Ekatra Foundation

કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ): Difference between revisions

કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ) (view source)

Revision as of 10:42, 2 September 2021

95,431 bytes added ,  10:42, 2 September 2021
no edit summary
No edit summary
No edit summary
 
(9 intermediate revisions by the same user not shown)
Line 4: Line 4:
=={{Color|Blue|આઠમું દિલ્હી}}==
=={{Color|Blue|આઠમું દિલ્હી}}==


{{Poem2Open}}
<Poem>
 


દિલ્હી દૂર નથી.
દિલ્હી દૂર નથી.
Line 31: Line 30:
નહિ જડશે તાજની છાપ;
નહિ જડશે તાજની છાપ;
કોસી નાથવા કાજે મૂકી મોટે પેટે કાપ.
કોસી નાથવા કાજે મૂકી મોટે પેટે કાપ.


થર પર થર ખડકાયા.
થર પર થર ખડકાયા.
Line 50: Line 48:
અહીં થઈ લડાઈ પુત્ર, પરદેશી વચ્ચે.
અહીં થઈ લડાઈ પુત્ર, પરદેશી વચ્ચે.
અસત્યને પણ આ સ્થળમાં ઊથલાવ્યું સચ્ચે.
અસત્યને પણ આ સ્થળમાં ઊથલાવ્યું સચ્ચે.


કુરુક્ષેત્ર છે અહીં, પાણીપત પણ છે પાસે.
કુરુક્ષેત્ર છે અહીં, પાણીપત પણ છે પાસે.
Line 64: Line 61:
ભૂત-ખભા પર ચડી ભાવિ ડોકિયાં કરતું.
ભૂત-ખભા પર ચડી ભાવિ ડોકિયાં કરતું.
મૂવું હતું તે કુતૂબ કૂદી બે વારા મરતું.
મૂવું હતું તે કુતૂબ કૂદી બે વારા મરતું.


ગંગાએ કાશીને આપ્યું એક અનુપ મહત્ત્વ.
ગંગાએ કાશીને આપ્યું એક અનુપ મહત્ત્વ.
Line 86: Line 82:
નહિ જડશે તાજની છાપ.
નહિ જડશે તાજની છાપ.
જડશે ચંદ્રક એક અનેક;
જડશે ચંદ્રક એક અનેક;
નહિ જડશે શુદ્ધ વિવેક!{{Poem2Close}}
નહિ જડશે શુદ્ધ વિવેક!</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>એડન</big>'''
'''<big>એડન</big>'''


જરા ચરણ ટેકવું, સ્મરણ-સંહિતા વાજતી:
જરા ચરણ ટેકવું, સ્મરણ-સંહિતા વાજતી:
Line 109: Line 103:


અમેય પરદેશીના ચેણદાસ આજે ખરા!
અમેય પરદેશીના ચેણદાસ આજે ખરા!
કરીશું કદી ઘેર તો ધરણીમાતા — વિશ્વંભરા!{{Poem2Close}}
કરીશું કદી ઘેર તો ધરણીમાતા — વિશ્વંભરા!</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>અરબી રણ</big>'''
'''<big>અરબી રણ</big>'''


ક્ષિતિજ પણ રેતની! ઢગ પરે ઢગો વિસ્તર્યા;
ક્ષિતિજ પણ રેતની! ઢગ પરે ઢગો વિસ્તર્યા;
Line 129: Line 121:
સપાટ પૃથિવી પડી સુકલ છાતી ખુલ્લી કરી!
સપાટ પૃથિવી પડી સુકલ છાતી ખુલ્લી કરી!
ત્યહીં જનમ ‘એક માત્ર વિભુ!’ કલ્પનાનો થતો!
ત્યહીં જનમ ‘એક માત્ર વિભુ!’ કલ્પનાનો થતો!
—- ‘કરાલ નિજ લોચને સકલ લોકને નાથતો!’ {{Poem2Close}}
—- ‘કરાલ નિજ લોચને સકલ લોકને નાથતો!’ </poem>
<Poem>


{{Poem2Open}}
'''<big>માલ્ટા ટાપુ</big>'''
'''<big>માલ્ટા ટાપુ</big>'''


તને ઝડપવા ઝૂકેલ સહુ બાઝ શા દેશ, ને
તને ઝડપવા ઝૂકેલ સહુ બાઝ શા દેશ, ને
Line 152: Line 142:


રુધિર થકી મેળવ્યું, રુધિરથી પડે રક્ષવું!
રુધિર થકી મેળવ્યું, રુધિરથી પડે રક્ષવું!
હજાર મનવાર આ અહીં ખડી રટે, ભક્ષવું!{{Poem2Close}}
હજાર મનવાર આ અહીં ખડી રટે, ભક્ષવું!</Poem>
 
<Poem>


{{Poem2Open}}
'''<big>ગીઝાના પિરામિડો</big>'''
'''<big>ગીઝાના પિરામિડો</big>'''
0
0
Line 163: Line 152:
રુધિરના રાગ-વિષાદ છોડી
રુધિરના રાગ-વિષાદ છોડી
બની રહે પ્રાણ તણી પયોધરા.
બની રહે પ્રાણ તણી પયોધરા.


તીરેતીરે આથડતા પ્રવાસી
તીરેતીરે આથડતા પ્રવાસી
Line 169: Line 157:
શરીરની ભૂખ જતાં વિકાસી
શરીરની ભૂખ જતાં વિકાસી
ઊંડું ઊંડાં અંતરમાં તરંતા.
ઊંડું ઊંડાં અંતરમાં તરંતા.


અને અહીં સંભવ સંસ્કૃતિના
અને અહીં સંભવ સંસ્કૃતિના
Line 175: Line 162:
વિરાટ કો આરસની કૃતિના,
વિરાટ કો આરસની કૃતિના,
પ્રકંપ ત્યાં થાય શ્રુતિ-સ્મૃતિના!
પ્રકંપ ત્યાં થાય શ્રુતિ-સ્મૃતિના!


પૃથ્વી તણા તપ્ત પ્રચંડ અંગે
પૃથ્વી તણા તપ્ત પ્રચંડ અંગે
Line 181: Line 167:
ધાવી લઈ સંસ્કૃતિ-બાળ, રંગે
ધાવી લઈ સંસ્કૃતિ-બાળ, રંગે
વિકાસતું સર્જનનાં પડો-થરો!
વિકાસતું સર્જનનાં પડો-થરો!


ફર્યો હતો સિન્ધુ તણા કિનારે,
ફર્યો હતો સિન્ધુ તણા કિનારે,
Line 187: Line 172:
દ્રવિડીની, સર્જનની સવારે,
દ્રવિડીની, સર્જનની સવારે,
ખીલી હતી; — તેની સ્મરંત વિસ્મૃતિ!
ખીલી હતી; — તેની સ્મરંત વિસ્મૃતિ!


આર્યો તણી સંસ્કૃતિ-માત ભવ્ય,
આર્યો તણી સંસ્કૃતિ-માત ભવ્ય,
Line 193: Line 177:
ચડ્યો હતો બાલક હું, સ્મૃતવ્ય
ચડ્યો હતો બાલક હું, સ્મૃતવ્ય
સ્મરી, ભરી અંતરચક્ષુઓ બે!
સ્મરી, ભરી અંતરચક્ષુઓ બે!


જીવિતનો ધન્ય ઊગ્યો સવિતા!
જીવિતનો ધન્ય ઊગ્યો સવિતા!
Line 201: Line 184:
નથી; છતાં ભૂત-ભવિષ્યનાં સહુ
નથી; છતાં ભૂત-ભવિષ્યનાં સહુ
ભેદી પડો, દર્શન અંતરે લહું!
ભેદી પડો, દર્શન અંતરે લહું!


કાંઠે જમા દંગલ રેતી કેરાં;
કાંઠે જમા દંગલ રેતી કેરાં;
Line 209: Line 191:
ગીઝા તણા ચાર પિરામિડો! — તૂટ્યા!
ગીઝા તણા ચાર પિરામિડો! — તૂટ્યા!
આશ્ચર્ય તો પૃથ્વી તણાં ન ફૂટ્યાં!
આશ્ચર્ય તો પૃથ્વી તણાં ન ફૂટ્યાં!


અને નીચે શાશ્વત સોણલામાં
અને નીચે શાશ્વત સોણલામાં
Line 215: Line 196:
મૃત્યુ તણી જીવતી કો’ કલામાં
મૃત્યુ તણી જીવતી કો’ કલામાં
ભળી જવા, જીવન છોડી જૂઠાં!
ભળી જવા, જીવન છોડી જૂઠાં!


જાગી જશે! અંદર સોણલે પડ્યું!
જાગી જશે! અંદર સોણલે પડ્યું!
Line 221: Line 201:
ને આંખથી અશ્રુ ઊનું નીચે દડ્યું,
ને આંખથી અશ્રુ ઊનું નીચે દડ્યું,
પ્રતપ્ત રેતી મહીં એ ગયું ગળી.
પ્રતપ્ત રેતી મહીં એ ગયું ગળી.


આ સૂર્યનો ધોમ પ્રચંડ તાપ
આ સૂર્યનો ધોમ પ્રચંડ તાપ
Line 227: Line 206:
મસ્તીભરી નાઈલના પ્રલાપ
મસ્તીભરી નાઈલના પ્રલાપ
પૂછી શકે અંદરના ન ક્ષેમ?
પૂછી શકે અંદરના ન ક્ષેમ?


ત્યજી દઈ જીવન જૂઠડાં આ,
ત્યજી દઈ જીવન જૂઠડાં આ,
Line 233: Line 211:
સૂતેલ જે અંદર, તે મડાં ના,
સૂતેલ જે અંદર, તે મડાં ના,
— જીવી રહ્યાં જીવતદાન દાને!
— જીવી રહ્યાં જીવતદાન દાને!


સોનારૂપા ઓપી સહસ્ર ભારે
સોનારૂપા ઓપી સહસ્ર ભારે
Line 239: Line 216:
સમૃદ્ધિ રાખી સઘળા પ્રકારે,
સમૃદ્ધિ રાખી સઘળા પ્રકારે,
ત્યજ્યા હતા પ્રાણ તણા બપૈયા!
ત્યજ્યા હતા પ્રાણ તણા બપૈયા!


સુવાસને સંઘરવા સજાનો.
સુવાસને સંઘરવા સજાનો.
Line 245: Line 221:
અંગાંગને સાજવવા ખજાનો
અંગાંગને સાજવવા ખજાનો
સામગ્રી ત્યાં સાથ તમામ વર્ણની.
સામગ્રી ત્યાં સાથ તમામ વર્ણની.


જીવિતનો સાગર પાર પામવા
જીવિતનો સાગર પાર પામવા
Line 253: Line 228:
— ખરે મને તોય અદમ્ય શંકા!
— ખરે મને તોય અદમ્ય શંકા!
બાજી રહે છાતી મહીંય ડંકા!
બાજી રહે છાતી મહીંય ડંકા!


નહીં! અહીં તો સઘળાં નગારાં
નહીં! અહીં તો સઘળાં નગારાં
Line 259: Line 233:
મિથ્યાભિમાની નરપુંગવોનાં;
મિથ્યાભિમાની નરપુંગવોનાં;
— ત્રિકાલના કર્ણ વિદારવા મહા!
— ત્રિકાલના કર્ણ વિદારવા મહા!


‘અમાપ છે શક્તિ અમારી’ એવી
‘અમાપ છે શક્તિ અમારી’ એવી
Line 265: Line 238:
હસી રહી હોય ન દૈવદેવી
હસી રહી હોય ન દૈવદેવી
પછાડીને પથ્થરપ્હાણ તો ઘણા?
પછાડીને પથ્થરપ્હાણ તો ઘણા?


મહાન કો’ રાજવીનું, મહાન
મહાન કો’ રાજવીનું, મહાન
Line 271: Line 243:
ઠરી ગયું; તે નહિ હોય થાન?
ઠરી ગયું; તે નહિ હોય થાન?
— ભવિષ્યના વારસે મહામૂલું?
— ભવિષ્યના વારસે મહામૂલું?


મનેય આજે બળતા બપોરે
મનેય આજે બળતા બપોરે
Line 279: Line 250:
— ઊંચાઊંચા આથીય અભ્રભેદી!
— ઊંચાઊંચા આથીય અભ્રભેદી!
અને રચું અંદર એક વેદી!
અને રચું અંદર એક વેદી!


સ્મશાનથી સૌ પરમાણ ગોતી
સ્મશાનથી સૌ પરમાણ ગોતી
Line 287: Line 257:
અને પછી હું બનીને પ્રતિમા
અને પછી હું બનીને પ્રતિમા
રક્ષી રહું વેદીની સર્વ સીમા!
રક્ષી રહું વેદીની સર્વ સીમા!


ધીમે પળું હું નમણી નિશામાં!
ધીમે પળું હું નમણી નિશામાં!
જ્યાં ઊંટની દોરવણી! — દિશામાં! {{Poem2Close}}
જ્યાં ઊંટની દોરવણી! — દિશામાં! </Poem>
<Poem>


{{Poem2Open}}
'''<big>મોના લિસાનું સ્મિત</big>'''
'''<big>મોના લિસાનું સ્મિત</big>'''


કહું કદીક: ગૂઢ મર્મ સ્મિતનો લિસા! મેં ગ્રહ્યો!
કહું કદીક: ગૂઢ મર્મ સ્મિતનો લિસા! મેં ગ્રહ્યો!
Line 305: Line 272:
અજેય સ્મિત આ દીધું નહિ હતું તને વિન્ચીએ!
અજેય સ્મિત આ દીધું નહિ હતું તને વિન્ચીએ!
—- ન જે રચી શકાય હાસ્ય ખુદ વિશ્વકર્માથીએ! —
—- ન જે રચી શકાય હાસ્ય ખુદ વિશ્વકર્માથીએ! —


જગે સ્વરૂપ વેરવા, અનુપ મૂર્તિ સર્જાવવા,
જગે સ્વરૂપ વેરવા, અનુપ મૂર્તિ સર્જાવવા,
Line 311: Line 277:
પરંતુ શત લોક ચારુ તુજ લોચનો પેખતાં,
પરંતુ શત લોક ચારુ તુજ લોચનો પેખતાં,
કદી ઝઘડતાં, કદીક છળતાંય, ગાંડાં થતાં!
કદી ઝઘડતાં, કદીક છળતાંય, ગાંડાં થતાં!


અને તુજ કપોલમાં કરચલી ઊઠી પાતળી,
અને તુજ કપોલમાં કરચલી ઊઠી પાતળી,
Line 317: Line 282:
અસંખ્ય જનની સહી ઉર વિદારતી મૂર્ખતા,
અસંખ્ય જનની સહી ઉર વિદારતી મૂર્ખતા,
જરાક કરુણાર્દ્ર ચક્ષુ અવહેલનાયે ઢળી!
જરાક કરુણાર્દ્ર ચક્ષુ અવહેલનાયે ઢળી!


ઠરેલ તુજ ચીતરેલ મુખ તેમ મર્મે હસ્યું!
ઠરેલ તુજ ચીતરેલ મુખ તેમ મર્મે હસ્યું!
Line 323: Line 287:
પ્રદીપશિખ પાતળાં વિકલતા વળ્યાં આંગળાં!
પ્રદીપશિખ પાતળાં વિકલતા વળ્યાં આંગળાં!
સહસ્રશત વાળની વિકિરતીય સોળે કળા!
સહસ્રશત વાળની વિકિરતીય સોળે કળા!


નહિ સ્વપનમાંય ખ્યાલ સ્મિતનો લિઓનાર્દને!
નહિ સ્વપનમાંય ખ્યાલ સ્મિતનો લિઓનાર્દને!
Line 329: Line 292:
વિશાળ તવ લોચનો નીરખી માનવી પામરો,
વિશાળ તવ લોચનો નીરખી માનવી પામરો,
જરીક હસતાં રડી રચત ફિલસૂફીના થરો!
જરીક હસતાં રડી રચત ફિલસૂફીના થરો!


અને તુજ સ્વરૂપના ચીતરનારના માનસે
અને તુજ સ્વરૂપના ચીતરનારના માનસે
મનુષ્ય-દિલદીનતા હસતું હાસ્ય કેવું હશે!{{Poem2Close}}
મનુષ્ય-દિલદીનતા હસતું હાસ્ય કેવું હશે!</Poem>
<Poem>


{{Poem2Open}}
'''<big>દ્વિધા</big>'''
'''<big>દ્વિધા</big>'''


પણે ઊભરતા મહઉદધિ અશ્વપીઠે ચડી,
પણે ઊભરતા મહઉદધિ અશ્વપીઠે ચડી,
Line 354: Line 314:
વિષાદ પણ વ્યાપશે જીવનવિશ્વ છોડી જવા!
વિષાદ પણ વ્યાપશે જીવનવિશ્વ છોડી જવા!
'''સમાન્તર સુરેખ બે'''
'''સમાન્તર સુરેખ બે'''


સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય આપણે વીંધતાં
સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય આપણે વીંધતાં
Line 386: Line 345:
પ્રવાહ સદસાધના, સ્વપનસિદ્ધિનો તો કરી,
પ્રવાહ સદસાધના, સ્વપનસિદ્ધિનો તો કરી,
અનન્ત ધરી લક્ષમાં જીવનશું — સખી, કોલ દે!
અનન્ત ધરી લક્ષમાં જીવનશું — સખી, કોલ દે!
10-10-’33 {{Poem2Close}}
10-10-’33 </Poem>
<Poem>


{{Poem2Open}}
<big>'''પુરુષ અડતો સ્ત્રીને'''</big>
<big>'''પુરુષ અડતો સ્ત્રીને'''</big>


અમે જઈ ઊભાં ઊંચે લળતી નાળિયેરી તળે,
અમે જઈ ઊભાં ઊંચે લળતી નાળિયેરી તળે,
Line 397: Line 354:
નીચે પગ કને: તિમિર તણી પાંખ માંહી જરી
નીચે પગ કને: તિમિર તણી પાંખ માંહી જરી
લપાઈ સુણતા પણે મુખર સાગરી ખંજરી.
લપાઈ સુણતા પણે મુખર સાગરી ખંજરી.


