ગુજરાતી નિબંધ-સંપદા/ભારતી રાણે/રૂદાદે ગમ – સૌદાદે પોર્ટુગલ: Difference between revisions

યુરોપખંડને પશ્ચિમ સીમાડે, ઍટલાન્ટિક સમુદ્રમાં લંબાતી ભૂમિરેખાના અંતિમ બિંદુ પર, એક સ્થળ છે: કેપ સેન્ટ વિન્સેન્ટ (સંત વિન્સેન્ટની ભૂશિર). આ બિંદુથી આગળના દરિયામાં કોઈથી જઈ શકાતું નથી. ત્યાંથી આગળનો દરિયો તો અનેક બિહામણાં પિશાચ, રૌદ્ર રાક્ષસો અને વર્ણવી ન શકાય તેવાં બેશુમાર જોખમોથી ભરેલો આતંકલોક જાણે! અહીંથી દરિયો ખેડવા ગયેલા ક્યારેય પાછા ફરતા નથી, કારણ કે, દુઃસાહસ કરીને એમાં સફર કરનાર અબુધ નાવિકો સપાટ ધરતીના છેડા સુધી પહોંચીને શૂન્યની સરહદમાં વિલીન થઈ જાય છે… સદીઓથી ચાલી આવતી આ દંતકથાનું વિસ્મય અમને પોર્ટુગલ તરફ આકર્ષતું હતું.

યુરોપખંડની આ અતિ પ્રાચીન નગરીને અનેક હુલામણાં નામ છે. ટેગસ નદીના મુખ પર સાત ટેકરીઓ પર વસેલું હોવાથી એ સાત ટેકરીઓના શહેર તરીકે ઓળખાય છે. કોઈ એને એકમાં વસેલાં અનેક શહેરોનું શહેર કહે છે, તો કોઈ એને હજાર ચહેરાઓવાળું શહેર કહે છે. વીસમી સદીના સૌથી ધ્યાનાકર્ષક પોર્ટુગીઝ કવિ પેસોઆ કહે છે:

'''હું એ સો ‘હું’ને શાંત કરી દઉં છું, અને પછી હું બોલું છું.'''

શહેર સાત ટેકરીઓ પર વસેલું હોવાથી, એના રસ્તાઓ પર ઢોળાવો ને ઉભારોની ભરમાર હતી. કયાંક તો ઊંચા મહોલ્લાઓ સુધી પહોંચવા જાહેર એલિવેટર મૂકેલાં હતાં, તો ક્યાંક કેબલકાર કૉગહીલવાળી સ્ટ્રીટકારનો ઉપયોગ કરવો પડતો હતો. શહેરની મધ્યમાં એક ટેકરી પર નાનો એવો કિલ્લો જોયો; એનું નામ હતું. સાઓ જૉર્જ. સદીઓ પહેલાં આ ધરતી પર ફિનલૅન્ડનાં લોકોએ પહેલી માનવવસાહત સ્થાપી, ત્યારના લિસ્બનની છબી, તે આ સાઓ જૉર્જ અહીંથી સાત ટેકરી પર છવાઈ ગયેલું આખું શહેર અને નીચે શહેરનો મુખ્ય ચોક ‘પ્રાકા ડિ કોમર્સિયો’ ખૂબ સુંદર લાગતાં હતાં. શહેરમાં ફરતાં ફરતાં અમે એક કૉફીહાઉસ જોયું, જેના પ્રાંગણમાં વિખ્યાત પોર્ટુગીઝ કવિ ફરનાન્ડો પેસોઆનું પૂતળું મૂકેલું હતું. જાણવા મળ્યું કે, આ કાફેમાં પેસોઆ સારો એવો સમય વિતાવતા અને અહીં બેસીને તેમણે અનેક અમર કૃતિઓ સર્જી હતી. પ્રવાસની તૈયારી કરતાં પેસોઆનાં કાવ્યો વાંચેલાં, પરંતુ સ્વપ્નેય કલ્પના નહોતી કે, કવિરાજ પેસીઆની આમ અચાનક મુલાકાત થઈ જશે! પૂતળું જાણે સ્વમુખે કવિતા સંભળાવી રહ્યું હતું.

