂજે:
લહી રહે પાંચ સુરેખ આંગળાં:
ને આંખમાં ભાવ અકથ્ય ઝૂઝે,
ધીમે ધીમે શબ્દ સરંત પાંગળા—

જનો તણી લાજ તમે વિદારી,
ઢાંક્યાં તમે લોક ધ્રૂજંત ટાઢમાં;
ઢાંકી જરા, સુંદરતા પ્રસારી,
લૂછ્યા ભીના દેહ તમે અષાઢમાં.

દિલ્હી તણી એ નવયૌવનાઓ
સજી સુવસ્ત્રો શબનમ્ સમાં વણી;
કૃતાર્થ ભાવે સજી નુર્જહાંઓ,
હવા સમાં ચીર ઝીણાં વણી વણી.

પરંતુ એવી તમ સૌ કળાએ
ગુલામ શો આજ મને કરી મૂક્યો;
કલા તણી સુંદર સર્જનાએ
હીણો કર્યો આજ મને.—વદી ઝૂક્યો.

રહી ગયા હસ્ત વહંત પાંગળા!
નીચે પડ્યાં સર્જકશ્રેષ્ઠ આંગળાં!
23-1-’31

કૂકડાનું ગીત


અમે તો સૂરજના છડીદાર,
          અમે તો પ્રભાતના પોકાર!...ધ્રુવ.
સૂરજ આવશે સાત ઘોડલે,
          અરુણ રથ વ્હાનાર!
આગે ચાલું બંદી બાંકો,
          પ્રકાશ-ગીત ગાનાર!...અમે0
નીંદરને પારણીએ ઝૂલે,
          ધરા પડી સુનકાર!
ચાર દિશાના કાન ગજાવી,
          જગને જગાડનાર!... અમે0
પ્રભાતનાયે પ્રથમ પ્હોરમાં
          ગાન અમે ગાનાર!
ઊંઘ ભરેલાં સર્વ પોપચે
          જાગૃતિ-રસ પાનાર!... અમે0
જાગો, ઊઠો ભોર થઈ છે,
          શૂરા બનો તૈયાર!
સંજીવનનો મંત્ર અમારો,
          સકલ વેદનો સાર!... અમે0

[ઉત્તરાર્ધ]

જાગે જગના પ્રાણ સહુ પણ,
          વ્યર્થ બધો પોકાર!
આભ ચીરું હું તોય ન પહોંચે,
          નાદ મૃત્યુને પાર!... અમે0
મૃત્યુ કેરી નીંદ ચિરંતન,
          ક્યાં છે જગાડનાર?
સૂર્યકિરણ જે પાર ન પહોંચે,
          શા ખપનો છડીદાર?
અમે તો સૂરજના છડીદાર,
          અમે તો પ્રભાતના પોકાર!

પંખીગણની પ્રાતરુપાસના

અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
          શારદાની વીણા શબ્દ સાધે;
એકલો ઊડતો આભથી ઊતરી
          આદિ-પંખી ત્યહીં ગીત લાધે!
          અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
                   શારદાની વીણા શબ્દ સાધે!

પુત્ર વારસ અમે આદિ-પંખી તણાં,
          શબ્દ શાશ્વત કલી વિશ્વ ભરતાં!
ગિરિવરે, તરુગણે, ગહન ગહ્વર મહીં,
          સાત સાગર પરે કેલિ કરતાં!
          અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
                   શારદાની વીણા શબ્દ સાધે!

પંખીગણની સંધ્યાઆરતી

મોતીની મૂઠશાં ડૂંડાં હિલોળતાં,
          ખેતરો કૈં કૈં દીઠાં જી રે!
હેતે છલોછલ હૈયાં ઉછાળતી,
          નદીઓનાં નીર લાગે મીઠાં જી રે!
રાતે પંખીડલાંને સૂવાને ઢોલિયા,
          વન વન વડલા ઊભા જી રે!
આભની અટારીએ ચોકી કરંતા,
          નવલખ તારલા સૂબા જી રે!
 પંખીને આમ રોજ પ્રેમથી પાળતી,
          કુદરત-પંખિણી કોઈ મોટી જી રે!
ભોળાં વિહંગડાંની, મોટી પંખિણીમાત!
          વંદન સ્વીકારજે કોટિ જી રે!