પુરુષ અડતો સ્ત્રીને પ્રથમ વાર, ને સ્ત્રીય તે
પુરુષ અડતો સ્ત્રીને પ્રથમ વાર, ને સ્ત્રીય તે
Line 403: Line 359:
સમુદ્ર, તરુ, વેલીઓ, સમીર ને દીવા દૂરના,  
સમુદ્ર, તરુ, વેલીઓ, સમીર ને દીવા દૂરના,  
ત્રિલોક ગળતું મિષે ઉભય નેહના નૂરમાં.
ત્રિલોક ગળતું મિષે ઉભય નેહના નૂરમાં.


જરીક થડકી ઊઠી હું અણચંતિવ્યા પ્રશ્નથી:
જરીક થડકી ઊઠી હું અણચંતિવ્યા પ્રશ્નથી:
Line 409: Line 364:
હતી વરી ચૂકી છતાંય મુજથી રહી વેગળી?
હતી વરી ચૂકી છતાંય મુજથી રહી વેગળી?
તમેય... હુંય ઉચ્ચરી, ક્યમ ન વાંસળી સાંભળી?
તમેય... હુંય ઉચ્ચરી, ક્યમ ન વાંસળી સાંભળી?


અમે વરસ વેડફ્યાં ઉભય પ્રીતની શંકમાં.
અમે વરસ વેડફ્યાં ઉભય પ્રીતની શંકમાં.
કદી ન અળગાં થશું! જીવશું એકડા અંકમાં!{{Poem2Close}}
કદી ન અળગાં થશું! જીવશું એકડા અંકમાં!</Poem>
<Poem>


{{Poem2Open}}
<big>'''સુકાન પર ટેકવી'''</big>
<big>'''સુકાન પર ટેકવી'''</big>


સુકાન પર ટેકવી સબળ વક્ષ, ને હાથની
સુકાન પર ટેકવી સબળ વક્ષ, ને હાથની
Line 423: Line 375:
પ્રિયે! નિરખતો હતો ધરણી-પ્રાન્ત ઊભી તને;
પ્રિયે! નિરખતો હતો ધરણી-પ્રાન્ત ઊભી તને;
હતી અમૂલ બે ઘડી જલધિ પાર જાવા મને.
હતી અમૂલ બે ઘડી જલધિ પાર જાવા મને.


અને ત્યહીં દીઠી ઢળેલ તવ પોપચે તોરણે
અને ત્યહીં દીઠી ઢળેલ તવ પોપચે તોરણે
Line 429: Line 380:
સરી ગયુંય એક અશ્રુ મુજ નેનથી કારમું,
સરી ગયુંય એક અશ્રુ મુજ નેનથી કારમું,
મહાન, દવલું, ઊનું, અમુલ પ્રેમના સારનું.
મહાન, દવલું, ઊનું, અમુલ પ્રેમના સારનું.


સહસ્ત્રશત જોજનો જલધિના વચે ઘૂઘવે;
સહસ્ત્રશત જોજનો જલધિના વચે ઘૂઘવે;
Line 435: Line 385:
હશેય અવડું, મહાન, દવલું, ઊનું આંસુડું!
હશેય અવડું, મહાન, દવલું, ઊનું આંસુડું!
રડેલ ચખનું હશેય વળી કેવું હૈયું વડું!
રડેલ ચખનું હશેય વળી કેવું હૈયું વડું!


મહાન જ્યમ સર્જનો મહદ તેમ તેની વ્યથા!
મહાન જ્યમ સર્જનો મહદ તેમ તેની વ્યથા!
સખીરી ! મુજ — તાહરી ટચુકડીય વ્હીલી કથા!
સખીરી ! મુજ — તાહરી ટચુકડીય વ્હીલી કથા!
15-5-’34{{Poem2Close}}
15-5-’34</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>ઘરજાત્રા</big>'''
'''<big>ઘરજાત્રા</big>'''


પાર કર્યો પહેલો મહેરામણ
પાર કર્યો પહેલો મહેરામણ
Line 489: Line 435:
ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે!
ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે!
{{Space}} ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે!
{{Space}} ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે!
16-9-’48 {{Poem2Close}}
16-9-’48 </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''બારી અનન્ત પરે'''</big>
<big>'''બારી અનન્ત પરે'''</big>


કાંચનજંઘાની જાંઘ પરે
કાંચનજંઘાની જાંઘ પરે
Line 503: Line 447:
કાળ અનન્ત ને સર્જન સર્વ પરે
કાળ અનન્ત ને સર્જન સર્વ પરે
સાંકડી બારી ડોકિયું દ્યે.
સાંકડી બારી ડોકિયું દ્યે.


માણસ માણસને મન છે,
માણસ માણસને મન છે,
Line 513: Line 456:
ક્યાં બારી પડે? —
ક્યાં બારી પડે? —
(જાળિયું કૂપ તળે? અરીસા ઉપરે?)
(જાળિયું કૂપ તળે? અરીસા ઉપરે?)
— કાંચનજંઘાની હાર પરે? {{Poem2Close}}
— કાંચનજંઘાની હાર પરે? </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''લઘુતમ સાધારણ અવ્યય'''</big>
<big>'''લઘુતમ સાધારણ અવ્યય'''</big>


અંધારાના ઢગલા જેવાં
અંધારાના ઢગલા જેવાં
Line 567: Line 507:
શક્તિ સરખી, સંત, કવિની!
શક્તિ સરખી, સંત, કવિની!
છે મ્હોંકાણ જ્વલંત છબીની!
છે મ્હોંકાણ જ્વલંત છબીની!
5-9-’50{{Poem2Close}}
5-9-’50</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>મીણબત્તી</big>'''
'''<big>મીણબત્તી</big>'''


કયા ખૂણામાં નગર તણા આ
કયા ખૂણામાં નગર તણા આ
Line 579: Line 516:
વીજળી તેલ તપેલું ખાલી
વીજળી તેલ તપેલું ખાલી
તાર સૂકી હોલાય.
તાર સૂકી હોલાય.


ઓઢી અંધારાનો લાભ
ઓઢી અંધારાનો લાભ
Line 585: Line 521:
મીણબત્તીને, આળસ પાળ
મીણબત્તીને, આળસ પાળ
જેવે, ટાઢે હોઠ કપાળ.
જેવે, ટાઢે હોઠ કપાળ.


એણે નાખ્યો નિશ્વાસ,
એણે નાખ્યો નિશ્વાસ,
પછી લીધો એક શ્વાસ,
પછી લીધો એક શ્વાસ,
ને આપ્યો ઉજાસ. {{Poem2Close}}
ને આપ્યો ઉજાસ. </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>ત્રીજ</big>'''
'''<big>ત્રીજ</big>'''


ઊંચાઊંચા પર્વત ઊભા,
ઊંચાઊંચા પર્વત ઊભા,
Line 619: Line 551:
{{Space}} ‘અવગણનાથી ઝાંખી તોયે,
{{Space}} ‘અવગણનાથી ઝાંખી તોયે,
{{Space}} હું છું ત્રીજની ત્રીજ!’
{{Space}} હું છું ત્રીજની ત્રીજ!’
12-12-’52 {{Poem2Close}}
12-12-’52 </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>રાતના અવાજો</big>'''
'''<big>રાતના અવાજો</big>'''


નીંદરનાં બારણાં ખોલવાનો કારણે
નીંદરનાં બારણાં ખોલવાનો કારણે
Line 646: Line 576:
દિનભર સૂતેલ દિલ આળસ મરોડી
દિનભર સૂતેલ દિલ આળસ મરોડી
{{Space}} પોપચાંને તંબૂને થાતું ખડું.
{{Space}} પોપચાંને તંબૂને થાતું ખડું.
20-10-’55{{Poem2Close}}
20-10-’55</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>શેતૂર અને પોપટ</big>'''
'''<big>શેતૂર અને પોપટ</big>'''


પોપટ પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત,
પોપટ પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત,
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.


ઘરઆંગણામાં ઊભું સામે શેતૂર કેરું ઝાડ;
ઘરઆંગણામાં ઊભું સામે શેતૂર કેરું ઝાડ;
Line 666: Line 592:
પરોઢ, સાંજે શોર મચાવે, તોડે ફળ ને પાન
પરોઢ, સાંજે શોર મચાવે, તોડે ફળ ને પાન
તોય મને તો લાગે એમાં જીવનલ્હાણું ગાન.
તોય મને તો લાગે એમાં જીવનલ્હાણું ગાન.


કાનખજૂર શા ફળ ખૂટ્યાં ત્યાં મોંઘેરા મ્હેમાન
કાનખજૂર શા ફળ ખૂટ્યાં ત્યાં મોંઘેરા મ્હેમાન
Line 678: Line 603:
પોપટે પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત,
પોપટે પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત,
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત.
4-5-’53{{Poem2Close}}
4-5-’53</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''આજ મારો અપરાધ છે, રાજા!'''</big>
<big>'''આજ મારો અપરાધ છે, રાજા!'''</big>


આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર;
આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર;
Line 692: Line 614:
આવશે ના! નહિ આવશે! એની ઉરમાં જાણ અમાપ;
આવશે ના! નહિ આવશે! એની ઉરમાં જાણ અમાપ;
કેમ કરી તોય રોકવા મારે કૂદતા દાહ-વિલાપ?
કેમ કરી તોય રોકવા મારે કૂદતા દાહ-વિલાપ?


રાત હતી, હતાં વાદળ-વારિ, વીજળીનો ચમકાર;
રાત હતી, હતાં વાદળ-વારિ, વીજળીનો ચમકાર;
Line 698: Line 619:
આગલે દિવસે પ્રેમી પથિકને સેવતાં ક્લાંત શરીર;
આગલે દિવસે પ્રેમી પથિકને સેવતાં ક્લાંત શરીર;
પાઠવતાં એને અર્ધ નિશા તક ખેરવ્યાં અશ્રુનીર.
પાઠવતાં એને અર્ધ નિશા તક ખેરવ્યાં અશ્રુનીર.


રથ તારો મુજ બારણે આવ્યો જાણું ન ક્યારે? કેમ?
રથ તારો મુજ બારણે આવ્યો જાણું ન ક્યારે? કેમ?
Line 710: Line 630:
ક્યારે ઊઠ્યો તું? રથમાં બેઠો? મારતે ઘોડે દૂર?
ક્યારે ઊઠ્યો તું? રથમાં બેઠો? મારતે ઘોડે દૂર?
જાણું નહિ! પણ જાગતાં અંગમાં મ્હેકતું તારું કપૂર!
જાણું નહિ! પણ જાગતાં અંગમાં મ્હેકતું તારું કપૂર!


આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે  ઘેર;
આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે  ઘેર;
Line 718: Line 637:
જાગતો ના હામ હોય હૈયામાં! જોઉં તો તારું જોર!
જાગતો ના હામ હોય હૈયામાં! જોઉં તો તારું જોર!
ચેતજે રાજા! મનમાળામાં પેસતાં કોઈ ચકોર!
ચેતજે રાજા! મનમાળામાં પેસતાં કોઈ ચકોર!
27-3-’33{{Poem2Close}}
27-3-’33</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''ઝંઝારતે'''</big>
<big>'''ઝંઝારતે'''</big>


જાગશો ના, પ્રાણ! ઊઠશો ના, પ્રાણનાથ!
જાગશો ના, પ્રાણ! ઊઠશો ના, પ્રાણનાથ!
Line 730: Line 646:
આજ નથી આભ હાથમાં એના તૂટતા ચાર મિનાર,
આજ નથી આભ હાથમાં એના તૂટતા ચાર મિનાર,
ધણણ ધણણ મેઘ ધ્રબૂકે: વીજળીના ચમકાર.
ધણણ ધણણ મેઘ ધ્રબૂકે: વીજળીના ચમકાર.


ઊઠશો ના, પ્રાણ! આણ કુમારની આજ,
ઊઠશો ના, પ્રાણ! આણ કુમારની આજ,
Line 738: Line 653:
કોઈ નથી ઉડુ આભ, સુકાયાં સુરગંગાનાં નીર;
કોઈ નથી ઉડુ આભ, સુકાયાં સુરગંગાનાં નીર;
વીજની નાગણ ડંખતી આજે વ્યોમધરાનાં હીર.
વીજની નાગણ ડંખતી આજે વ્યોમધરાનાં હીર.


આણ છે દેવની, ઊઠશો ના ભરથાર:
આણ છે દેવની, ઊઠશો ના ભરથાર:
Line 746: Line 660:
તાણતાં સાગરમુખ ભણી જેના પેટનો ના’વે પાર:
તાણતાં સાગરમુખ ભણી જેના પેટનો ના’વે પાર:
વાયુવંટોળમાં દ્વિજગણોના સાંભળો શા ચિત્કાર!
વાયુવંટોળમાં દ્વિજગણોના સાંભળો શા ચિત્કાર!


ખોલશો ના દ્વાર, દેવ! ન ખોલશો આજ:
ખોલશો ના દ્વાર, દેવ! ન ખોલશો આજ:
Line 754: Line 667:
ગોરંભને નથી જંપ, કરંત પ્રકંપ ધરા:
ગોરંભને નથી જંપ, કરંત પ્રકંપ ધરા:
વ્યોમની છૂટતા બર્ફ ખરંત કરા!
વ્યોમની છૂટતા બર્ફ ખરંત કરા!


છોડશો ના, નાથ! આંગણું, મારા ગર્ભની આપું આણ:
છોડશો ના, નાથ! આંગણું, મારા ગર્ભની આપું આણ:
Line 762: Line 674:
દીપપ્રકાશમાં નીરખ્યું એણે નારનું આખું  અંગ:
દીપપ્રકાશમાં નીરખ્યું એણે નારનું આખું  અંગ:
છીછરી ચૂંદડી ઢાંકતી’તી એનો બીજ સમો કટિભંગ:
છીછરી ચૂંદડી ઢાંકતી’તી એનો બીજ સમો કટિભંગ:


જેમ પ્રદીપશિખા ધ્રૂજતી ત્યમ પાંપણના પલકાર:
જેમ પ્રદીપશિખા ધ્રૂજતી ત્યમ પાંપણના પલકાર:
Line 770: Line 681:
ધડ કરી દ્વાર વાસતો નાઠો પાછળ નેન કરી,
ધડ કરી દ્વાર વાસતો નાઠો પાછળ નેન કરી,
દૂર જતાંજતાં માર્ગમાં સ્હેજ ફરી:
દૂર જતાંજતાં માર્ગમાં સ્હેજ ફરી:


ઊછળે સાગર, વીંઝતા વાંસડા હાથ,
ઊછળે સાગર, વીંઝતા વાંસડા હાથ,
Line 778: Line 688:
સૃષ્ટિના તાંડવે એય ભળ્યો નવ સાંભર્યાં નેહના નીડ:
સૃષ્ટિના તાંડવે એય ભળ્યો નવ સાંભર્યાં નેહના નીડ:
દીપક દ્વારનો ક્યાંય છુપાયો: વચમાં વનની ભીડ.
દીપક દ્વારનો ક્યાંય છુપાયો: વચમાં વનની ભીડ.
27-3-’33{{Poem2Close}}
27-3-’33</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>ઝંઝાવાત</big>'''
'''<big>ઝંઝાવાત</big>'''


ભાંગો ભોગળ! ભાંગો ભોગળ!
ભાંગો ભોગળ! ભાંગો ભોગળ!
Line 838: Line 745:
સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!
સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો!
{{Space}}{{Space}} સાદ દે મ્હેરામણા!
{{Space}}{{Space}} સાદ દે મ્હેરામણા!
15-2-’32{{Poem2Close}}
15-2-’32</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''પૂજારી'''</big>
<big>'''પૂજારી'''</big>


ઘંટના નાદે કાન ફૂટે માર,
ઘંટના નાદે કાન ફૂટે માર,
Line 888: Line 792:
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, સાચો આ!
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, સાચો આ!
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, પાછો જા!
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, પાછો જા!
6-8-’29{{Poem2Close}}
6-8-’29</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''દેવ'''</big>
<big>'''દેવ'''</big>