'''જ્યાં વસ્તુઓને વિચારવામાં કે અનુભવવામાં આવે છે…’'''

છેલ્લે અમે દરિયાકિનારે આવી પહોંચ્યાં. લિસ્બન પાસે ટેગસ નદી (લોકો એને પ્રેમથી તેજો પણ કહે છે.) જ્યાં ઍટલાન્ટિક મહાસાગરને મળે છે, ત્યાં એનો મુખપ્રદેશ જરાક નિરાળો છે. વિશાળ અને ઊપસેલા આ ભૂમિપૃષ્ઠ પર ઝળકતી પાતળી પાતળી સરવાણીઓની સોનેરી આભાથી રચાતી વિશિષ્ટ રચનાને કારણે દરિયાને અહીં ‘સી ઑફ સ્ટ્રો’ કહે છે. સી ઑફ સ્ટ્રોને કિનારે ઊભી રહી હું શીતળ પવનની દોર પર, સપ્તરંગી વસ્ત્રો ધારણ કરેલ કઠપૂતળીની જેમ નાચતાં મહાસાગરનાં જળને જોતી રહી. મનમાં પેસોઆનું કાવ્ય પડઘાઈ રહ્યું હતું:

'''રોમાંચક જિંદગીથી બહેતર બીજું શું આપી શકત?…’'''

એ સ્મારકની નજીકમાં જ દરિયાનાં પાણી વચ્ચે ઊભેલું એક હૃદયને સ્પર્શી જાય તેવું સ્થાપત્ય જોયુંઃ ‘તૂર દે બેલેમ’ – અર્થાત્ બેલેમનો ટાવર. આજે એને વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટનો દરજ્જો આપવામાં આવેલો છે. સાગરખેડુઓ જ્યાંથી વણદીઠી દુનિયા તરફની એતિહાસિક સફર પર નીકળી પડતા તે જગ્યા. વાસ્કો ડિ ગામા ઈ. સ. ૧૪૯૭માં ભારતની મુસાફરી માટે જ્યાંથી વિદાય થયેલો તે સ્થાન. આ એ જ જગ્યા છે, જ્યાં દરિયો ખેડવા ગયેલા પ્રિયજનની પ્રતીક્ષામાં સ્ત્રીઓ આંસુ સારતી. એ જ જગ્યા જ્યાં પાછાં ફરેલાં સ્વજનોને ભેટતાં સૌની આંખો ભીની થતી. જરાક જ ઊંચો આ ટાવર આજે પણ વિદાયના ને વિયોગના દર્દમાં ઝબકોળાયેલો લાગે. હજીય એના મિનારા પરની અગાશી કોઈની રાહ જોતી હોય તેવું લાગે. એની સામે ઊભી રહીને હું તેજો નદીનાં પાણીને દરિયામાં વિલીન થતાં જોતી રહી. અતીતને પાર સર્જાયેલાં દૃશ્યો સજીવ થવા લાગ્યાં. પંદરમી સદીની એ સાંજો અને સફરની પૂર્વસંધ્યાએ પ્રાર્થના કરતા નાવિકો મન:ચક્ષુ સામે પ્રગટ થઈ ગયા. હજારો નાવિકો પોતાના સાહસની દિલધડક દાસ્તાન તારસપ્તકમાં કહેવા લાગ્યા. સફર માટે સુસજ્જ વહાણોના ફરફરતા સઢને પવનના હાથથી થપથપાવતો દરિયો જાણે કહી રહ્યો હતો કે, હા, અહીં જ યોજાયા હતા દબદબાભર્યા વિદાય-સમારંભો અને અહીં જ થયાં હતાં પ્રિયજનોનાં પુનર્મિલન! હું સાંજમાં ડૂબતી ક્ષિતિજરેખા તરફ જોતી વિચારતી રહી : કેવી હશે અજાણ્યા પ્રદેશ તરફ અજાણ્યા મહાસાગરને ખેડવા નીકળેલા સ્વજનની એ પ્રતીક્ષા? અજાણ્યા ભયનો ઓથાર લઈને ઊગતો દિવસ અને અજાણી આશંકાઓમાં આથમતો સૂરજ, ન તો પાછાં ફરવાનો કોઈ નિશ્ચિત સમય, ન તો ખબર કે સંદેશ મળવાનો કોઈ ઉપાય. બસ, ક્ષિતિજરેખા પર અખૂટ આશાભરી મીટ માંડીને બેઠેલી આંખો.. સાંજ ઢળી ચૂકી હતી, અંધકાર ફેલાવા લાગ્યો હતો. ‘હવે આપણે જવું જોઈએ’ રાજીવે મૃદુતાથી કહ્યું. આંખોમાં ઊભરાતા ઝંખવાયેલા ચહેરાઓને હળવેથી લૂછીને હું ઊભી થઈ ને અમે રેલવેસ્ટેશન તરફ ડગલાં માંડ્યાં.