ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/શ/શૃંગારરસ: Difference between revisions

વિશ્વનાથ પૂર્વાનુરાગ (સૌપ્રથમ મિલન પૂર્વેની ઉત્કંઠાની વ્યાકુળતા) માન (રૂસણું) પ્રવાસ અને કરુણાત્મક એમ વિયોગ શૃંગારના ચાર ભેદ પાડે છે. પૂર્વાનુરાગના પણ વળી ચિત્રદર્શન, ગુણશ્રવણ, સ્વપ્નદર્શન અને પ્રત્યક્ષ દર્શન એમ ચાર ભેદ પાડે છે. પ્રણયમાન અને ઈર્ષ્યામાન એમ માનના બે ભેદો. પ્રેમના આધિક્યથી ઉત્પન્ન માન તે પ્રણયમાન અને નાયકને અન્ય સ્ત્રીમાં આસક્ત જાણીને નાયિકા ઈર્ષ્યાથી કુપિત થાય તે ઈર્ષ્યામાન, ઈર્ષ્યામાન ત્રણ કારણોથી ઉત્પન્ન થાય : નાયક સ્વપ્નમાં પરસ્ત્રી વિશે કશું કહે જે સાંભળીને નાયિકા રૂસણું લે. પરસ્ત્રી સાથેના સંભોગનાં ચિહ્નો નાયકના શરીર પર જોઈ, નાયિકા રીસ કરે. અથવા નાયકના મોઢે અન્ય સ્ત્રીનું નામ સાંભળે-ગોત્રસ્ખલન. આ કારણો ઉપરાંત ત્રણ ભેદ છે : લઘુમાન, મધ્યમાન અને ગુરુમાન. અન્ય સ્ત્રીના દર્શનદોષથી ઉત્પન્ન માન લઘુમાન અલ્પજીવી છે. નામ સાંભળીને થતો રોષ મધ્યમમાન અને સંભોગનાં ચિહ્નો જોઈ લાંબો સમય ચાલનારો રોષ ગુરુમાન. માનમોચનનાં સામ, ભેદ, દાન, નતિ, ઉપેક્ષા તથા રસાન્તર એમ છ સાધનો પણ દર્શાવવામાં આવ્યાં છે. સંયોગશૃંગાર નાયકારબ્ધ અને નાયિકારબ્ધ અને ચોક્કસ સંકેત પ્રાપ્ત ન થતો હોય તો ઉભયારબ્ધ. વિપ્રલંભશૃંગાર દેશાંતરગમન, ગુરુજનાજ્ઞા, અભિલાષ, ઈર્ષ્યા, શાપ, સમય, દેવ તથા ઉપદ્રવ આધારિત આઠ પ્રકારનો હોય છે.