કંકુ ઘોળી કંકાવટીઓ બે,
કંકુ ઘોળી કંકાવટીઓ બે,
Line 944: Line 845:
{{Space}}{{Space}} ભિખારી મેં ગીતડાં ગાયાં!
{{Space}}{{Space}} ભિખારી મેં ગીતડાં ગાયાં!
{{Space}}{{Space}} પછાડી દ્વાર વસાયાં!
{{Space}}{{Space}} પછાડી દ્વાર વસાયાં!
16-9-’30 {{Poem2Close}}
16-9-’30 </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


'''<big>મંદિર</big>'''
'''<big>મંદિર</big>'''


 
દેવદુવારાની ગાવડી રેણુ
 
દેવદુવારાની ગાવડી રેણુ
{{Space}} ચરતી વગડા પાર;
{{Space}} ચરતી વગડા પાર;
સાંજ નમે ને વાછરું જોતાં
સાંજ નમે ને વાછરું જોતાં
Line 1,035: Line 933:
{{Space}} માયે ન તાંડવ નાચ:
{{Space}} માયે ન તાંડવ નાચ:
{{Space}}{{Space}} તોયે તારું ઝૂંપડું મોટું!
{{Space}}{{Space}} તોયે તારું ઝૂંપડું મોટું!
{{Space}}{{Space}} ત્યજાયાંને ઉર આળોટું!{{Poem2Close}}
{{Space}}{{Space}} ત્યજાયાંને ઉર આળોટું!</Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 
 


<big>'''પાપી'''</big>
<big>'''પાપી'''</big>


કોટિ કોટિ નિહારિકા ઘૂમે,
કોટિ કોટિ નિહારિકા ઘૂમે,
Line 1,190: Line 1,084:
{{Space}} થામજો ભાઈ લગીર,
{{Space}} થામજો ભાઈ લગીર,
{{Space}}{{Space}} કદી કો બાળને જાચો!
{{Space}}{{Space}} કદી કો બાળને જાચો!
{{Space}}{{Space}} બતાવશે થાનક સાચો. {{Poem2Close}}
{{Space}}{{Space}} બતાવશે થાનક સાચો. </Poem>
{{Poem2Open}}
<Poem>
 


<big>'''સ્વરાજરક્ષક'''</big>
<big>'''સ્વરાજરક્ષક'''</big>


ધીમે સરી શાશ્વત બ્રહ્મચારિણી
ઉષા પ્રસારે ભગવી પ્રભાને;
કર્મણ્યતા પાય વસુંધરાને
સુધા સ્મિતે, ચેતન-દંડ-ધારિણી.


વાંછી સુખો લોક, સમાજ, સર્વનાં,
પળ્યા પ્રવાસે નિજ કર્મદંડી,
સમર્થ સ્વામી ગ્રહી ધર્મઝંડી:
સ્વરાષ્ટ્રના—પ્રેરક—મુક્તિપર્વના.


ધીમે સરી શાશ્વત બ્રહ્મચારિણી
ઇચ્છ્યું મળે સ્વામી શિવાજીરાજને,
ઉષા પ્રસારે ભગવી પ્રભાને;
શિષ્યો થયા ચાર સમર્થ સાથ;
કર્મણ્યતા પાય વસુંધરાને
ધખે નભે ધોમ પ્રકાશનાથ,
સુધા સ્મિતે, ચેતન-દંડ-ધારિણી.
સહે ગણી ધર્મ સ્વરાષ્ટ્ર — કાજને.


મધ્યાહ્નના અગ્નિ અસહ્ય વર્ષતા,
સ્વામી સૂતા શીતળ વૃક્ષછાંયે:
લળી લળી વૃક્ષ સુવાયુ વાયે:
જ્વાલા ઝરે: સ્વામી અગમ્ય હર્ષતા.


વાંછી સુખો લોક, સમાજ, સર્વનાં,
શિષ્યો ફરે ખેતર આસપાસ,
પળ્યા પ્રવાસે નિજ કર્મદંડી,
હસી રહ્યો શેલડી-વાઢ ભાળી;
સમર્થ સ્વામી ગ્રહી ધર્મઝંડી:
પેઠા નથી કો ક્યહીંયે નિહાળી,
સ્વરાષ્ટ્રના—પ્રેરક—મુક્તિપર્વના.
ચૂસી ચૂસી સાંઠ કરે ખલાસ.


ટીપે ટીપે ખેડૂત સ્વપ્રસેવે,
એ શેલડીમાં રસ મિષ્ટ પૂરે.
દેખી લીધું સર્વ ઘડીક શૂરે,
હાથે ધરી લાકડી અન્નદેવે—


ઇચ્છ્યું મળે સ્વામી શિવાજીરાજને,
ઊભા રહો બે ઘડી, ઓ હરામી!
શિષ્યો થયા ચાર સમર્થ સાથ;
આ શેલડીનો જરી સ્વાદ ચાખો.
ધખે નભે ધોમ પ્રકાશનાથ,
દેખી ધ્રૂજે ક્રોધિત લાલ આંખો,
સહે ગણી ધર્મ સ્વરાષ્ટ્ર — કાજને.
દોડી પૂગ્યા જ્યાંહીં સૂતેલ સ્વામી.


સ્વામી હસે છે મધુરું સુહાસ,
ખેડુ ગ્રહી લાકડી આવી ઊભો.
ચોરો બધા આ, સરદાર તું તો!
સોટા સબોડે થઈ એક શ્વાસ.


મધ્યાહ્નના અગ્નિ અસહ્ય વર્ષતા,
સ્વામી હસે, લાલી ચડે સુગાલમાં,
સ્વામી સૂતા શીતળ વૃક્ષછાંયે:
સોટા સહી થાય ગુલાલ વાંસે;
લળી લળી વૃક્ષ સુવાયુ વાયે:
શિષ્યો ધસ્યા ખેડૂત આસપાસે,
જ્વાલા ઝરે: સ્વામી અગમ્ય હર્ષતા.
સ્વામી વદે: ખેડૂત હાથ ઝાલ મા. </Poem>
 
 
શિષ્યો ફરે ખેતર આસપાસ,
હસી રહ્યો શેલડી-વાઢ ભાળી;
પેઠા નથી કો ક્યહીંયે નિહાળી,
ચૂસી ચૂસી સાંઠ કરે ખલાસ.
 
 
ટીપે ટીપે ખેડૂત સ્વપ્રસેવે,
એ શેલડીમાં રસ મિષ્ટ પૂરે.
દેખી લીધું સર્વ ઘડીક શૂરે,
હાથે ધરી લાકડી અન્નદેવે—
 
 
ઊભા રહો બે ઘડી, ઓ હરામી!
આ શેલડીનો જરી સ્વાદ ચાખો.
દેખી ધ્રૂજે ક્રોધિત લાલ આંખો,
દોડી પૂગ્યા જ્યાંહીં સૂતેલ સ્વામી.
 
 
સ્વામી હસે છે મધુરું સુહાસ,
ખેડુ ગ્રહી લાકડી આવી ઊભો.
ચોરો બધા આ, સરદાર તું તો!
સોટા સબોડે થઈ એક શ્વાસ.
 
 
સ્વામી હસે, લાલી ચડે સુગાલમાં,
સોટા સહી થાય ગુલાલ વાંસે;
શિષ્યો ધસ્યા ખેડૂત આસપાસે,
સ્વામી વદે: ખેડૂત હાથ ઝાલ મા. {{Poem2Close}}
 


સ્વહસ્તે સ્વામીને રાજા શિવ સ્નાન કરાવતો;
સ્વહસ્તે સ્વામીને રાજા શિવ સ્નાન કરાવતો;


નિહાળી લાલ વાંસાને ક્રોધથી રાય કાંપતો.
નિહાળી લાલ વાંસાને ક્રોધથી રાય કાંપતો.
{{Poem2Open}} કહો કહો, કારણ શું, સમર્થ?
 
કશું નથી, વત્સ! સમર્થ ભાખતા.
<Poem>
પૂછી પૂછી રાય શિવાજી થાકતા;
કહો કહો, કારણ શું, સમર્થ?
કર્યા પ્રયત્નો સહુ જાય વ્યર્થ. {{Poem2Close}}
કશું નથી, વત્સ! સમર્થ ભાખતા.
પૂછી પૂછી રાય શિવાજી થાકતા;
કર્યા પ્રયત્નો સહુ જાય વ્યર્થ.</Poem>


શિષ્ય એકે કરી વાત, રાયનો ક્રોધ માય ના!
શિષ્ય એકે કરી વાત, રાયનો ક્રોધ માય ના!


સેવકો, બાંધીને લાવો, જરીયે ઢીલ થાય ના!
સેવકો, બાંધીને લાવો, જરીયે ઢીલ થાય ના!
{{Poem2Open}} ઊભો ધ્રૂજે ખેડૂત રાય સામે,
કાંપી રહ્યા ક્રોધથી ઓષ્ઠ રાયના;
શિવે મૂક્યું મસ્તક સ્વામીપાયમાં:
શિક્ષા કરું શું હું સમર્થ આને?


<Poem>
ઊભો ધ્રૂજે ખેડૂત રાય સામે,
કાંપી રહ્યા ક્રોધથી ઓષ્ઠ રાયના;
શિવે મૂક્યું મસ્તક સ્વામીપાયમાં:
શિક્ષા કરું શું હું સમર્થ આને?


હસી રહ્યા સ્વામી સુમંદ હાસ,
હસી રહ્યા સ્વામી સુમંદ હાસ,
શિવાજી! એનું કર દાણ માફ
શિવાજી! એનું કર દાણ માફ
રાજા બની સ્તબ્ધ હુવા અવાક!
રાજા બની સ્તબ્ધ હુવા અવાક!
ખેડુ પડ્યો પાય સમર્થ પાસ.
ખેડુ પડ્યો પાય સમર્થ પાસ.
 
 
બેટા, અમે સર્વ હરામ-ભક્ષક!
ડર્યો નહિ શિષ્ય સમીપ ચાર,
વડો ગણી ચોર કર્યા પ્રહાર,
સન્માન એવા તું સ્વરાજ્ય—રક્ષક!
8-12-’29 {{Poem2Close}}
{{Poem2Open}}
 


બેટા, અમે સર્વ હરામ-ભક્ષક!
ડર્યો નહિ શિષ્ય સમીપ ચાર,
વડો ગણી ચોર કર્યા પ્રહાર,
સન્માન એવા તું સ્વરાજ્ય—રક્ષક!
8-12-’29 </Poem>
<Poem>


'''<big>પ્રણયપુત્રમાતા</big>'''
'''<big>પ્રણયપુત્રમાતા</big>'''


...      (અંજનીગીત)
...      (અંજનીગીત)
Line 1,295: Line 1,175:
{{Space}}{{Space}} અંજનીગીત ઊભરાતું જાતું;
{{Space}}{{Space}} અંજનીગીત ઊભરાતું જાતું;
{{Space}}{{Space}} ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું!
{{Space}}{{Space}} ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું!


જોરૂ નહિ પણ જાયા બનવું,
જોરૂ નહિ પણ જાયા બનવું,
Line 1,321: Line 1,200:
{{Space}} અંજની એકલતા ગાવે!
{{Space}} અંજની એકલતા ગાવે!
{{Space}}{{Space}} ઊગમ એનું તો તોફાન!
{{Space}}{{Space}} ઊગમ એનું તો તોફાન!
{{Space}}{{Space}} મુખર મુખ એકલતા ગાન!{{Poem2Close}}
{{Space}}{{Space}} મુખર મુખ એકલતા ગાન!</Poem>
 
<poem>


<poem>
'''<big>વાયુગીત</big>'''
'''<big>વાયુગીત</big>'''


સર્વ દેશનો વાસી તોયે
સર્વ દેશનો વાસી તોયે
Line 1,393: Line 1,270:
{{Space}}{{Space}} પ્રણય-પુત્ર-માતા ધન્યાય!
{{Space}}{{Space}} પ્રણય-પુત્ર-માતા ધન્યાય!
3-3-’34</Poem>
3-3-’34</Poem>
<Poem>


<Poem>
'''<big>રોહિણી</big>'''
'''<big>રોહિણી</big>'''


ધીમેધીમે રવિકર સર્યા વારિધિ આસપાસ,
ધીમેધીમે રવિકર સર્યા વારિધિ આસપાસ,
Line 1,505: Line 1,380:
1-7-’30</Poem>
1-7-’30</Poem>
<Poem>
<Poem>


'''<big>અવલોકિતેશ્વર</big>'''
'''<big>અવલોકિતેશ્વર</big>'''


ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ,
ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ,
Line 1,893: Line 1,766:


'''<big>કૂકડાનું ગીત</big>'''
'''<big>કૂકડાનું ગીત</big>'''


અમે તો સૂરજના છડીદાર,
અમે તો સૂરજના છડીદાર,
Line 1,927: Line 1,799:
{{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!</Poem>
{{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!</Poem>
<Poem>
<Poem>
<big>
 
'''પંખીગણની પ્રાતરુપાસના</big>'''
'''<big>પંખીગણની પ્રાતરુપાસના</big>'''


અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
Line 3,679: Line 3,551:
<Poem>
<Poem>


'''બાવીસમે વર્ષે'''
'''<big>બાવીસમે વર્ષે</big>'''