ભથવારીનું ગીત

ગોધણ-ધણીની ભથવારી રે,
          હું ગોધણ-ધણીની ભથવારી;
એ આંબો ને હું પ્રેમ-ક્યારી રે,
          પતિ આંબો ને હું પ્રેમ-ક્યારી.

સેંથડે સંદૂિર: પ્રેમનાં આંજણ
          આંજ્યાં આંખે મતવારી;
ઢેલડી જેવી હું થનથન નાચું,
          આવને મોરલ રબારી રે...હું0

રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ ઝાંઝર ઝમકે,
          ભાલે શી સ્નેહની સિતારી;
ખેતર ખૂંદી કંથ થાકીને આવે,
          દેખે ત્યાં થાક દે વિસારી રે... હું0

હળવે ઉતારી ભાત મહીડાં પરીસું,
          ફૂલડાંની પાથરું પથારી;
કંથડને કાજ ઘર રેઢું મૂકીને
          આવું સીમે દાડી દાડી રે... હું0

વા’લમને છોગલે ગૂંથું ચંબેલડી,
          પીંછાં ગૂંથું હું સમારી;
જોઈ જોઈને એ મુખ રળિયામણું,
          હૈયામાં ઊડતી ફુવારી રે... હું0

હંસગાન

દરિયાના બેટથી ઊડ્યાં અમે તો,
          હિમાળા ડુંગર જાવાં જી!
સાતસાત સમદર ઊડી અમારે,
          માનસ-સરમાં નાવાં જી!

લૂમે દાડમડી ને ઝૂમે જમરુખડી,
          મોતી માનસનાં ખાવાં જી!
વનવન શેવતી વેરે પાંખડલી,
          સરનાં પંકજડાં હસાવાં જી!

જગનાં પ્રવાસી અમે ઊડતાં પંખીડલાં,
          માનસ મરવા જાવાં જી!
આભ ચીરી અવનિ ઉભરાવી,
          છેલ્લાં કો હંસગીત ગાવાં જી!

તારાઓનું ગીત

સંધ્યા આવી પૂરે કોડિયાં,
          આભ અટારી શણગારે;
વિભાવરી શરમાતી આવી,
          નવલખ જ્યોતિ પ્રગટાવે!
                   ચાર દિશાના વાયુ વાય;
                   થથર, પણ નવ બૂઝી જાય!

અંબર ગરબો માથે મેલી,
          આદ્યા જગમાં રાસ રમે!
નવલખ તાર છિદ્રો એનાં,
          મીઠા મહીંથી તેજ ઝમે!
                   વ્યોમ તણેયે પેલે પાર!
                   જ્યોત ઝબૂકે જગ-આધાર

ઝાકળનું ગીત

વાદળના મ્હેલમાં બાર બાર બાળકી,
          તેરમી હું બાળકી રોતી જી રે!
આંસુમાં જનમી ને આંસુમાં જીવતી,
          વન વન વેરતી મોતી જી રે!
કુમુદિની કાનમાં મૂકું લવંગિડાં,
          હીરલા ગૂંથું હું ગોતી જી રે!

સમીરનું ગીત

દરિયાના બેટમાં બેઠી નીંદરડી,
          અવનિને અંચળા ઓઢાડે જી રે!
મંદમંદ, મંદમંદ, ગાતી હાલરડાં,
          પ્રાણી ત્રિલોકનાં પોઢાડે જી રે!