ઉપર વિઠલજીની વેદી રે,
ઉપર વિઠલજીની વેદી રે,
Line 3,812: Line 3,684:
છતાંય ક્ષણ આ લહું! નથી તમે હું ના — રંકના!
છતાંય ક્ષણ આ લહું! નથી તમે હું ના — રંકના!
14-5-’34</poem>
14-5-’34</poem>
<Poem>
'''<big>મને ખબર ના</big>'''
મને ખબર ના, કદીય ઉદધિ તણાં ગાન આ
અવિરત ક્રમે વહી યુગયુગાન્તરો તાનમાં
અધીર મુજ અંતરે પુલકતો ઝરો વ્પાપશે;
અને દિવસરાત એ રુદન સાંભળીને જશે.
હવે સમજ સૌ પડી; મમ ઉરે ઊઠે કારમા
તમામ સ્વર દુ:ખના — રુદનના, દિશાદ્વારમાં
પ્રકંપ પછડાઈને કરત, તે ઝીલી ગાજતો
મહોદધિ: ઉરે રચેલ પડઘો પ્રતિ બાજતો.
મને ખબર ના, ઊંડા ગહન ઉરથી ઊછળી
અકારણ તરંગ આ ચહુ દિશે કતારે પળી
તરંત મુજ મીટને સભર સર્વદા રાખશે;
અનિમિષ રહી અનન્ત-પળ પાંપણો જાગશે.
અગાધ તવ લોચનો સભર નીલ આ વિસ્તર્યાં!
અને નયન નિજ એ નયનપાત માંહી ઠર્યાં!
14-5-’34</Poem>
<Poem>
'''<big>છાતીની ધમણથી</big>'''
હુંયે સ્વપનું, જેમ તું સ્વપનતી પણે કાંઠડે
મધુર સખીના મહા લગનમંડપે આંકડે
ગૂંથાઈ સખીવૃંદમાં, નયનમૌક્તિકો વેરતી,
પ્રવાસી પ્રણયી તણું સ્મરણ-અશ્રુ ઉછેરતી.
રૂપેરી વરમાળ હાથ ધરી એ ચડે વેદીએ
ભરે સકળ પૃથ્વી સાત પગલે; અને તું પ્રિયે!
બધું નિરખતી અને સ્વપનતીય તે, ‘આપણે
થશું જ કદી એક, બે ગળી જઈ,’ પીળી પાંપણે!
સખી! વરશું એથીયે લગનમંડપે તો વડા,
મહા ઉજવણે; અને સુરગણોય ઊંચે ખડા
રહી વરસશે શુભાશિષ; અને ફૂલોના ઝરા
નકી નીતરશે ઊંચે ગગન માંહી પંચાપ્સરા!
નથી શરીર દેવડી મુજની આજ ત્યાં તો ખરી!
પુરાવું તુજ છાતીની ધમણથી છતાં હાજરી!
15-5-’34</Poem>
<Poem>
'''<big>નિધનની પછીતે</big>'''
કહે હૃદયરાજ! બે નયનમાં ન એકે ચડ્યું
વિદગ્ધ ક્યમ અશ્રુબિન્દુ ઉર લોહીનું નીતર્યું?
અધિક નિજ પ્રાણથી જીવનથી મને ચાહતો,
અને પ્રણયલોઢમાં હજી ન ઓટ સંભ્રમ થતો
કદી નવ મને! અને ગલિત હસ્ત હિમ સમ ઊજળો પાથર્યો
પ્રશાંત મમ વક્ષ પે: જરીક હસ્ત મારો સર્યો,
સરે પૂરવી-કાળ પીંગળ કપોત માળે ત્યમ,
સુગંધ ધૂલિધૂસર સ્ખલિત કેશ મધ્યે: જ્યમ
સુસ્નિગ્ધ નયનો કર્યાં હૃદયરાણીને તાકતાં,
કપોલ પર પાંડું બે અતૂટ આંસુ-રેલા થતા:
દીઠાં પછમ બારીથી હરણી-વ્યાધને કૂદતાં
ફલંગ ભરી જીવલેણ: પુરના દીવા ઠારતા
વહે ઉતલ વાયુ: ને હૃદયરાજ મૂંગો થશે?
પ્રભાત પડતાં મને અગન દાહ દેતો હશે!
કહે, શું લવલેશ દુ:ખ, ભય, યાતના ના થતી?
નહિ ફરક વિશ્વમાં જદી હતી, હતી ના થતી?
અવાજ સહ મેં ધર્યા ઉભય હસ્તમાં દેવીના
કપોલ બહુ જોરથી: અધિકડાય જોરે ભીના
કર્યા સુકલ ઓષ્ઠ: ને શીશ લીધું, ધર્યું છાતીએ:
ઠર્યું પ્રદીપકોડિયું સમીરસાન: ને જાતી એ.
પ્રિયે! હૃદયરાજ્ઞિ! જે દિવસથી મને તું મળી,
અને કવિતકલ્પને ભભક જ્યોતિ તારી ભળી;
રચેલ તવ ચિત્ર મેં નિધનની પછીતે અને
પ્રભા તરલ નેનની, કમળ લાલી ગાલો તણી,
કલાપી સમ ડોક, ને અલક કોટિ કોટિ ગણી,
અનાઘૃત કુસુમદ્રોણ સમ બે ભરી છાતીને,
ઢળંત નભ બીજ શી ચપલ કેસરિણી કટિ,
હથેલી પદપાનીની તરલ આરતીની શિખા
સમી સકળ આંગળી: સહુ પ્રિયે! હતું ચીતર્યું
પછીત કરી મૃત્યુની! તુજ સ્વરૂપનો મે લહ્યો
ઉઘાડ ધરી મૃત્યુનું પ્રતિસ્વરૂપ! તેથી થયો
ન કંપ મુજ હસ્તમાં સકળ વિશ્વને પાડતો!
સુણ્યો ન પરિશેષ ના નયનજ્યોતિ ઝાંખો થતો.
31-3-’33</poem>
<Poem>
'''<big>છતાંય સ્મરવા</big>'''
વદાય, સખી! આપતાં જીવન સર્વ થીજી જશે;
અને સબળ છાતી ભીતર થકી કશું ઊડશે
બખોલ કરી કારમી: ભભડતી સ્મૃતિ ભૂતની
અનેક વપુઓ ધરી સ્વપનમાં ગળું રૂંધશે.
પરંતુ કરું શું? કરાલ વ્રણ ચીતર્યો રાત્રિએ
સુધાંશુ સમ શુભ્ર દેહકમળે તને ધાત્રીએ:
નહીં! નહિ જ! કરે એ, મમ કૃતિ! છતાંયે હતી;
ક્ષમા સુભગ દૃષ્ટિની સભય આશ: એ ના ફળી
પરંતુ તવ ક્રોધ માંહીં અભિજાતતાયે બળી—
ઝળી ભસમસાત: ને અઘટતા નકી આદરી
પૂરી, કદિય જે મને સ્વપનમાં ન ખ્યાલે ચડી:
તને વ્રણ થયો: મને સ્વપ્ન — ભ્રંશની લૂ અડી.
છતાંય સ્મરવા તને સદય ઉરથી આ શપથ!
અનેક ભૂતકાળની અમૃતરાત્રિ પે લે લખત!
30-3-’33</poem>
<Poem>
'''<big>ભરતી</big>'''
સહસ્ર શત ઘોડલાં અગમ પ્રાન્તથી નીકળ્યાં,
અફાટ જલધિ પરે અદમ પાણીપન્થાં ચડ્યાં;
હણે-હણહણે: વિતાન, જગ, દિગ્ગજો ધ્રૂજતાં,
ઊડે ધવલ ફેન શી વિખર કેશવાળી છટા!
ત્રિભંગ કરી ડોકના, સકળ શ્વાસ ભેગા કરી,
ઉછાળી નવ દેહ અશ્વ ધમતા પડી ઊપડી;
દિશા સકળમાં ભમી, ક્ષિતિજ-હાથ તાળી દઈ,
પડંત પડછંદ વિશ્વભર ડાબલા ઉચ્ચરી.
કરાલ થર ભેખડે, જગતકાંઠડે કારમા,
પછાડી મદમસ્ત ધીંક: શિર રક્તનાં વારણાં;
ધસી જગત ખૂંદશે? અવનિ-આભ ભેગાં થશે?
ધડોધડ પડી-ખરી ગગનગુંબજો તૂટશે?
ઉરેય ભરતી ચડે, અદમ અશ્વ કૂદી રહે!
દિશાવિજય કૂચનાં કદમ ગાજતાં ઊપડે!
10-8-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>સ્વમાન</big>'''
માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું;
{{Space}} કેમ કરી અપમાનશો?
વજ્ર સમું અણભેદ હૃદય આ,
{{Space}} શર સૌ પાછાં પામશો.
ઘન ગરજે, વાયુ ફૂંકાયે,
{{Space}} વીજળી કકડી ત્રાટકે;
બાર મેઘ વરસી વરસીને
{{Space}} પર્વત ચીરે ઝાટકે —- માન0
હિમાદ્રિ અમલિન સુહાસે,
{{Space}} ઊભો આભ અઢેલતો;
આત્મા મુજ તમ અપમાનોને
{{Space}} હાસ્ય કરી અવહેલતો.
રેતી કેરા રણ ઉપર ના
{{Space}} બાંધ્યાં મ્હેલ સ્વમાનના;
શ્રદ્ધાના અણડગ ખડકો પર
{{Space}} પાયા રોપ્યા પ્રાણના!
માન તમારે હથ ન સોંપ્યું,
{{Space}} કેમ કરી અપમાનશો?
વજ્ર સમું અણભેદ હૃદય આ,
{{Space}} શર સૌ પાછાં પામશો.
27-7-’30</poem>
<Poem>
'''<big>પાનખર</big>'''
બારબાર મહિના ઊડીઊડીને
આજે સમીરરાજ ભૂખ્યા થયા;
દક્ષિણના દરિયાની વેદનસિતારે
ખાલી ખપ્પર લઈ નાચી રહ્યા.
{{Space}} તાલ દીધો નિત નૃત્યમાં
{{Space}} જેણે બારે માર —
{{Space}} પાનખરે જઈને પૂછ્યું:
{{Space}} એના પૂરશો ન હૈયાહુતાશ?
ડાળડાળ પાંદડાં છૂટીછૂટીને
ધરણીની શુષ્કતા ઢાંકી રહ્યાં;
વાયુ-વંટોળના વર્તુલ મોઝારે
ઊડી કંકાલ-નાચ નાચી ગયાં.
31-3-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>અમૃતના ઉંબરમાં</big>'''
એક અમૃતની કૂપી ભરી,
ઉપર આછેરી વિષ કેરી ચાદર ચડી,
આખા જીવનની ધન્યતા તરી,
જરી ઝાંખેરી દોષ કેરી છાયા પડી:
અદકેરાં દાન અમે દીધાં-લીધાં,
મોંઘેરાં પાન અમે પાયાં-પીધાં;
એને ગોપનના કાજળથી દવલાં કીધાં:
શેષ પારખાની પુણ્ય ક્ષણે હંમિત ખડી,
જરી ઝાંખેરી દોષ કેરી છાયા પડી.
હવે કેમ કરી અમીસર સ્નાન કરવાં?
અમૃતના ઉંબરમાં મોત વરવાં!
2-10-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>અચેત તાંતણે</big>'''
ભુજંગનો ભીષણ પાશ છોડ્યો,
બંદી બન્યો એક અચેત તાંતણે:
સુરાંગનાનો અમીકૂપ છોડ્યો,
લળી ગયો એક નમેલ પાંપણે.
સમુદ્ર અશ્વ સહસ્ર નાથ્યા,
સળેકડું એક જરી સરી ગયું:
નિષ્ઠુરતાના નગરાજ બાથ્યા,
જોઈ જરી; — અશ્રુ ઉન્હું દડી ગયું.
આકાશના ચંદરવે અડેલો,
ખરી-ઊડી ધૂળથી કેમ રોળવું?
સુરેન્દ્રના મેઘધનુ ચડેલો,
ભૂમિ પડી સુંદરી ઉર ઝોલવું?
હસી હસી કાંચનજંઘને ચડ્યો!
અસાર આવા વનપાણકે ખડ્યો?
27-1-’32</poem>
<Poem>
'''<big>ભાવના</big>'''
ત્રિકાલનો ઘુમ્મટ-ઘેર તોડી,
સુણી રહું શાશ્વત શબ્દબ્રહ્મને!
ત્રિલોકના ભેદ મહા ઉકેલી,
રમી રહું નિત્ય નવા સનાતને!
સમુદ્રનાં સૌ વમળો વટાવી,
ઝંખી રહું રત્ન સહસ્ર પામવા!
ઝંઝાનિલોની ધરી પાંખ અંગે,
ઊડું અનંતે જગતાપ વામવા!
તિમિરનાં રાક્ષસજૂથ આવી,
ઝગી રહ્યો  અંતરદીપ આવરે!
લડીલડી એકલ હાથ મ્હારે,
મથું હું અંધાર સહુ વિદારવા!
ક્ષણો, પ્રભો! આવી અનેક આપો;
ક્ષણો મટી જીવન સર્વ વ્યાપો!
2-11-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>મૃત્યુને</big>'''
રડે મને શું કામ? હું જીવંત મૃત્યુમાં રહું:
નિત્ય હું તને મળું, ન શું હું દૃષ્ટિએ ચડું?
દિવ્ય સ્પર્શ, દર્શનો: અનુભવું ઘણુંઘણું;
દેહ મિટ્ટીમાં મળ્યો: અનંતમાં ઊડે અણું.
સુગંધી વાયુ તાહરા સુકેશ આ ઉછાળતો;
અણુ બની અડી સુકેશને હું કાળ ગાળતો!
અમી ભરેલ પોપચે ચડું અણું બનીબની;
વહુ સરંત અશ્રુમાં તૃષા છિપાવું સ્નાનની!
ચડાવ મારી કબ્રને તું પુષ્પ તો ચૂંટીચૂંટી:
પુષ્પના પરાગમાં અણું બની રહું છૂપી.
ધન્ય સ્પર્શ તાહરો; કવું અદૃશ્ય કાવ્યને:
સાંભળે ન શું કદીય એક-માત્ર શ્રાવ્યને?
હાર્દ એક તો હતાં, નડી શરીર-ભિન્નતા;
એકતા અનુભવી, ધરે શું કામ ખિન્નતા?
25-9-’29</poem>
<Poem>
'''<big>ધૂમ્રગાથા</big>'''
ઊંચાં ઊંચાં શ્હેર તણાં મકાનો,
ને એકમાં એકલ હું પડી રહું.
કરીકરી દિન અનેક કામો,
સંધ્યા-સમે પશ્ચિમ ગોખમાં લહું.
સંધ્યા સતીના નવરંગ ગાલો,
મિલો તણા ધૂમ્ર વિષાદ આવરે;
માણિક્યના વ્યોમભર્યા મહાલો,
ધીમેધીમે ગોટમગોટ છાવરે.
અને હું જોતો બળતા નિસાસા,
ભેગા થઈ ધૂમ્ર શિખાસ્વરૂપના;
મજૂરનાં દૈન્ય અને નિરાશા,
ધુંવા મહીં જોઉં દુખો હું ધ્રૂજતાં.
ઊડે મહીં હાથ-પગો તૂટેલા,
બળીબળી ખાખ થયેલ ફેફસાં;
ફિક્કાં, સૂકાં મ્લાન મુખો ઝૂકેલાં,
સ્ત્રીઓ તણાં વસ્ત્ર વણેલ મેશનાં.
ઊણાં ઊભાં હું ઉદરો નિહાળું;
અપૂરતી ઊંઘ સૂઝેલ પાંપણે;
પ્રસ્વેદની ત્યાં સરિતા હું ભાળું;
ને માળખાં શોષિત દુ:ખ-ડાકણે.
અને હું જોતો પડતી નિશામાં,
રડી-રડી મ્લાન સૂકેલ યૌવન;
ઊભા થતા ને પડતા નશામાં,
પગો પડે અસ્થિર ઝૂંપડીમાં.
ઝીલીઝીલી એ પશુના પ્રહારો
અશક્ત ભૂખી લલના રડી ર્હે;
નિ:સત્ત્વ ગંદાં અસહાય બાળો
નિશા બધી ભોંય ભૂખ્યાં પડી રહે.
બારી કરી બંધ પથારીએ પડું!
ધુંવા તણી મૂક કથા હું સાંભળું!
24-1-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>સૂતી હતી</big>'''
સૂતી હતી બાથ મહીં સુંવાળી,
હતાં કર્યાં બંધ બધાંય બારણાં:
છાતી પરે સ્નિગ્ધ સુકેશ ઢાળી,
બુઝાવીને દીપક કીકીઓ તણા:
ન દેખવું કે નવ બોલવું જરી,
ન વાંચવી અંતરની કિતાબ;
બે દેહની એક અખંડતા કરી,
છાતી કરે બેઉ અબોલ સાદ:
અંધારની અંગ ધરી પછેડી;
નિસ્તબ્ધતાના પડદા રહ્યા લળી:
ચંપા તણાં પર્ણ જરા ખસેડી
બારી થકી ચંદ્રી પડે જરા ઢળી:
જે ઓષ્ઠ મારા, મુજ એકલાના,
તે ચૂમવા ચંદ્ર કરે? નહીં! નહીં!
ચંપા તણાં પર્ણ વદેય ‘ના, ના!’
ને છાંય એની વળી ઓષ્ઠ પે પડી!
પ્રકાશને મ્હાત કર્યો તદા ફરી,
અંધાર જીત્યું સઘળું જતો હરી!</poem>
<Poem>
'''<big>ઊંચાંઊંચાં ગ્રથિત મકાન</big>'''
વ્યોમ ચીરીને વિતલ ઊતરતી
{{Space}} ચકચકતી વીજળીની રેખ;
એના ભીષણ તાંડ-નૃત્યે
{{Space}} વાદળ ગર્જી આપે ઠેક.
ઝરમર ઝરમર મેઘ ઝરે!
{{Space}} સરિત-શરીર રોમાંચ કરે!
રસ્તાની ઓ પારે ઊભાં
{{Space}} ઊંચાઊંચા ગ્રથિત મકાન;
સઘળી બારીમાંથી દૂઝે
{{Space}} પ્રકાશનું ચોખંડું ગાન.
અટારીએ ફૂલરોપ લૂમે!
{{Space}} અંધારું ફૂલડાંને ચૂમે!
એક પછાડી એક બુઝાતા
{{Space}} પ્રાકાશના, વીજળીના ગોળ;
બારીનાયે પડદા ઊતરી
{{Space}} આવરતા દૃષ્ટિનો દોલ.
સહુ ચાહે કુમળું એકાન્ત!
{{Space}} પ્રદીપવા જીવનને ક્લાન્ત!
મોરેયે દીવો છે ના’નો,
{{Space}} બારીનોયે સરસ સમાસ.
બારીને પડદાયે છે, પણ
{{Space}} કોઈ નથી જે મારી પાસ
સાતસાત દરિયાપારે,
{{Space}} એયે રડતું ચોધારે.
20-7-’34</poem>
<Poem>
'''<big>ક્રાંતિનાદ</big>'''
અસંખ્ય મુજ બાંધવો રવડતા, સડ્યાં ચીંથરાં
ધરી શરીર-માળખે કકડતી ધ્રૂજે ટાઢમાં;
સહે સળગતા બપોર-દવ ચૈત્ર-વૈશાખના,
વિતાન ઘર-છાપરું: દિશ દીવાલ: શય્યા ધરા!
અસંખ્ય મુજ રાંકડાં કકળતાં રહે લાડકાં
ભૂખે ટળવળી: અને હૃદય દુ:ખના તાપમાં
બળી-સમસમી પડે સકળ પાશવી પાપમાં.
રમે મરણ જીવને અતુલ માનવીનાં મડાં.
પરંતુ નવ હું સ્તવું વચન આળપંપાળના
ન ઇચ્છું લવલેશ લ્હાવ ધન, વસ્ત્ર કે ધાન્યના;
સહો સખત ટાઢ ને પ્રખર તાપ મધ્યાહ્નના,
મરો ટળવળી મુખે હૃદયહીન દુષ્કાળના!
સહુ વીતક વીતજો! વિઘન ના નડો શાંતિનાં!
બળી-ઝળી ઊઠી કરો અદમ નાદ સૌ ક્રાંતિના!
8-11-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>શૂન્યશેષ</big>'''
નહીં! નહિ જ પાલવે શયન પાંસુ પે પાશવી
ખરી, ચરણ, ડાબલા મલિન સ્પર્શ મેલી બની:
ઊભીશ અવરોધતો ગગનચુંબી પ્રાસાદને,
શ્રીમંત મુજ વૈભવે, ધનકુબેરના નાદને.
ન તોય પરિતૃપ્તિ: સપ્ત જલસાગરે ગાજતા
નવેનવ દ્વીપે, ભૂપે સકળ લોકમાં રાજતા;
જહાંગીર-મહાન કો’ ભરખ-જ્વાલ-જ્વાલામુખી
તણે મુખ વિરાજીને ગગનને ભરું હું મૂઠી.
ગ્રહો, તરલ ધૂમકેતુય, નિહારિકા, તારલા,
મુકુટ સમ રાજતા મહત માનવી-હું શિરે:
પ્રદીપ વિચિમાલ્ય શી સુરસરિતની મેખલા
વિરાટ મમ દેહની કટિ પરે પ્રભા વિકિરે.
હવે તું કર આમળું! ઊછળતો તને ઝાલવા:
પિતા, મુજ પદે પડ્યો? મલિન પાંસુ પે ન્યાળવા
તને, શરીર આ વિરાટ મુજ આજ આડું ખડું!
6-6-’33</poem>
<Poem>
'''<big>ચિતા</big>'''
સ્મશાનમાં નિત્ય જતી નિશામાં,
આકશ શી તારક ચૂંદડી ધરી;
નદીતીરે પ્રજ્વલતી ચિતાનાં
પેખી રહું સૌ પ્રતિબિમ્બને ફરી.
હુંયે મહાકાલ તણી પળે કો,
ત્રિખંડના કોઈ અગમ્ય ખંડે,
બળીઝળી ખાખ થઈ ચિતામાં
હસીશ મીઠું પ્રતિબિમ્બ પાથરી.
વિચાર એવો બહુ વાર આવતાં,
જરીય મારો રસ ના કમી થયો;
કરુણ એ સુંદરતા નિહાળતાં,
મૃત્યુ તણો ભાવ મને ગમી ગયો.
પરંતુ આજે થથરાવતો અહા!
વિચાર મારા મનમાં રમી ગયો:
બળી તુંયે ખાખ થશે જ એકદા!
બધી-બધી હંમિતને હરી ગયો.
આકાશ શી નીલ ગભીર આંખો;
ઉષા સમા ઓષ્ઠ સુવર્ણ તારા!
સુનેરી એ કેશકલાપ ઝાંખો,
બળી જશે દેહની તેજધારા?
જીવંત હું આ જગમાં ચિતા શી,
ભમીશ સૂનાં પ્રતિબિમ્બ પાડતી!
28-12-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>મૃત્યુનૃત્ય</big>'''
[પારિજાતક]
નીલ ઘટા પારિજાતકની,
{{Space}} નીલ નીચે હરિયાળી ઝૂલ:
શ્વેત, રક્ત પારસ કોરીને,
{{Space}} વનદેવીએ ગૂંથ્યાં ફૂલ:
{{Space}} વ્યોમ વૃક્ષમાં તારા તગે,
{{Space}} તિમિરઘટામાં જુગનુ ઝગે!
દિશાપારથી સમીર સવારી
{{Space}} ભૈરવ-તાને વેણુ વાય;
બુલબુલ આવી ડાળે બેસે,
{{Space}} પુષ્પ નાચતાં નીચે જાય:
{{Space}} તરણાંખોળે તો ઝિલાય!
{{Space}} અગમ અંક તારા બુઝાય!
{{Space}} પ્રણયસ્પર્શનાં મીઠાં દુ:ખ,
{{Space}} મૃત્યુમાંયે નૃત્ય અનુપ!
{{Space}}{{Space}} *
[લજ્જાવતી]
પ્રથમ પ્રભાતે ઉંમા નીસર્યાં,
{{Space}} પ્રલય સુધી પૃથ્વીપટ ફર્યાં;
નવવધૂઓનાં નેનોમાંથી
{{Space}} વ્રીડાના સુરમા સંઘર્યા.
{{Space}} લજામણીના પાને પાને
{{Space}} એ સુરમાનાં અંજન કર્યાં!
પાથિર્વ કોઈ સ્પર્શ થતાંમાં
{{Space}} અકળામણનો વપુ સંકોચ;
જગતમાત્રનું માર્દવ ઓપી,
{{Space}} સંધ્યાનો સાળુ સંકોર.
{{Space}} જીવનમાં જે નૃત્ય કર્યું ના,
{{Space}} મૃત્યુમાં એ અંગમરોડ!
{{Space}}{{Space}} *
{{Space}} [શેવતી]
ઈસામસીના હૃદયકમળની
{{Space}} કોમળતા ઉજ્જવળતા રૂપ,
શિવ-શંકરની લાડીલી શી
{{Space}} પુષ્પ શેવતી: સમીર દૂત —
{{Space}} હિમાલયેથી શિવ પાઠવતા
{{Space}} ખરતા દળમાં મૃત્યુનૃત્ય!
{{Space}}{{Space}} *
{{Space}} [કલહંસ]
સિંધુપારથી ઊડતા ઊડતા
{{Space}} રમતે હૈયે, ધમતે શ્વાસ,
હંસરાજ હિમાળે આવે
{{Space}} મરવા માનસસરવર પાસ:
{{Space}} તાંડવ કરતા ઊડે આભ!
{{Space}} શિવતાંડવના ગાજે પાદ!
22-9-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>ઘુવડ</big>'''
આકાશનું ઊછળતું કુરંગ
દોડી રહે અર્ધીક વ્યોમકેડી;
લખી લખી વાસરી, પ્રાણ સંગ
પ્રલાપની ટેવ મને પડેલી.
દીવો કરી અંધ પથારીએ પડું,
જરાક શી ચાદર જેમ ઓઢતો;
ચિત્કાર શો ઘુવડનો હું સાંભળું,
અંગાંગ માંહી જરી હું ધ્રૂજી જતો.
ધીમે ભરું બીકણ પાય મારા,
લપી છૂપી બારી કને ઊભું જઈ.
દેખી રહુ તારકના ધ્રુજારા,
અંધારખોળે મુખ આવરી દઈ.
ફળી મહીં બાવળવૃક્ષ ઊભું,
રોમાંચ શા કંટક પાંશરા કરી;
શિરીષની નાનકડી કૃતિ શા
પુષ્પે ભરી માદક ગંધ, કેશરી.
નિશા પરે જાય નિશા પળંતી,
પાનાં પરે વાસરી-પાન ચીતર્યાં;
પ્રત્યેક રાતે મૃગલે રડંતા
તારા પરે કમ્પિત કૂદકા કર્યાં.
ચિત્કાર કિંતુ નવ એ શમે કદી,
ન ડાળી બીજી કદી શોધતું દીસે!
કુરંગની સાઠમી જ્યાં પડે ખરી,
ધ્રૂજાવતું ભીષણ શબ્દ ઉચ્ચરી.
ચોથી કરી પોથી પૂરી સ્મરું જરી,
ચિત્કાર ત્યાં એ ફરી વાર ગાજ્યો;
ચારે દિશે કાન ધરી નવાજ્યો,
અંગાંગ મારે ફરકંત ખંજરી.
ન જાણું ક્યાંથી? પણ આવી ઊભો
વિચાર મારા મનમાં બિહામણો,:
જેને શિરે ઘુવડ શબ્દ ધૂકે,
નકી થતો માનવી શીશ-હીણો!
બારી કરી બંધ પથારીએ પડું,
કપોત મારા ઉરમાં ધ્રૂજી રહે;
સૂવા જરી પીઠ અનેક ફેરવું,
અંધાર કાંઈ ગૂઢ કાનમાં કહે.
પ્રભાતના બંસરી સૂર વાયા
નિદ્રા તણે અંક જરી ઢળી ગયો;
ધબાક શો નાદ! પ્રકમ્પ કૈં થયો,
ધ્રૂજી રહ્યા ચાર પલંગપાયા.
બારી ઉઘાડું દ્વય આંખ ચોળતો,
સવિતની સો ચમકે કટારી;
કપાયલું બાવળવૃક્ષ ઢાળી —
ઊભો કુહાડી દરબાર તોળતો.
નિદ્રાહીણી લાલ નિહાળી આંખો,
પળેક એ ચાકરડો જતો ધ્રૂજી:
પડી ગઈ, સા’બ! નમેલ છાપરી,
થડા થકી ટેકવવા હં કાંપતો!
બારી તણું દક્ષિણદ્વાર વાસ્યું!
માથું હજી છે ધડ પે! તપાસ્યું.
21-2-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>ઊડતા શ્યામાને</big>'''
ઊડતાં આવી માળો બાંધ્યો
{{Space}} માધવીમંડપ મારે.
વર્ષાનાં વાદળ વિખરતાં,
{{Space}} ઊડી ક્યાંક પધારે:
{{Space}} તું ઊડ્યો એથી ઝંખું શ્યામા!
{{Space}} સ્મરતો અંતર-તારે...
હિમાદ્રિના સપ્તશૃંગમાં
{{Space}} સાગની સાત ઘટા રે.
દેવદારુની વૃક્ષરાજિમાં
{{Space}} દૂઝે ચાંદની ધારે:
{{Space}} એમાં માળો તારો નિત્યનિત્યનો,
{{Space}} શ્યામી નિત્ય સમારે...
જાણુંજાણું ઊડતા શ્યામા!
મુજ ડાળે ના નિત્ય વિસામા!
તોય સ્મરું તું ઊડ્યો એથી,
{{Space}} અંતરને એકતારે...
માધવીએ મુજ માળો બાંધ્યો,
{{Space}} ઊડતા શ્યામા! આવી.
સાંભળ ઊડતી સ્મૃતિ!
{{Space}} થંભ જરી!
પંખીડું કોઈ આવીઆવી
{{Space}} ઝાડ-ઝાંખરાં વિસ્તારે,
{{Space}} મુજ અંતરની મોઝારે.
{{Space}} જાણું એ પહેલાં તો એણે,
{{Space}} ઉર-સંગીતનાં વેણેવેણે
{{Space}} બાંધ્યો અંતરમાં માળો,
{{Space}} અશ્રુ-અમૃત-તારે...
તને માધવીમંડપ આપ્યો,
{{Space}} અંતરમાળો ના રે,
નિત્યનિત્યના વાસ કરીને
{{Space}} કોઈ દ્રવે છે:
તુજને કેમ કરીને ધરવો?
{{Space}} એ ખાલી થાય ન ક્યારે...
{{Space}} તોય સ્મરું હું ઊડતા શ્યામા!
{{Space}} સ્મૃતિના સૂના તારે....
મેળ આપણો નિત્ય તણો ના,
{{Space}} પળનો એ પલકારો;
અચળ ચળકતો ધ્રુવતારો ના,
{{Space}} પણ એ ખરતો તારો.
મહાકાવ્યને ધોધે નહિ તો
{{Space}} ઊર્મિગીતની ધારે;
તું ઊડ્યો તેથી સ્મરતો, શ્યામા!
{{Space}} કોઈ વસંત-સવારે....!
8-4-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>પૂરવ પ્રેમી</big>'''
વિખેરીને સૂકલ પાંદડાં સહુ
કંકાલનું એક બિછાનું પાથરી;
કદંબનું વૃક્ષ નિહાળતું નવું
કંઈ, ઠૂંઠી અંગુલિઓ ઊંચે ધરી.
પ્રજાળીને અંતર અંકુરો બધા,
વિખેરી ખીલ્યા ઉરની પ્રફુલ્લાતા;
બેઠો હતો આત્મન એકલો તદા,
જોતો ખર્યાં પર્ણ ધ્રૂજંત ઊડતાં.
નૂપુરની ઝંકૃતિ આગળે પળે,
લળી, કટિભંગ કરી પિછાડી,
આવી ઊભી એય કદંબની તળે;
ધ્રૂજી રહી સર્વ સૂતેલ નાડી.
નીચે હતાં નેન ઢળેલ મારાં,
અનુભવ્યું તોય દહંત પોપચે;
થીજી હતી રક્તની નાડીધારા,
હૈયા પરે સાત સમુદ્ર તો લચે.
પળું પ્રભાતે મુજ પ્રેમી સાથ,
છેલ્લું કંઈ પૂરવ પ્રેમી માગ!
કે’ તો દઉં એક પ્રકાંડ બાથ,
હોલાવવા અંતર કેરી આગ!
વાયુ તણી એક ઝડી ઝીંકણી,
પ્રકંપતાં પર્ણ ઊડ્યાં કદંબથી;
વેણુ તણી લંબ ભુજા વીંઝાણી,
કપોતડું એક ઉડ્યું કહીંકથી.
ધીમે ધીમે ચક્ષુદ્વયી ઉપાડ્યાં,
પળેક એ આંખડી જોઈ તો રહ્યો;
ધીમેકથી પાંપણ ઢોળી પાડી,
નીચે લળી; હુંય ઊભો થઈ ગયો.
તમે સૂશો એ જ પલંગ પાથરું,
આલંગિને હું જ ધરીશ વીંઝણો;
ચૂમ્યા હતા ઓષ્ઠ: સુવર્ણ હું કરું
કો અન્યના ચુંબન કાજ. ને ફરું—
બની ગયું શું જરી હું ન જાણું,
પડ્યો હતો: પાંપણ સ્હેજ ઊઘડી;
સૂકેલ બે પર્ણ મહીં પ્રમાણું
બે આંસુડાં; ને પગલાં કંઈ પડ્યાં.
31-8-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>સમીરણ</big>'''
વગડાંમાંથી વાતો આવી,
{{Space}} પીંપળપાને કાન ધર્યા;
મરકી ફરકી પત્રે પત્રે,
{{Space}} ચંપકને ઇંગિત કર્યાં.
જોયું-સ્હોયું: ઊડતા પુષ્પે
{{Space}} વનડાના સંદેશ સર્યા;
શાલ-વને સાંભળતાં વાતો,
{{Space}} ખરખર કરતાં પાન ખર્યાં.
વેણુના બાહુ વીંઝાયા,
{{Space}} સાગવક્ષ શું એક કર્યા;
વ્રીડાનાં પુષ્પો પ્રગટીને,
{{Space}} ઝરઝર કરતો કોર ઝર્યા.
ફરતાં ફરતાં દિશ દિશ વાટે
{{Space}} પડઘા કિશુક કાન પડ્યા;
વસંતના અંતર શાં રાતાં
{{Space}} પુષ્પો ધરણીઅંક દડ્યાં;
તરણાંઓએ ઝોલાં ખાતાં
{{Space}} ચુંબનને અંતર જકડ્યાં.
8-8-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>વસંતના અવતાર</big>'''
કોકિલના શા કંઠ ગવાતા,
પ્રફુલ્લતા આંબાના મોર;
કેસૂડાનાં કેસર ખીલ્યાં,
લીંબડીઓનો ફોરે કોર.
{{Space}} કૂંપળ હસતી અપરંપાર!
{{Space}} વન વન વસંતના અવતાર!
ગુંજે ધૂન અલખની કંઠે,
મ્હોરંતા જીવનના મોર;
નવરંગો ખીલે અંતરના,
પ્રેમધર્મની ફૂટે ફોર.
{{Space}} ઉરમાં ભાવો અપરંપાર!
{{Space}} જન જન વસંતના અવતાર!
25-3-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>પાંચીકડા</big>'''
વીરપસલી આપે જો, વીર!
કેવાંકેવાં દેશે, ચીર?
મેઘધનુની સાડી કરું,
પે’રી તારી સાથે ફરું.
{{Space}} બીજું શું-શું દેશે, બોલ?
{{Space}} આપ્યા ક્યારે પાળે કોલ?
તારા સપ્તષિર્ના સાત,
પાંચીકડાની કેવી જાત?
હમણાં લાવું, ગમશે, બ્હેન?
મૂકીશ ને તું તારું વ્હેન?
{{Space}} સાથે બ્હેની, રમશું રોજ!
{{Space}} છલકાશે હૈયાના હોજ.
20-2-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>હું જો પંખી હોત</big>'''
પ્રભુપાથર્યા લીમડા શા