ઊંઘમાં મીઠી પોઢ્યાં પંખીડલાં,
          પારણે-વડલાની ડાળે જી રે!
અણદીઠ હરીલાની દોરી અમે તો,
          તાણી નીંદરડી ઝૂલાવે જી રે!

ગાજે ગભીર ગાન મીઠો મ્હેરામણ,
          એ તો નીંદરની સિતારી જી રે!
આંગળી ફરફર વાયુ નીંદરની,
          સ્પર્શે ત્યાં ઊઠતી ધ્રુજારી જી રે!

વૃષભનું ગીત

અમે વગડાને વાટ વસનારા રે,
          અમે વગડાને વાટ વસનારા;
અમે ફૂલડાંની સાથ હસનારા રે,
          અમે ફૂલડાંની સાથ હસનારા... અમે0

ઊંચ-નીચ-ભાવના ભેદ ભરેલા,
          છાંડ્યા સમાજ-વસવાટા;
અમે હૈયાનાં હેત કસનારા રે,
          અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0

ટેકરે, તળાવડે, વ્યોમ હરિહૈયે,
          સમદરમાં સાથ ધસનારા;
અમે એકતામાં શ્વસનારા રે
          અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0

આંબાની ડાળ પર બોલે કોયલડી,
          ઉરમાં બજે એકતારા;
તમે હીન કહી કોણ હસનારા રે,
          અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0

દીવડીની આરતી

દસ કોઠે દસ દીવડા કીધા,
          અંતર-થાળમાં આરતી.
પરસેવાના ધૂપ ધરી દીધા,
          આંતર ઘંટ પુકારતી.

જગના લોકના મેલ હરી-હરી,
          ફૂલ મૂક્યાં તુજ પાયમાં;
પાપ તણાં નૈવેદ્ય દીધાં ધરી,
          અવર કાંઈ ધરાય ના.

હાડ સૂકાં અમ ચામ ગંધાતાં,
          પગલાં એમાં પાડજે!
છોડવાના નથી કોઈ કાળે તને,
          છાંડવાં હોય તો છાંડજે!

કેતકીનું ગીત

          આવરે આવ;
          દખિણના વાયરા!
          ઉત્તરી ઝુલાવ,
          દખિણના વાયરા!
વર્ષાએ વાત કરી નમી નમી કાનમાં,
રજનિએ આંખ મીંચી કાળા વિતાનમાં;
ડોલે હૈયાનું નાવ:
મારે અંગ અંગ કેસરના પુંજ લળે સાનમાં.
          એનાં પીળાં સજાવ,
          દખિણના વાયરા!
          ઉત્તરી ઝુલાવ,
          દખિણના વાયરા:
વન વન વાયરા વાત સંભળાવ:
          કેતકીની ફાટ ફાટ કાય:
          એનું અંતર ઊભરાય!
કોઈ આવો, એ આજ અણમૂલ વેચાય!
કાંઈ કહેશો ત્યાં કેશરના પુંજ વેરાય!
          જેને જોવે તે જાવ!
          દખિણ ના વાયરા!
          ઉત્તરી ઝુલાવ
          દખિણના વાયરા!
          મને કોઈ લઈ જાવ,
          દખિણના વાયરા!
એકલ પરમાણુ વહી ધરતી તળાવ,
‘કોઈ એકલ?’ ઓ વાયરા! પૂછજે સવાલ:
એકલતા હોય ત્યાં કેશર વર્ષાવ;
          મને સઘળે ફેલાવ,
          દખિણના વાયરા!
          ઉત્તરી ઝુલાવ,
          દખિણના વાયરા!

ગુંજનનું ગીત

ઊભો હતો ઊંચી કરાડ,
          અદમ્ય સાદ ઉરથી સર્યો રે!
વીંધ્યા પથ્થર ને વીંધ્યા પહાડ,
          અજાણ ખૂણે પડઘો પડ્યો રે!