ખેતર-વાડ મહીં વિચરું,
ટહુકું મીઠું અનંત વ્યોમે,
પૃથિવીમાં હું આશ ભરું.
{{Space}} નૂતન જ્યાંત્યાં ભરતું જોત!
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત!
બાલસૂર્ય શા લાલ ગુલાબે,
વાયુ ધૂલિ ભરતો તોય;
ધોવા કાજે કોણ પધારે?
જો ઝાકળ ના પડતી હોય!
{{Space}} તો હું તે અશ્રુએ ધોત!
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત!
કિલકિલાટથી વનકુંજોને,
આભલડાને ગિરિગહ્વરને,
સાગરને, ધરણીમાતાને,
મનુષ્યના આત્માને સોત,
{{Space}} ગુંજાવ્યા તું બ્હેનાં જોત!
{{Space}} આશા! જો હું પંખી હોત!
ઊંચે ઊડી વ્યોમ રહેલા
તારકગણને પકડી લેત;
વીણીવીણી, સારાસારા,
માળા ગૂંથી લાવી દેત.
{{Space}} દીપત કેવું તારું પોત!
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત!
કુમુદ તણી હં વાત સાંભળી,
ચંદ્ર ભણી હું કહેવા જાત;
ચંદ્ર તણો સંદેશો પાછો,
કુમુદિનીને ક્હેતો જાત.
{{Space}} તેના દુખમાં સાથે રોત!
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત!
આશા! હું પંખીડું મીઠું,
બ્હેના! તું પંખિણી બ્હેન
ઊડીએ ઊંચે, ઊંચે, ઊંચે,
આપણને શાનું હો ચેન?
{{Space}} બ્હેના! તો હું કદી ન રોત!
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત!
27-2-’27</Poem>
<Poem>
'''<big>પીલુડી</big>'''
ભાઈ! પેલી પીલુડી,
ઘેરીઘેરી લીલુડી;
આભલડામાં ચાંદરડાં,
પીલુડીમાં પીલુડાં.
{{Space}} હીરા-માણેક ઊગ્યાં ત્યાં!
{{Space}} ચાલો રમવા જઈશું ક્યાં?
આભ-પીલુડી ભાઈ ચડ્યા,
ખંખેરી ત્યાં કરા ખર્યા;
વીણતાં બ્હેની ખોળો ભરે,
ટપટપ બીજાં માથે પડે.
{{Space}} આશા બ્હેની! ઉપર આવ!
{{Space}} પડ્યાં પીલુમાં આ શો ભાવ?
15-8-’27</Poem>
<Poem>
'''<big>આશા</big>'''
આભ મોટું પાંદરડું,
ઉપર ચળકે ચાંદરડું;
જાણે. ઝાકળ મોતીડું,
{{Space}} હસતું તગમગતું!
બ્હેન! આ ઊંચેની વાત!
નીચેની પણ તેવી વાત!
માનવઉર એ આભલડું;
ઉપર આશા ચાંદરડું;
જાણે ઝાકળ-મોતીડું;
{{Space}} લસતું ઝગમગતું!
મ્હારું ઉરપ એ આભલડું!
ઉપર બ્હેની ચાંદરડું!
16-8-’27</Poem>
<Poem>
'''<big>અભિલાષ</big>'''
તારા! તારા! ત્હારા જેવી
મીઠી, મીઠી, આંખ દે!
પંખી મીઠા! ત્હારા જેવી
ચેતનવંતી પાંખ દે!
{{Space}} સાત સમંદર વીંધી જાઉં,
{{Space}} હસતી આંખે જોતો જાઉં!
મધમાખી, તું ત્હારા જેવી
મુજને મીઠી ખંત દે!
કોયલબ્હેની! ત્હારા જેવો
મીઠો મીઠો કંઠ દે!
{{Space}} વિશ્વ તણો મધકોશ ભરું,
{{Space}} ચૌદ લોક ટહુકાર કરું!
સાગર ઊંડા, ત્હારા જેવો
ધીર ઘોર ઘુઘવાટ દે!
વેગી વાયુ! ત્હારા જેવો
વેગીલો સુસવાટ દે!
{{Space}} વિશ્વ ધ્રૂજે, સુસવાટ કરું,
{{Space}} સાગર શો હું જ્યાં ગરજું!
આશા! ચાલો બાને કહીએ,
રમકડાં તું આવાં દે!
બ્હેની! બ્હેની! ત્યાર પછી તો
જગનાં રાજા આપણ બે!
{{Space}} બાળક ન્હાનાં હું ને બ્હેન!
{{Space}} તો ના કરત કશાનું વ્હેન!
24-4-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>પતંગિયું ને ચંબેલી</big>'''
મળું મળું વ્હાલાને ક્યારે?
{{Space}} વીંટળાઉં ક્યારે? ઘેલી,
કોડભરી આવા ઉરમાં કૈં
{{Space}} લળતી આશભરી વેલી.
{{Space}}{{Space}} મુખ પર પુષ્પ કરે કેલી!
{{Space}}{{Space}} ફૂલરાણી શી ચંબેલી!
આરસનોયે અર્ક કરીને
{{Space}} બ્રહ્માએ આલેખ્યું રૂપ.
સરસ્વતીની વેણીમાંથી,
{{Space}} ફૂલમાં પૂર્યા ગંધ અનુપ.
{{Space}}{{Space}} ફૂલડાંને ઊડવાં આકાશ!
{{Space}}{{Space}} પાંખ વિના પૂરે શે આશ?
મેઘધનુષી પાંખોવાળા
{{Space}} પતંગિયાને ભાળી પાસ;
ચંબેલી મલકંતી પૂછે,
{{Space}} એક જ મારી પૂરશો આશ?
{{Space}}{{Space}} મારો દેહ તમારી પાંખ —-
{{Space}}{{Space}} એક બનીને ઊડશું આભ?
ચંબેલીનો દેહ રૂડો, ને
{{Space}} પતંગિયાની પાંખ ધરી;
અવની, આભ, અનંતે ઊડે,
{{Space}} મલકંતી મ્હેકંતી પરી.
{{Space}}{{Space}} પતંગિયું ને ચંબેલી!
{{Space}}{{Space}} એક થયાં ને બની પરી!
19-12-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>પરી</big>'''
આરસનો ઉજમાળો દેહ;
આંખડીએ ઊભરાતો નેહ.
પાંખ મહીં તો મોતી મઢ્યાં,
હું નીચે, કાં ઊચે ચઢ્યાં?
{{Space}} અનંત વ્યોમે ગાતી પરી!
{{Space}} મુજ ગૃહથી કાં પાછી ફરી?
વ્યોમબીજ શી તું સુકુમાર,
ઊડતું પંખી વ્યોમ અપાર.
કાળી આંખો કાળા કેશ,
શિરે ધર્યો સાચે શું શેષ?
{{Space}} ફૂલડાંના તેં સ્વાંગ ધર્યા,
{{Space}} મુજ વાડીથી પાછા ફર્યા?
ફૂલ ફૂલનાં તો પગલાં પડે,
અંગોથી ઉછરંગ ઝરે;
સુંદરતાની સુંદર વેલ,
કળી ઝૂલે તું અણવિકસેલ.
{{Space}} સોણે સૌને આવો, બ્હેન!
{{Space}} પાછાં ઠેલ્યાં મારાં કહેણ?
બાળપણામાં સાથે રમ્યાં,
એકબીજાને બહુએ ગમ્યાં;
ભાઈબ્હેનનાં બાંધ્યાં હેત,
વીસર્યા એ સૌ સ્નેહ સમેત?
{{Space}} મનવનમાં સાથે વિચર્યાં;
{{Space}} મનગમતાં શાં કાવ્યો કર્યાં!
નિશદિન તું સ્વપ્નામાં આવ,
એ દિવસો શું વીસરી સાવ?
વાદળનું વાહન તું કરે,
ગાતીગાતી આવે ઘરે.
{{Space}} મોટી થઈ બેસાડે અંક!
{{Space}} કમળપત્રના વીંઝે પંખ!
પાંખ વીંઝતી ઊંચે ચડે,
મુજ સાથે તોફાને ચડે.
ત્યાં આવે અદ્ભુત આવાસ,
લગ્નોત્સવશા હોય  ઉજાસ!
{{Space}} ભવ્ય તુજ આરસના મ્હેલ!
{{Space}} અંદર કરતાં કેવો ગેલ?
ફૂલધારી તુજ સખીઓ રમે,
ચાંદો ને તારલિયા ભમે;
ફૂલડાંને હીંચે હીંચાવ,
હોજ મહીં હંકારે નાવ!
{{Space}} અધવચ જાતાં નાવ ડૂબે,
{{Space}} મુજને લઈ તું અંદર કૂદે!
અંદર આવે છૂપા વાસ,
પુષ્પમાત્રની હોય સુવાસ;
અર્ધમાછલી, અર્ધમાનવી,
દાસી આવે થાળો ધરી.
{{Space}} અંક ધરી ખવરાવે મને,
{{Space}} હા-હા! એ તો કેવું ગમે!
જાતજાતના હીરા મળે,
હીરાના તું હાર કરે;
મોતીનો તું મુગટ બનાવ,
શણગારીને ઉપર લાવ.
{{Space}} ચકીત બની સૌ વાતો કરે!
{{Space}} તારાઓ તો બળી મરે!
એવાં-એવાં રમણો રમ્યાં:
બાળપણામાં બહુએ ગમ્યાં.
યૌવનમાં કાં ના’વે પરી?
સરી... સરી... ના પાછી ફરી?
{{Space}} સ્વપ્નાંઓ સૌ જટિલ થયાં,
{{Space}} પરી તણાં સોણાંઓ ગયાં!
નહિ; પરી તો સ્નેહસખી;
અળગી નવ થાયે એ નકી;
સ્નિગ્ધ રૂપ તુજ વિકસી ગયું,
પૌરુષમાં એ તો પ્રગટ્યું.
{{Space}} બાળપણની મીઠી પરી!
{{Space}} યૌવનમાં પૌરુષ પમરી!
7-5-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>યુવાનને</big>'''
યુવાન! જગની કદી ન ધરતો હૃદે બીક તું,
ભલે પતિત પાતકી કહીકહી તને શાસતું.
કદાચ સઘળાં હઠી અલગ, એકલો રાખતાં,
રહી અડગ, આચરે હૃદયનો ધ્વનિ પારખી.
ભલે જગત આજ દૂર જઈ તુજથી બેસતું,
ભલે જ અવમાનથી જગત તુજને દેખતું;
મહાન પુરુષાર્થથી અવનિઆભ ભેગાં કરી
સદૈવ રટજે અવાજ ઊઠતો ઊંડા આત્મનો.
કદીક જકડે જુવાની અપરાધના પાશમાં,
કદીક મનમાં ઊઠે હૃદય ભેદતાં મન્થનો;
કદીક ઉછળાટ દાહ સઘળા મચે મારના,
કદી વિવિધ વૃત્તિનાં તુમુલ યુદ્ધ હો જામતાં.
પરંતુ  પડકારથી ઝઘડજે મહાવેગથી,
નહિ ડરી ધ્રૂજી કદી શરણ આપતો મારને;
ઉરે અડગ બાળજે અનલ આત્મશ્રદ્ધા તણો,
બલિ સમજી મારને સહજ તે મહીં હોમજે.
કદીક લથડી પડે ગહન માર્ગની ખાઈમાં,
તથાપિ ન કહે ડરી: ‘અરર, હા! હવે શું થશે?’
ઊઠી અમર હામથી, યુવક તું કરે ગર્જના,
સદૈવ પુરુષાર્થથી ડગ ભરી ધપ્યે જા ધપ્યે!
પ્રભાત તણી સ્નિગ્ધતા નહિ ટકે કદી એકલી,
બળે ખૂબ બળે, સહે અગર તાપ મધ્યાહ્નનો;
પ્રભા ભરી પછી ઊગે સકળ વિશ્વ સંધ્યાસતી,
જુવાની બળતા બપોર સમ જીવને આવતી.
જુવાન રહી જંદિગી સકળ આમ તું ગાળજે!
કદી ન બનતો થકિત, ડગતો, મર્યો ડોસલો!
19-2-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>ગર્વોક્તિ</big>'''
{{Space}} વિશ્વવિજેતા એક ઊભો હું,
{{Space}} હો ના કો ઊભવા સામે!
{{Space}} તાપ તપે નેત્રો મ્હારાં જ્યાં,
{{Space}} ર્હો ના એ  જે કો વામે!
એક વિરાટ હું, વિશ્વવિજેતા, અવનિ સર્વ ખલાસ!
બીજો સ્હેનારો ન્હો જગમાં, મ્હારો પ્રખર પ્રકાશ!
{{Space}} એક અમર હું, સર્વ મરેલા:
{{Space}} નવચેતન હું માત્ર!
{{Space}} કો ન્હો મુજને જોતા જેનાં
{{Space}} ગલિત થતાં ના ગાત્ર!
એક અપાર હું શક્તિસાગર, અવનિ સર્વ હતાશ!
સર્જન હું, શાશ્વત હું, બીજા સઘળા હોય નિવાશ!
19-2-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>વાંછા</big>'''
મુક્તિ! પ્રભા-હૃદયની-પ્રભુ! પ્રાણશ્વાસ!
વાંછા સનાતન! અને અવિભિન્ન આશ!
સંજીવની! પુનરજન્મની ઓ વિધાત્રી!
તું એક માત્ર જગમાં મુજ આશધાત્રી!
ના; આશ એક ઉરની તુજથી મહાન.
હા; એ તૃષા નહિ છીપે કરી મુક્તિપાન.
સ્વાતંત્ર્યના જગનમાં બલિદાન થાવું,
મુક્તિ પ્રિયા, પ્રિયતમા બલિદાન માનું.
12-3-’30</Poem>
<Poem>
'''મુક્તપ્રાણ'''
મુક્તપ્રાણ! મુક્તપ્રાણ! બંદીવાન હું નહિ:
મુક્તધ્યાન! જંજીરો ન બાંધવા ધરા મહીં.
બાંધજો દીવાલ પર્વતો સમી ઊંચીઊંચી:
તારલા હસે-વદે, નભે: હસંત આંખડી.
મુક્તપ્રાણ! મુક્તપ્રાણ! એકલો કદી નહિ:
માંડવો રચી લિયો અનંત આભ છાવરી;
આભ એથી એ વિશાળ અંતરે રહ્યું હસી:
સૂર્ય, ચંદ્ર-પ્રાણ, ઊર્મિ-તારલા રહ્યા લસી.
એકલો નથી ભલે ન હોય પ્રેમીઓ સખા:
અનંત હું અબંધ પ્રાણ!  સાથી આત્મ સર્વદા!
25-6-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>જવાન</big>'''
હિમાદ્રિ કેરાં દધિ-શુભ્ર શૃંગ
નિશા તણાં કાજળચીર આવરે.
દિશા દિશા વ્યોમ સમસ્ત છાવરે,
ને ગાજતાં મૂક વ્યથા મૃદંગ.
નિ:શબ્દ આખું જગ પોઢતું હતું,
નિ:શબ્દ શૃંગો નીરખે નિગૂઢતા;
ધરા પરે છાય અગમ્ય મૂઢતા,
અને વ્યથાનું બળ વાધતું જતું.
અંધારના કોઈ અગમ્ય આરે,
ભેંકાર રોતા સ્વર છાય માડીના;
ઊઠે ધ્રૂજંતા પડછંદ પ્હાડીમાં,
આંસુ સરે ઉષ્ણ રુધિર ધારે.
ઊઠે ધડાકો ચીરતો વિતાન,
આકાશથી ખપ્પર એક ઊતરે.
કિલ્લોલતાં સર્વ ગૃહે ફરી વળે,
આહ્લેક ગાજે: નવ કો જવાન?
ગિરિ તણા પથ્થર વજ્ર શા રડ્યા,
દ્વિત્રીશ-કોટિ-સુત-મા રડી રહે,
હિમાદ્રિનાં હિમ ઊનાં થઈ વહે;
જવાન કોઈ નવ થાય તો ખડા.
ધ્રૂજે દિશાનાં દિગ્પાલ ને ધરા,
આકાશનાં સર્વ ગૃહો ધ્રૂજી રહ્યાં;
કાલિન્દી-ગંગા જલ સ્તબ્ધ તો થયાં,
ધ્રૂજે ગિરિશૃંગ ધ્રૂજંત કંદરા.
પાછા ફરો, મા! અશકુન કો નડ્યા.
ન પુષ્પ—શૈયા પર વીર લેટતા;
તુરંગના પથ્થર દેહ ભેટતા;
ધરાસણાના અગરે જઈ પડ્યા.
ઘરે પડ્યા તે નવ કો જવાનડા!
જીવી રહ્યાં દીન-ગરીબ જીવડાં!
7-11-’30</Poem>
<poem>
'''<big>મૃત્યુની દીપકવાટ</big>'''
જીવનનો ઝળહળતો દીવો,
{{Space}} પ્રથમ જે દિ’ પ્રકાશ્યો!
મેઘધનુની રંગલીલામાં,
{{Space}} પ્રેમસ્પર્શ તું ભાસ્યો! જીવનનો0
કોડ ભરીભરી અંતર લાવ્યો,
{{Space}} આંખમાં દિવ્ય સુવાસ;
નૈવેદ-છાબડી મૂઠ બીડી બેઉ
{{Space}} ધરવા પ્રાણપ્રકાશ! જીવનનો0
વાંચી લીધું જગ-સોણલું મારું,
{{Space}} આશ નથી પણ આગ;
હેત માન્યું હતું જોઉં હળાહળ,
{{Space}} ગંધમાં સ્વાર્થના શ્વાસ. જીવનનો0
આંસુ નથી, નાથ! હસતાં ભમવું,
{{Space}} જીવનની રણવાટ;
પ્રાણપ્રકાશ નહિ તોય ધરવી
{{Space}} મૃત્યુની દીપકવાટ. જીવનનો0
18-11-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>યુગવણકર</big>'''
વણઢાંક્યા જગનો સાદ,
{{Space}} સાંભળ યુગચાદર વણનાર!
હિમ શિયાળે ધરણી ધ્રૂજે,
મેઘની છૂટે ધાર!
દેહ તણી મરજાદ છુપાવા,
{{Space}} ચીંથરાનો ન આધાર! સાંભળ0
વર્તમાને તેં પાટલી માંડી,
ખાંભી અનંતને આર!
ભૂતને તાણે ભરતો જાતો,
{{Space}} ભાવી તરંગના તાર! સાંભળ0
છેડલે મૂકી અહિંસાની આરી,
સાચની હીર કિનાર!
આત્મવિલોપન, આતમ મોચન,
{{Space}} કાંજી થકી સંચાર! સાંભળ0
પથ્થરની અણભેદ દીવાલો,
રૂંધતી વણકર કાર;
ઈંટચૂનો વીંધો તાંતણા થાતા,
{{Space}} વિશ્વમાં એકાકાર! સાંભળ0
13-9-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>મૌન ગાજે</big>'''
ગાજે આજે અનેક દિવસનું મૌન, ગાજે!
{{Space}} ગિરિગહ્વરમાં ગંગા ઘૂમે,
{{Space}} અંતર અંતર-બોલ:
{{Space}} ભેખડ ભાંગતાં મૂંગી કથની,
{{Space}} ગાતી મુખડા ખોલ:
મૌન વાણીને સાંજે; ગાજે!  ગાજે0
{{Space}} શાંત વિચિનાં શાંત કૂંડાળાં,
{{Space}} સાગર સૂતો મૂક:
{{Space}} વડવાનળ અંતરમાં પ્રજળે,
{{Space}} ઊછળશેય અચૂક:
મૌન થકી નવ લાજે; ગાજે! ગાજે0
12-12-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>‘ગાવું ના!’</big>'''
મૂંગી તારી વેણુ શાને, કવિ?
{{Space}} કવિ, જોને ઘન ગાજે:
{{Space}} પાને પાને આશા બાજે:
{{Space}}{{Space}} ‘ગાઓને! ગાઓને!’
કહેલું કે ‘ઘણું ગાયું:
હવે ગાઈ અમર થાવું:
સૃજનને નવાજી તાજે!’
પાને પાને આશા બાજે—
{{Space}}{{Space}} ‘ગાઓને! ગાઓને!’
અમર જેનાં કાવ્ય માન્યાં જાતાં:
{{Space}} કાલગંગાજલે અસ્ત થાતાં:
{{Space}} અમર તો વિસ્મૃતિ—ગાથા;
{{Space}} ‘કોઈ ન્હોતું’માં કૃત્ય થાતાં.
{{Space}} મૌન મારું અમર સાને,
{{Space}} યુગે યુગે ગીતો ગાજે—-
{{Space}} ‘ગાવું ના! ગાવું ના!
31-3-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>સલામ</big>'''
સલામ, સખી! આજથી નવ વદું તને હું કદી,
હવે હૃદયમાં નહિ જ અભિમાન તું રાખતી;
ભૂલ્યો, ગણી ગણી તને હૃદયની અને માહરી,
ગુલાબ નહિ તું કરેણ, મુજ આંખડી ઊઘડી.
ખુશામત ગણી? કરું ન પ્રભુ પાસ, ને તાહરી?
કદીક અભિમાનથી મલકી જાય વિભાવરી—
ખુશામત તણી ગણી, અલખની જ એ ગર્જના,
ગમે અગર રાતને, કદી ન, સિંધુને શી પડી?
સલામ, સખી! છો પડે અગર આંસુડાં આંખથી,
નહીં જ મુજ હાથથી કદીય તેમ લ્હોવાં નથી;
નિશામુખ પરે પણે ચળકતા નહિ તારકો,
તનેય, સખી! રાતનેય અભિમાનનાં આંસુડાં!
10-7-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>ઊર્મિ</big>'''
ચંદ્રિનાં પ્રકાશપૂર આવતાં સરીસરી,
અનેક હીરલે મઢેલ મ્હાલતી વિભાવરી;
પુષ્પના પરાગ સંગ મંદ લ્હેર વાતની,
ગાય-વ્હાય પ્રેમગોષ્ઠિ, સિંધુ સાથ રાતની.
પથારી પુષ્પ પાથરે ખરીખરી બકુલનાં,
સુગંધ સોળસોળ વ્હાય પારિજાત પુષ્પના;
બુલ્બુલે કર્યો અવાજ મંદમંદ સૂરમાં,
સિન્ધુ કૈં અલાપ ગાય, મસ્ત પ્રેમપૂરમાં.
કાવ્યકાળ આ વહે; પરાગ કાવ્ય પુષ્પનું:
અબ્ધિના  અલાપ એક મસ્ત કાવ્ય ઈશ્કનું:
કાવ્ય કાવ્ય છે બધે, શું પ્રેરણા ન આવતી?
આભમાં તાકી રહું હું, કાંઈ ખૂટતું નકી.
25-12-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>આદર્શો</big>'''
{{Space}} સબળ દિવ્ય કુમાર મનસ્વી કો,
{{Space}} ભરતી, ઓટ, ન વારિ નિહાળતો;
{{Space}} નવ લહે જલધિજલ ઉગ્રતા,
{{Space}} નવ ઉષા, ન વ સાંધ્ય પ્રસન્નતા.
અનિમિષ નેનથી જોતો દૂરની ચક્રવાલને;
હલેસું ટેકવી ઊભો, ચંદ્ર ચૂમે કપાલને.
{{Space}} ક્ષિતિજ પામું, ન થંભું જરા કદી.
{{Space}} કમર કૌવત-ભેટ કસી, વદી.
{{Space}} અડગ કિશ્તી કુમાર હલેસતો,
{{Space}} રજનિનાથ સમુદ્ર ઉજેસતો.
ઊછળે પ્હાડ શાં મોજાં, ઝંઝાવાત તુફાનના;
મૂંઝવે મૃત્યુના દૂતો, રૂંધતી સુખ-કામના.
{{Space}} ક્ષિતિજ આવતી પાસ કદી નહિ;
{{Space}} જ્યમ નજીક  જતો ત્યમ ભાગતી.
{{Space}} વહન થાય અનંત યુગો થકી,
{{Space}} અમર સાહસ ધૈર્ય નવાં નકી.
દૂર જાતાં જતાં પાસે, આદર્શો ચક્રવાલ શા!
પ્રગતિ પામવામાં ના, બિંદુ ક્યાં? ભવ્ય આભ ક્યાં?
6-1-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>સ્મૃતિજીવન</big>'''
વિભાવરી વીણા બજાવતી: વહું હું લીનમાં,
નંદિ પુષ્પસોડ પાથરે! સરું હું લીનમાં.
સ્વપ્નસુખ વેરતી — પરોતી ચંદ્રિકા વહે.
હસી-નમી-સરી અનેક વાત તારલા કહે.
{{Space}} સ્વપ્ન ફૂલ:
{{Space}} એક વેર્યું આ બકુલ:
આંખમાં અમી ભર્યું એ આવતું સર્યું અમૂલ!
સ્વપ્ન સાથ અંગ, ઉર, સર્વ ભાસતાં પ્રફલ્લ!
{{Space}} સ્વપ્ન યાદ:
{{Space}} આવતો એ દિવ્ય સાદ:
દિવ્ય બાળ સુણજે! પ્રફુલ્લજે સ્મરીસ્મરી!
સ્વપ્નસૃષ્ટિ પામવા જરૂર ના તને જરી!
24-1-’29</Poem>
<Poem>
અવગણના
{{Space}} ભૂલું હૈયું તારું:
{{Space}} ભૂલું પ્રેમી ચારુ:
સખી! ભૂલું સારું, નવ અવગણ્યો એક ભૂલવું!
અભિમાનીને તેં, સરસ શીખવ્યું, કેમ મૂલવું?
{{Space}} ન લહું અપમાનો હું ઉરમાં:
{{Space}} કરુણ નીરખું આજ ક્રૂરમાં:
બસૂરાને આજે, અવગણી કર્યો એક સૂરમાં!
{{Space}} કર્યા વજ્રાઘાતો!
{{Space}} ગુમાવ્યા સંઘાતો:
લૂંટ્યું સર્વે આ તો, નજર કરી તેં લાત શૂરની!
નથી ક્રોધી, માને? સ્મરણ કરતી જ ઉક્તિ ઉરની!
12-2-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>કંગાલને</big>'''
કંગાલ, ઓ કંગાલ!
એક વ્હાલ
કોઈ દિ’કરીશ ના મ્હને!
એથિ તો થવું તુંથી હલાલ એ ગમે!
કંગાલ, ઓ કંગાલ!
એક ખ્યાલ
છોડ. માન નાથ ના મ્હને!
ભાન નિત્ય હો ‘ઉતારું ખાલ’ એ તને!
કંગાલ, ઓ કંગાલ!
થા કરાલ;
હાસ્ય ત્હારું બાળતું મ્હને!
પ્રકોપનો ન કાં ચડે જુવાળ ઓ, તને?
કટારી તારી જીરવું!
હાસ્યથી રડી રહું!
7-8-’30</poem>
<Poem>
'''<big>ડોલર પંખી</big>'''
હું તો ટેકરીની ટોચે ચાલ્યો,
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
ત્યાં કોણે આવી મને ઝાલ્યો?
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
ટેકરીએ અમૃતક્યારી,
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
હસે એકલ ડોલર-નારી
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
એક ઊડતું પંખી આવ્યું;
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
મુખ જોયું ને મન લોભાયું,
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
એણે પાંદડાંમાં માળો બાંધ્યો,
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
કાંઈ પ્રેમને દોરલીએ સાંધ્યો,
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
ઝીલી અંતરમાં છોડ એ ઝુલાવે,
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
ગાઈ ગીત પંખી વિશ્વને ભુલાવે,
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
ડોલરિયાનું જોબન વાધ્યું,
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને!
એને ઊડતું હૈયું લાધ્યું,
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને!
21-6-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>અનંતની પંખિ</big>'''
સો-સો સંગાથે હુંતો એકલી રે બેન!
{{Space}} કોઈ ન મારે અંતરે સમાય જો! સો0
આવે અનેક વટેમારગુ રે બેન!
{{Space}} આવીઆવીને પાછા જાય જો! સો0
સંધ્યાં ફૂલો ને સુણ્યાં પંખીડાં રે બેન!
{{Space}} સૂંઘું-સુણું ત્યાં ઊડી જાય જો! સો0
રંગો અનેક પેખું આભમાં રે બેન!
{{Space}} ઝળકે-ઝળકે ને ઝાંખા થાય જો! સો0
દરિયાને ઉર ખૂબ નાચતી રે બેન!
{{Space}} હૈયાં ન એકગીત થાય જો! સો0
આછા એ ઘંટનાદ સાંભળું રે બેન!
{{Space}} હૈયે હરખ ના સમાય જો! સો0
ઊડતી પંખિણી હું અનંતની રે બેન!
{{Space}} ઊડું-ઊડું પાર ના પમાય જો! સો0
19-8-’29</poem>
<Poem>
'''<big>બ્હેનને</big>'''
બ્હેન! કોઈ પ્રકાશ ઊગ્યો ને ભેગાં થયાં,
બ્હેન! બેઉ અંતર, અંતરમાં મળ ગયાં;
બ્હેન! ઉરગુંજન બેઉને ગમી ગયાં,
બ્હેન! બેઉ આંખડીમાં આપણે રમી ગયાં.
બ્હેન! કોઈ અંધાર ઊગ્યા ને ફરી વળ્યા,
બ્હેન! ઉર તૂટી પડ્યાં ને જુદાં થયાં;
બ્હેન! બેઉ આંખડીને મીચ્યાં વર્ષો થયાં,
બ્હેન! દૂર ભાગી ગયાં ન ફરી મળ્યાં.
બ્હેન! માર્ગ જુદા લીધા ને ઊડી ગયાં,
બ્હેન! બેઉ જીવ્યાં તે સોણલાં રહી ગયાં;
બ્હેન! ગોળ જગતે આ જુદાં ફરી વળ્યાં,
બ્હેન! હતાં ત્યાં ને ત્યાં આવી ફરી મળ્યાં.
બ્હેન! કોઈ પ્રકાશ ઊગ્યા ને વધી ગયા,
બ્હેન! ભિન્ન માર્ગો હતા તે ભેગા થયા;
બ્હેન! હું ને તું એકમાં મળી ગયાં,
બ્હેન! કોઈ દિવ્યતામાં આપણે ગળી ગયાં.
બ્હેન! માર્ગોની ભિન્નતા  હતી ઘણી!
બ્હેન! નીકળ્યા’તા એક શોધવા મણિ!
16-7-’28</poem>
<Poem>
'''<big>પીળું પીળું ફૂલડું</big>'''
સૂરજ ડૂબ્યો ને વ્યોમ પીળું પ્રકાશતું,
{{Space}} પીળી કો’ તારલી ચમકી રહી;
મારી વાડીમાં સખી! પીળું કો’ફૂલ ખીલ્યું,
{{Space}} પીળી એની પાંદડી પમરી રહી.
ઊડી પધાર્યું કોઈ પીળું પતંગિયું;
{{Space}} પીળી પીળી પાંખ એની ફરકી રહી,
પીળા પીળા ફૂલડામાં પીળું પતંગિયું,
{{Space}} પીળુડા રંગમાં પોઢી ગયું.
6-5-’31</poem>
<Poem>
'''<big>સાબરમતીનું પૂર</big>'''
નાસો, ભાગો, પૂર ચડે છે!
પૂર ચડે છે? ભાગો, ભાઈ!
જીવ બચાવા નાસે ત્યાં તો
કાળ તણા જલથી ઘેરાય.
{{Space}} સો-સો પ્રાણ સપાટે ચાલ્યા!
{{Space}} સાભ્રમતીનાં મુખડાં મ્હાલ્યાં!
બાળક કાખ મહીં ઝાલીને
માતા અશ્રુએ ભીંજાય.
દોડો, કોઈ બચાવો, ભાઈ!
અકળામણમાં શું સંભળાય?
{{Space}} આંસું એનાં સમદર જાય!
{{Space}} સમદર પીને ખારો થાય!
‘મરશું તો સાથે મરવાનાં’
માની વ્હાલાં ભીડે બાથ.
ભેખડ સાથ પછાડા ખાતાં,
સર્વ તણો તૂટે સંગાથ.
{{Space}} રાક્ષસી! શું સલ્યો સંગાથ?
{{Space}} સહી નહીં પ્રેમીની બાથ?
કો’નાં બાળક, કોની માતા,
કો’ના ભ્રાત તણાતા જાય.
ભોગ મળે ત્યાં થાય ભયંકર,
ધ્વંસ કરીને ધાતી જાય.
{{Space}} સાભ્રમતી! આ શાનો કેર?
{{Space}} ઠર્યાં હતાં તે ઊકળ્યાં ઝેર?
માતા માની તુજને પૂજી,
જોઈ આજે તારી જાત!
રેવા નહીં તું ખરે રાક્ષસી,
હોયે આવી મારી માત?
{{Space}} બાળક તારો આજ મટું!
{{Space}} પ્રેમ નહીં પાખંડ હતું!
સુંદરતાએ હું લોભાયો,
નિત્ય કરું આવીને પાન.
જીવનદાતા માતા મારી!
સર્વ મહીં હું કરું ગુમાન.
{{Space}} જીવન દેતી? જીવન લેતી!
{{Space}} બાળક ના તું મુજને ક્હેતી!
સાભ્રમતી! તું સુકાઈ જાજે,
તરસે જાયે છો અમ પ્રાણ.
વહીવહીને નિત્ય આમ તું,
કરતી કો’દિ’ નહિ ઘમસાણ.
{{Space}} ગોઝારી! એ જલ ના હોય!
{{Space}} એ તારાં બાળકનાં લોહી!
27-7-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>જ્વાલા અને જ્યોત</big>'''
પ્રાણ પુરાતા નિષ્પ્રાણોમાં,