તે રાત થકી શોધું એ સ્થાન,
          જ્યાં અંતર હોંકાર સાંપડ્યો રે!
વાયુ વાત સુણ્યા મેં ગાન,
          ટેકરાની ટોચે ચડ્યો રે!

ઊંચેરી આભની કમાન,
          ખાલીખમ, મુંગું રડ્યો રે!
વનવન માંડ્યા મેં કાન,
          સાદ નવ પાછો જડ્યો રે!

પદ્મિનીનું ગીત

વગડાને વાટ કો’ લજામણીનો લૂમખો:
લીલુડી પાંદડીમાં જાંબલી ફલે ગૂંથ્યો:
          અડશો મને ન કો અધીર!
          મારો સાળુ ચોળાય!
          પ્રેમરાગ સ્પર્શથી અંગ અકળાય!

ફૂલડાં સંગાથ એક શેવતીનો ઝૂમખો:
નીલમના ઝુંડમાં પારસ-ફૂલે લચ્યો:
          પડછાયો કોઈ કુટિલ!
          મારું અંગ અભડાય!
          ભોગભૂખી આંખડીથી પાંખડી કપાય!

એકલ ઉરો તણા અબોલ શબ્દ ઊપડ્યા;
દરિયાના બેટમાં પડઘા થઈ પડ્યા;
          દીવાદાંડીનું થયું શરીર!
          એના ‘આવ!’ સંભળાય!
          ભેખડની બાથ એ તો ! પાસ ના જવાય!

આભલાના બુરજમાં રૂપવેલ વીજળી:
તેજ તણી કાયમાં પ્રતાપની શિખા ભળી:
          જોબનનાં તેજભર્યાં ચીર!
          રૂપ એનાં દૂરથી પિવાય!
          અડીએ તો અડનારું ખાખ થઈ જાય!

પદ્મિની પુષ્પમાં વસંત એક જોગણી:
અનંગ સમી આંખમાં પવિત્રતા ધખે ધૂણી:
          અડશો ના! રોમરોમ તીર!
          એની આશિષ લેવાય!
          સંહિણનાં દૂધ સંહિથી જ જીરવાય!

તીરથનાં ત્રણ ગીતો
(શ્રીધરાણીના નાટક મોરનાં ઈંડાંનું પાત્ર તીરથ )

1
હાથ હતા વણકેળવ્યા મારા,
          કંઠમાં ખૂબ કચાશ;
          કંઠમાં ખૂબ કચાશ;
જાણું નહિ આજ એકતારામાં,
          કોણ ઉપાડતું શ્વાસ?
                   બાંધ્યા કોઈ કોયલે માળા!
                   ગળામાં આજ રૂપાળા!

જૂનો થયો જરી એકતારો ને
          વાંસમાં ઊપડી ફાટ;
          વાંસમાં ઊપડી ફાટ:
ખોખરી ખૂંટીએ ગૂંચળાં લેતા
          તારને ગાળતો કાટ:
                   કોઈ તોય તુંબુ છુપાણું!
                   વાડતું ગેબનું ગાણું!

2
પાંખો કાપવી’તી તો...રે...
મોરલાને જનમ કેમ અપ્યો?
          હે! પડઘો ન પડવો’તો...રે...
          અંતરે સાદ કાં આલાપ્યો?
                   — જનમ કેમ આપ્યો!
સામી મોલાતમાં દીવડો ફરુકે,
ફરુકે મારા અંતરની જ્યોતિ!
હે! આડી ચણી આ કાચની દીવાલ તો,
લોહની દીવાલ કાં ન રોપી?
                   — સાદ કાં આલાપ્યો?
          પાંખો કાપવી’તી તો...રે...
          મોરલાને જનમ કેમ આપ્યો?

3
નીચે નિરંજરા નર્તકી રે,
          ને ઊંચે ઝળૂંબે આભ:
          વાદળાંએ હૈયાં ખોલ્યાં!

નદીઓનાં નીરમાં હેલી ચડી રે,
ગજ્યા વનગહ્વરના ગાભ:
          ધણણણ ડુંગર ડોલ્યા!

ભાઈ રે મેહુલા, જરી રોતો રે’જે રે,
          નદીમાતા, ઓસરજો પૂર:
          સામે કાંઠે કૂકડા બોલ્યા!

આ કાંઠે હું, સામે સાહ્યબો રે,
          મધગાળે નદી કેરાં પૂર:
          પ્રેમપથ મરતક મોલ્યાં!

આરતીનું ગીત
(શ્રીધરાણીના નાટક મોરનાં ઈંડાંનું પાત્ર આરતી )

          એક કોળી અવ્યો,
                   મારા દાદાની ડેલીએ,
ઈંડાંના ટોપલા લાવ્યો જી રે,
કોળી આવ્યો!
ઘોડી કુદાવતો વીર મારો આવ્યો,
હળવેકથી એક હાથ લંબાવ્યો:
          એને નીલમડો રંગ મન ભાવ્યો જી રે,
                            કોળી આવ્યો!
મોટી મે’લાતથી કાકાજી ઊતર્યા
ધારીધારી અનેક ઇંડાં મને ધર્યા;
          એનો પચરંગમાં મન ધાયોજી રે,
                            કોળી આવ્યો!
મુને ઘેલીને તે હોય શાં પારખાં?
સઘળાં ઈંડાં એક સરખાં મને હતાં!
          ધોળામાં દિલ લોભાયો જી રે,
                            કોળી આવ્યો!
ભાઈને પોપટ, ટીટોડી કાકાને સાંપડી
ભોળીને મા’દેવની આરતી નકી ફળી;
          રંગરાજ શો રઘવાયો જી રે,
                            કોળી આવ્યો!
મોરલો મળ્યો તોય રહી હું અભાગણી,
આવી પૂગી એક અદકેરી માગણી;
          હાકલની કેડીએ ધાયો જી રે,
                            કોળી આવ્યો!
સાત સમદર ને હિમાળા જજે ચડી!
ઊડજે, મોર! મારી રખ્ખાની રાખડી!
          મોરપીંછ એક ના ફગાયો જી રે!
                            કોળી આવ્યો!
          એક કોળી આવ્યો,
                   મારા દાદાની ડેલીએ;
          ઈંડાંના ટોપલા લાવ્યો જી રે,
                            કોળી આવ્યો!

ઝંડાનું ગીત

ત્રીશ કોટી શિશ પ્રણમે તને
          ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા!
નવલખ તારા આશિષ ઝમે
          ભારતની ઓ કર્મ-ધજા!
વ્યોમ તણી ફરકંત પતાકા,
          હિમડુંગરનો દંડ;
સંસ્કૃતિના જગ-ચોક મહીં
          ધ્વજ ફરકંતો પડછંદ.
જે ઝંડાને ગાંધીજીએ
          સ્ફટિક હૃદયથી ધવલ કીધો,
જે ઝંડાને ભગત, જતીને
          રુધિર-રંગ રંગી દીધો!
લીલા શાંતિ તણા નેજા!
ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા!

ભરથરીનું ગીત

આવળ બાવળ બોરડી ને,
          ઊભાં આડાં શરુનાં ઝાડ:
ઊંડી ખીણો ઊંડી કંદરા ને
          ઊંચા ઊભા ને પથ્થર-પ્હાડ .
                   કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં!
                   સાગરને વળી હોય ઓવારા?

બંધ કરી દે બોલવું, રાણી,
          દેજે મને ના સાદ!
આવ્યા વિના મન માનતું ના, ને
          ભોમિયો ના એકાદ!
                   કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં!
                   સાગરને વળી હોય ઓવારા?

ડગલેપગલે ઠેશ પડે ને,
          આંખ ફરુકે આજ!
અપશુકનમાં દોડતો આવું,
          પાણીને હોય ન પાજ!
                   કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં!
                   સાગરને વળી હોય ઓવારા?