અંધારામાં થાય ઉજાસ!
નવજુવાન જ્વાલા ચેતાવે,
પાપ બળીને થાય પ્રકાશ!
{{Space}} ‘સળગાવો!’ની હાક પડે!
{{Space}} ઉરઉરમાં ઉદ્રેક ચડે!
સમાજનું મહાવૃક્ષ સુકાયું,
{{Space}} દર-કોતરમાં કીડા સડે!
રૂઢિ તણું ઠૂંઠું ઊભું છે,
{{Space}} પોલું થડ તેનું ખખડે!
{{Space}} સડતું ઠૂંઠું સળગાવો!
{{Space}} નૂતન વૃક્ષ ત્યહીં વાવો!
ખંડન કરશું, મંડન કરવા,
{{Space}} જ્વાલા જ્યોતનું રુદ્ર સ્વરૂપ!
સુંદરતાના મ્હેલ ચણીશું
{{Space}} ભસ્મ કરીને સર્વ કુરૂપ!
{{Space}} જ્યોત તણિ જ્વાલા પ્રગટી!
{{Space}} તાંડવ નાચે નાશ નટી!
સળગાવો ખંડેર પુરાણાં
{{Space}} રાખ તણું ખાતર થાશે;
મુક્ત બને માતા ત્યારે તો
{{Space}} નૂતન સર્જન મંડાશે!
{{Space}} જુવાન જાગો હાક પડી!
{{Space}} જુગજૂની ડાકણ ફફડી!
24-7-’29</Poem>
<Poem>
'''<big>મુક્તિનો શંખનાદ</big>'''
સૂતો એદી, બળ-સકળને વીસરી અબ્ધિરાજ
ગર્જે ઘેરું; જગ ધ્રુજવતા ભૂલીને સંહિનાદ:
સ્વપ્ને રાચે: અતલજલના શાંત સૂતા પછાડા:
તંદ્રામાં એ સળવળ તનુ: સુપ્ત ચૈતન્યધારા.
ત્યાં દિગંતે જગ સકળને ઠારતો તેજરાશિ —
ઊગે ત્રાડે, જગત નભને ધ્રૂજવે એ વિનાશી —
નિદ્રા ત્યાગી અતલ જલનાં જામતાં મસ્તપૂર:
મોજાં — પ્હાડો અદમ ઊછળે નાશના ગાય સૂર:
સૂતો શાને, અમર ભૂમિના, રાષ્ટ્રના પ્રાણ આજે
જો દિગંતે ઉડુગણપતિ — ઊગતું શું સ્વરાજ!
જાગ્યા, ત્રાડ્યા જન-સકલ શા! ભારતી આજ સર્વ,
સ્વાતંત્ર્યોનાં રટણ કરતા ઊજવે મુક્તિપર્વ:
વાગે ડંકા, અહત ગગડે, જેમ સંગ્રામ કેરા:
સૂણી-સૂણી હય હણહણે જોમ વ્યાપે નવેરા!
સૂણ્યો આજે અહત બજતો મુક્તિનો શંખનાદ
હૈયાં જાગ્યાં હણહણી ઊઠ્યાં, ગાજતો ઉરસાદ:
મૃત્યુ માંહી સબડી મરતાં મૃત્યુમાં મ્હાલતાં’તાં
મૃત્યુ ભેટી અમર અમર જીવને જીવવા સર્વ જાતાં.
26-1-’30</poem>
<Poem>
'''<big>ખાલી ખપ્પર</big>'''
સાંભળ ધનુષ્યના ટંકાર:
ખડું ના કોઈ: કોના ભાર?
એક ઊભો છે માડીજાયો હજારને હંફાવે;
વજ્ર-કદમ ભરતો એ ચાલે: ધરતી ધણણ ધ્રુજાવે:
{{Space}} પ્રકટ્યો દવ આ કોણ શમાવે?
{{Space}} કોણ ઊઠીને આગે આવે?
{{Space}} શૂરા સાથે શાનું ફાવે?
ભારતનો મગદૂર સિપાઈ
શૂરાઓ સૌ ભેગા થાય:
ઊઠો, આ રણગીત ગવાય:
શૂરાઓનો સાદ પડે ને સૂતા બેઠા થાય:
દૂધમલ દીકરા દેખી માને કોઠે દીવા થાય;
{{Space}} ગંગાનાં રાતાં શાં નીર!
{{Space}} એક પડે ત્યાં બબ્બે વીર!
{{Space}} હિમડુંગર ગાજે ગંભીર!
{{Space}} મરવા થનથન થાય અધીર!
પ્રલયકાળના દિશદિશ વાતા સોળેસોળ સમીર!
માતાનું ખાલી ખપ્પર એ ઊણું ર્હે ન લગીર!
12-2-’29</poem>
<Poem>
'''<big>સત્યાગ્રહ</big>'''
સત્યાગ્રહ-સંગ્રામ જુદા છે,
સત્ય, પ્રેમ જેનાં હથિયાર;
જુઠ્ઠાને સાચો કરી સ્થાપે,
કોણ જીતે, ને કોની હાર?
પક્ષ બેઉ કરતો કલ્યાણ!
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ!
ગુલામ પડતો નથી એકલો,
પડતો જુલ્મી તેની સાથે;
ઉગારવા જુલ્મીને સારુ,
ઉગારવા પોતાની જાત —
{{Space}} સત્યાગ્રહનાં શરસંધાન!
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ!
શત્રુનેયે પ્રેમ કરીને,
ઇચ્છીને બન્નેનું હિત;
સત્ય તણો આગ્રહ ધરવાનો,
હિત એ જ છે સાચી જીત.
{{Space}} સર્વ પરે છે તેની આણ!
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ!
‘હરિનો મારગ છે શૂરાનો!’
પ્રીતમે એ ભાખેલું સાચ;
સત્યાગ્રહ સૈનિક શૂરાના,
માથું જાતાં મીઠી વાચ.
{{Space}} અસત્યના પિગળા’વા પ્હાણ!
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ!
12-8-’28</Poem>
<Poem>
'''<big>તારી સામે</big>'''
તારી સામે તાકી ચાલ્યો આવું
{{Space}} ત્યાં કાંટે ભરાયા પગ!
શૂળ ભોંકાશે માની હું મારાં
{{Space}} નીચાં ઢાળું જ્યાં દૃગ!
કાંટા હતા ત્યાં ફૂલ વેરાવ્યાં
{{Space}} પાંદડીમાં તુજ સ્પર્શ!
તારી સામે જોઈ ચાલ્યો આવું ત્યાં
{{Space}} ખાઈમાં મ્હારું વ્હેણ!
ભુક્કા ઊડી જશે માની હું મારાં
{{Space}} નીચાં ઢાળું જ્યાં નેન!
એક હથેળી તારી ભાળી મેં
{{Space}} ઝીલ્યો તેં તારો દાસ!
અંગે અંગે મુજ ચેતનદાયી
{{Space}} ધબકી રહ્યા તુજ શ્વાસ.
ઊંચે તારા આવાસ છે જાણી,
{{Space}} ઊંચે તાકીને ચલાય!
મત્ત બન્યો તુજ ગાનમાં હું તો
{{Space}} આ શું મુજને થાય?
સાગરમાં હું આવી ભરાયો
{{Space}} કેમ કરીને જીવાય?
હોડી ભાળી તુજ હાથની ત્યાં તો
{{Space}} પેલે પાર તરાય!
22-6-’29</poem>
<Poem>
'''<big>ભાઈબહેન</big>'''
રાજે ઊંચે ત્યાં શશી પૂણિર્માનો
ધરી શરીરે પટ ચંદ્રિકાનો;
ને તારકોની ફૂલમાળ પ્હેરી,
સમુદ્ર સામે મલકે રૂપેરી.
સફેદ નૌકા સરતી હતી ત્યાં,
નકી ન નૌકા વળશે, જશે ક્યાં?
નાવિકા, જન્મોત્સવના ઉમંગે
ચડ્યા હતા સર્વ સહિત રંગે.
નૌકા મહીં સ્હેલ કરે કુમાર,
સાથે હતા સૈનિક આઠ-બાર:
કુમાર ને બ્હેન હસે ઉમંગે,
બન્ને ચડ્યાં સ્નેહ મહીં તરંગે.
વીરા! થશે તું દિન એક રાજ,
કરીશ શું તે દિન બ્હેન કાજ?
હું તો મજાની પરણાવું રાણી,
ને ગીત ગાઉં ખૂબ રાગ તાણી.
ના,બ્હેન! તે દી પરણીશ હું ના,
તારા વિના સર્વ મહેલ સૂના;
હું ને તું બે, એક જ સાથ રે’શું,
ને એકબીજાં દિલ વાત કે’શું.
જોજે હું લાવું નભ શુક્ર-તાર,
તે હીરલાનો કરું એક હાર.
હું તો, વીરા! કંકુ કરું ઉષાનાં,
ને અશ્રુને નીર કરું નિશાનાં.
ત્યાં તો હવાના સુસવાટ આવ્યા,
મૃત્યુ તણું કારમું કે’ણ લાવ્યા;
નૌકા ડૂબે ને ઊછળે, ડૂબે છે,
સૌ ઉરમાંથી ધડકા છૂટે છે.
આકશથી મેઘની ધાર છૂટે,
ને નાગણી શી વીજળી ઝબૂકે;
શા મેઘના એ રણઢોલ વાગે,
તારા અને ચંદ્ર છુપાઈ ભાગે.
નાવિક ધ્રુજે, નહિ લાજ રે’શે,
રાજા કને તે શું જવાબ દેશે?
કુમાર ક્યાં છે? ઊપડ્યો અવાજ,
નાવિક પ્રાર્થે: પ્રભુ, લાજ રાખ!
કુમાર બેઠો હતો એક હોડી,
ને સાથ નાવિકની એક જોડી;
મારી મૂકો! એમ વદ્યો કુમાર,
ને હોય શું ત્યાં ક્ષણમાત્ર વાર?
ત્યાં તો હવા ચીરી અવાજ આવ્યો:
મ્હારા વીરાને, પ્રભુ, ઓ! બચાવો!
ને કાન ચીરી ઉર ઊતરે છે,
કુમારને બ્હેનનું સાંભરે છે.
થંભો! કહે હોડી ઊભી રખાવે,
સોચ્યા વિના તે જળ ઝંપલાવે;
આવે તરી હામથી બ્હેન પાસ,
નાવિક  ડૂબ્યા નીરમાં, નિરાશ.
તરી તરી રાજકુમાર થાક્યો,
સમુદ્રમાં ત્યાં સૂનકાર વ્યાપ્યો;
ને નાવનું નામનિશાન ન્હોતું,
આકશનું ચક્ષુ વિશાળ રોતું.
{{Space}} *
પ્રભાત ઊગ્યું, રવિ શું નિહાળે?
બ્હેની લઈ ભાઈ તરે નિહાળે;
ને બાથ ભીડી, વદી એક વેળા:
ઊંચે જશું આપણ બેઉ ભેળાં.
27-4-’27</Poem>
<Poem>
'''<big>બુદ્ધનું પુનરાગમન</big>'''
આવો, બુદ્ધ!
વદતી માતા વૃદ્ધ;
બહુ રહ્યા પરદેશ તમે એ માનું મારો વાંક.
આવો જો પાછા તો મળશે પાછું મારું નાક.
પચ્ચીસસો વર્ષો વીત્યાં આ આંખો ઊઘડતાં.
તેજ જીરવવા તારું શક્તિ આજે છે, બેટા!
ચણીશ મોટા સ્તૂપ;
નવા થાંભલા સ્તૂપ;
નવા થાંભલા આરસ-રૂપ;
જ્યાં જ્યાં તેં પગલાં પડ્યાં’તાં, ત્યાંત્યાં લખશું શિલાલેખ.
અબુધ હું, પણ વચમાં જોઈ-જાણી છે ગાંધીની ભેખ.
યહૂદીઓમાં કથા એક છે: પાછો રખડુ પુત્ર મળે,
માતાપિતા હરખાઈ ધિંગાં ઘેટાં મૂકે કાપ ગળે.
ઘર બેઠેલા ખાય નિસાસા, રખડુને મળતાં સ્વાગત;
પામરના આવા છે મત.
તમે નહીં ભાગ્યા’તા; માતા ભાગેડુ પાછી આવી;
ઘેટાંનો નહીં ભોગ કેમ કે ઘેટાંને હૃદયે લાવી
મૈત્રી, પ્રેમ, અહિંસા કેરાં આપે આપ્યાં’તાં દર્શન.
પણ માતા ભાગેડુને મન
શાન્તિ સ્થાપવા તમે પધારો,
પગે પડો.  જીતો કે હારો
કશી નથી તમને પરવા.
રખડુ મા, દીકરા ગરવા.
દેશવટો આપ્યો’તો દેશે.
સૂર્ય ઢાંકવા દલીલ વેષે
શંકર ચાલ્યા એક દિશાથી
ચાર ધામ તક ફરી વળ્યા.
સ્થળસ્થળ પળપળ એ ઊકળ્યા:
ગૌતમનું કહેવું છે સાચું;
પણ વેદવાક્યમાં સઘળું વાંચું.
બુદ્ધ તણું નહીં નવું નિશાન!
હિન્દ! લહે પોતાનું ભાન!
ધર્મ એક છે, નવા નામમાં ગળતું પરંપરાનું માન!
ચકમક બુદ્ધિતેજે આંજ્યું
બૌદ્ધોનું ઊંડેરું જ્ઞાન.
જન્મભૂમિ છોડીને ચાલ્યો ગૌતમનો વચગાળો ધર્મ;
અર્ધજગતને અપનાવીને,
દ્વેષ મહીં શાન્તિ લાવીને,
કરી રહ્યો નિષ્કામી કર્મ.
અંદરથી ઘરને તાળું, ને વીતી ગઈ પચ્ચીશ સદી.
આજે માતા ફરી વદી:
આવો પુત્ર ન પામી કદી.
તમે પૂછ્યોતો પ્રશ્ન પ્રથમ.
પ્રથમ તમે સમજાવ્યું માણસનું મન.
બ્રાહ્મણને પડકારી,
મુક્ત કરી ભારતની નારી,
વર્ણભેદને, પરંપરાને, આંખ વિનાની શ્રદ્ધાને,
માત્ર તર્કને માત કરીને તમે દીધાં ડહાપણનં દાન
પ્રથમ સર્વથી. સ્થાપ્યું જ્ઞાન
રૂઢિ હઠેલી. વૃષલબાળને આપ્યું માન.
ભેદભાવના કાદવમાં કો’ કમળ ખીલ્યું’તું!
કાદવ પાછો પથરાયો.
રૂઢિ તણો ચીલો ધાયો
રથ ગૌતમનો સપડા’વા
પચ્ચીશ સદીના પાદર સુધી.
કાળચક્ર છે ફરી ગયું, ભારતમાં જુદી ભાત.
જીરવવા તમ બોધ ભારતે તોડી નાખી નાત.
આજે ફરી થયો ઉજાસ!
થતાં બુદ્ધદેવના ભાસ!
24-5-’56</Poem>
<Poem>
'''<big>વિરાટદર્શન</big>'''
પીપળ આખી સ્થિર પડી, પણ
ફરકે એક જ પાન.
તાર એક પડદાનો ઝણકે,
સારંગી સૂમસામ.
ઊર્મિ ભણવી આવી અઘરી,
સ્હેલાં ચારે ધામ;
સ્હેલી પીપળ સર્વ વીંઝાતી;
સ્હેલું સારંગીનું ગાન.
ટોળું ઊમટે તોય સ્થૂળ એ,
એકલતા એમાં આકાન્ત.
સાંબેલાં વાદળથી વરસે,
નળનું પાણી શાન્ત.
આખી પીપળ સ્થૂળ ખડીને
ગૌતમ બેઠા ધ્યાન ધરી;
એક મગજનું તંતુ ફરક્યું,
એક જ પીપળપાન.
જોવે નાનું કૂંચી-કાણું
મઢવા ત્રિકાલજ્ઞાન.
14-10-’56</poem>
<Poem>
{{Color|Blue|[નીચેનાં 3 કાવ્યો 1934ની આવૃત્તિમાં છે પણ 1957ની આવૃત્તિમાં કવિએ સમાવેલાં નથી]}}
'''<big>ચાંદરણાં : 2</big>'''
એક અશ્રુ માશુકનું પડતાં,
{{Space}} ઉર દાવાનળ દર્શન કરું!
ફાટ ફાટ ઉર હલકી ઉઠતી,
{{Space}} વર્ષાનું દુ:ખ શેમાં સ્મરું?
{{Space}}{{Space}} પ્રલયનૃત્ય હૈયામાં શાં આ?
{{Space}}{{Space}} જ્વાલામુખ હૈયે ગભરુ?
27-9-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>ચાંદરણાં : 8</big>'''
વાંચ્યું’તું મેં કોઈ પુરાણે,
{{Space}} નગનેયે આપી’તી પાંખ.
ફરી એકદા આપી પાંખો,
{{Space}} ઈશ્વર જો નિજ રાખે શાખ:
{{Space}}{{Space}} સ્થિત્યંતરમાં ઉચ્ચ છંદાશે!
{{Space}}{{Space}} ઊઠશે ચગદાયેલ સડાક!
27-6-’33</Poem>
<Poem>
'''<big>મંદિર</big>'''
કનકમૂર્તિમહીં દેવ દેખું નહિ;
દીપમાં ગરીબનાં દુ:ખ ધ્રૂજે!
ઘંટનાદો સૂણી ભક્તિ ના પ્રકટતી,
શંખમાં કોટિ નિશ્વાસ કૂજે! ધ્રુવ0
{{Space}} અંત્યજો  પગથિયે ભક્તિભીનાં રડે;
{{Space}} દેવનાં દ્વાર કાળાં વસતાં!
{{Space}} નિધનના નાથ, બેલી પિડીતોતણા;
{{Space}} ધનિકના પંજિરોમાં પૂરાતા! — કનકમૂર્તિ0
એ ન મંદિર રહ્યાં, કેદખાનાં થયાં,
જન-હૃદયના ન ધબકાર બોલે!
વેધી ઘુમ્મટ, ત્યજી દેહ રત્ને રચ્યા,
ઝૂંપડે, ઝૂંપડે દેવ ડોલે! — કનકમૂર્તિ0
19-2-’31</poem>
<Center>{{Color |Red|0 0 0}}</Center>
KhyatiJoshi
26,604

edits

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/14690...14729"