પાઠવ્યાં પાછાં કોણ ફરે?
          નીત નીતર્યાં ભેગાં ન થાય
ડુંગરેડુંગરે દેવળ ઊભાં,
          ત્યાં પાછળ કેમ ફેરાય?
                   પીળા પલાશનું ફૂલડું લાધ્યું,
                   જોબનપુરમાં જોબન વાધ્યું!

ચાડિયાનું ગીત

ઊડો કાબર, ઊડો ચકલાં,
          ઊડો મેના પોપટ મોર;
હું આ ખેતરનો રખવાળો,
          સઘળાં પેઠાં ક્યાંથી ચોર?

થોર તણી આ વાડ ઉગાડી,
          છીંડે બાવળ-કાંટ ભરી;
તોય તમે ક્યાંથી અહીં આવ્યાં?
          સંતાકૂકડી કેવી કરી?

ઊડો કહું છું એટલું, હું શાણો રખવાળ;
ખેડૂત આવી જો ચડે, ગોફણ ઘાવ ઉછાળ.

મોતી-મૂઠશાં ડૂંડા ઝૂલે,
          લીલો નીલમડો શો મોલ;
દાણો ઓછો એક ન થાશે,
          માલિકને મેં દીધો કોલ.
ખેડૂત આવે, ઊડી જાઓ,
          એ જાતાં હું સાદ કરીશ;
ખોટા ખોટા ડોળા ફાડી,
          છુપાઈને દાણા ધરીશ.

ઊડો કાબર, ઊડો ચકલાં,
          ઊડો મેના પોપટ મોર;
હું આ ખેતરનો રખવાળો,
          સઘળાં પેઠાં ક્યાંથી ચોર?

વર્ષામંગલ

1
અંધારી રાતમાં વાદળી ટબૂકે,
          માંહી માંહી વીજળી વાંકી વળે;
ટાઢા શરીરના એકલ આવાસમાં,
          ઉરની પારેવડી આજ કકળે.

ફાટ ફાટ થાતાં સામાં સરોવર,
          નદીઓનાં નીરમાં ધોધવા દડે;
દિલના દરિયાવની માઝા મુકાણી,
          કોળ્યાં કદંબ બે હેલે ચડે!
આજ અભિસાર શો વર્ષાઅએ આદર્યો,
          વાદળે વાદળે પગ આથડે;
અંગ અંગમાંથી ઊઠે અવાજ સો
          અંતરના બેટમાં પડઘા પડે.

પાંદડે પાંદડે વિજોગની વાતડી,
          નેવલે નેવલે આંસુ ઢળે!
ઊંચેરા ગોખમાં વેણી સમારતી,
          મનડાનું માનવી ક્યારે મળે?
8-8-’32

2

ગહન ઘનશ્યામની મધુરરવ મોરલી
          ગગનપટ ઊભરતી પ્રણયનાદે;
ઉભય અશ્વિન કરે તાલ મરદંગના
          ગગન-ગોરંભ ભરી મેઘનાદે.

દિવ્ય સૂર — તાલ સૂણી ગગનની ગોપિકા,
          મૂર્છના વાદળી-વૃંદ જાગે;
તાલ કરતાલ ધરી, પ્રણય નયને ભરી,
          મલપતી સરકતે નૃત્ય-પાદે... ગહન0

સહુ દિશા આવરી રાસકુંડળ રચ્યું,
          ઝડપ પદતાલથી રાસ જામે;
અંગ કટિભંગ કરી, નયન નર્તન કરી,
          કાન ગોપી હૃદય ઐક્ય પામે... ગહન0

નયન નયને ઢળ્યાં, વીજ ચમકા થાય,
          મદનમદ નેન મરજાદ મેલે!
હાસ્ય-મોજાં ચડ્યાં, ગાલ ગોળા થયા,
          હર્ષ-અશ્રુ ખરી પૃથ્વી રેલે... ગહન0
8-8-’21

3

કૂદી આભથી ઊંડા આવી નાચે મેઘની ધારા
ડાળેડાળ ડોલે!
ડાળેડાળ ડોલે! નાચે પાંદડાં મંજરી!
          મોરલા ગાતા મેઘમલ્હારા... કૂદી0
          નાચે દળ ફૂલડાં કેરાં!
          નાચે નવ શ્વેત પારેવાં!
માળામાં જોડાલાં હૂંફે સૂતાં ભેળા!
ઘરોઘર નેવલાં રુએ: નદીએ નાળે
          ઘોડલા દોડે પૂર બહારા... કૂદી0
કોટિ કોટિ ભાવના નાચે ઉરસાગરે નવ કવિના!
હજારો ગીતડાં ગાજે મેઘના તાલે ભીનાં ભીનાં!
          અરે જો મેઘલો જાણે!
          કવિનું સુખ પિછાણે!
અરે તો વરસ્યો એથી વરસે ઝાઝું મનડું માને!
દિગન્તે ચમકે સાળુ-કોર નિશાની
          ઉર કવિને કાવ્યતારા!... કૂદી0
25-8-’31

4

આજ વાદળીએ આખી રાત વરસ્યા કીધું!
          મેહુલાએ માંડી મીટ;
ધરણીએ પ્રેમરસ-પ્યાલું પીધું!... આજ0

નદીઓનાં નીર માંહી જોબન ચડ્યાં!
          એની ફાટ ફાટ કાય;
          એની છાતી ના સમાય;
ટમકીને મેઘલાએ ચુંબન મઢ્યાં!... આજ0

ઉરને એકાન્ત ગોખ એકલતા આરડે!
          કોઈ આવો વેચાઉં;
          જ્યાં દોરો ત્યાં જાઉં;
          મારાં અંગ અંગ ભૂખ્યાં;
          —ઝરો પ્રેમરસ! સૂક્યાં;

લઈ જાઓ! આ એકલતા શેય ના સહાય!
વર્ષા રડે, રડું હું તોય ના રડાય!... આજ0
3-7-’32

5

સેજ પથારી સૂની પડી રે,
          હું તો ઝબકીને જાગું;
નેવલાં! શીદ રડી રહ્યાં રે?
          ઊઠી ઉત્તર માગું.
નીર ટબુ ટબુ સારતાં રે,
          ઝરો લોહીનાં વ્હેણે;
યજ્ઞ આંસુ તણો આદર્યો રે,
          કહો બાંધવ શેણે?
રાત અને રજનીપતિ રે,
          પોઢ્યાં સેજ પથારી;
તારલાની ઊડી ઊછળે રે
          રૂડી ફૂલ-ફુવારી.
આભના પાથર્યા ઢોલિયા રે,
          ચાર દિગ્ગજ પાયા;
વાયુ ઢળે શત વીંઝણે રે,
          દધિએ ગીત ગાયાં.
આવ્યાં અસુર શાં વાદળાં રે,
          શશીરાજને બાંધ્યો;
તારલા સર્વ ઠરી ગયા રે,
          વાયુ યુદ્ધનો વાધ્યો.
નાથવિહોણી વિભાવરી રે,
          ઊભી બ્હાવરી જેવી;
જીવવુંદ ઝેર સમું થયું રે,
          એ તો સ્નેહની દેવી.
વીજ-કટારી ઉછાળતી રે,
          રાત વેણી ઝુલાવી;
ઊછળી ઊછળી આભમાં રે,
          ત્યાં તો હૈયે હુલાવી.
નેવલાં તેથી રડી રહ્યાં રે,
          નવ થોભતાં વારિ;
નેવલાં, બ્હેન-વિભાવરીની
          ઝણે મૂક સિતારી
12-7-’30