કમલ વોરાનાં કાવ્યો

કમલ વોરાનાં કાવ્યો

સંપાદક: સેજલ શાહ

• પ્રારંભિક

વાયકાઓ

એક
વા વાયો નહોતો
નળિયું ખસ્યું નહોતું
તે છતાંય કૂતરું તો ભસ્યું
એક પાછળ બીજું
બીજા ભેગાં બાર
બારમાં ભળ્યું ટોળું
ટોળું
પૂંછડાં પટપટાવતું એક સૂરે
કંઈ ભસ્યું કંઈ ભસ્યું કંઈ ભસ્યું
અને કરડ્યુંં
કરડી કરડી કરડીને
ફાડી ખાધું
પીધું
રાજ કીધું.

બે
વા વાયો
નળિયું ખસ્યું નહોતું.
તે દેખીને
કૂતરું ભસ્યું નહોતું
ઊભા ઊભા પૂંછડી પટપટાવતું હતું
એક પાછળ બીજું
બીજા ભેગાં ચાર
બારમાં ભળ્યું ટોળું
ટોળું
ઝનૂની ઝડપે
પૂછડાં પટપટાવતું હતું
વા વેગભર વાતો હતો.
નહોતું ખસ્યું તે નળિયું ફંગોળાયું
ગડગોથાં ખાતું ઠીકરાં થતું
પછડાયું કૂતરાંનાં લમણાં પર
લોહીલુહાણ ટોળું
તેમ છતાં
પટપટાતાં પૂંછડાંથી
વામાં
કંઈ વેગ કંઈ વેગ કંઈ વેગ
ભરતું હતું.

ત્રણ
વા વાયો નહોતો
છતાં નળિયું ખસ્યું
ને તે દેખીને કૂતરું ભસ્યું
ભસતાં ભસતાં
આગળપાછળ જોતું રહ્યું
પણ બીજું કૂતરું આવ્યું નહીં.
પાસે આવીને ઊભું નહીં
ભસ્યું નહીં.
એક કૂતરું
એકલું એકલું
બસૂરું
ભસતું રહ્યું ભસતું રહ્યું ભસતું રહ્યું
હાંફી ગયું
ઢળી પડ્યું
વા વાયો નહીં
નહોતા વાતા વામાં
નળિયું ઊડી ગયું...

ચાર
વા વાયો
નળિયું ખસ્યું
તે દેખીને
કૂતરું ભસ્યું નહીં.
કૂતરું ભસ્યું નહીં? કારણ?
કારણ કૂતરું હતું જ નહીં
કૂતરું જ નહોતું?
નહોતું
હતી કેવળ
નહોતું તે કૂતરું ભસ્યાની
વાયકાઓ
વાને ઘોડે ઊડતી
કંઈ વાયકાઓ કંઈ વાયકાઓ કંઈ વાયકાઓ
નળિયું ખસ્યું
કે નળિયનું ન ખસ્યું
તેની વાત તો
વાયકાઓમાં હતી જ નહીં.

પાંચ
એક એવીય વાયકા છે :
વા વાતો નહોતો
નળિયું નહોતું
અને કૂતરું તો શું
કૂતરાંનું પૂછડુંય નહોતું
હતું એક ગામ
ગામમાં હતું
ગામના
કોઈ નવરાનું નખ્ખોદ
કોઈ ગાંડાનું ગપ્પું
હતી કોઈ અવળાની અવળાઈ
કોઈ ઘેલસફાની ઘેલાઈ
અને ગામ આખામાં હતી
વા વાયાની
નળિયું ખસ્યાની
કૂતરું ભસ્યાની
કંઈ ધમાધમ કંઈ ધમાધમ કંઈ ધમાધમ

ગાંધી ૧૫૦

૧
બાપુ!
હું, તમારો આંગળિયાત,
સત્ય શું છે
તે જાણું છું;
પણ આચરી શકતો નથી.
અસત્યને
તિરસ્કારું છું,
પણ તજી શકતો નથી.
તમે સત્યના કર્યા,
હું ધિક્કારના પ્રયોગોમાં
ગરક છું.

૨.
ધાર્યું નહોતું કે
મારું જીવન તે મારી વાણી
ગોખાવતાં ગોખાવતાં
ચતુર વાણિયાની જેમ,
તમે એકાએક પરીક્ષા લેશો, બાપુ!
હૈયે હતું, હોઠે આવ્યું :
મારી વાણી
તે મારુંં જીવન.

૩.
સોયના પૂળામાં
ખોવાઈ ગયેલું એકાદ તણખલું, સૂકું કે કૂણું
શોધતાં શોધતાં
લોહિયાળ કરી નાખેલ આ હાથે,
કઈ રીતે મેળવું
તમારો હાથ, બાપુ?!

૪.
મિસ્ટર ગેન્ઢી
વી આર કાઇન્ડ ઓફ ડન વિથ યુ
યુ મે લીવ અસ નાઉ
નાઉ વી એક્ઝિસ્ટ ઇન ડિજિટલ વર્લ્ડ વ્હેર
નથિંગ ઇઝ રિયલ નથિંગ અનરિયલ આઇધર
ન તો સત્યનો જય ન અસત્યનો પરાજય
ઇન ફેક્ટ નો ટ્રૂથ એન્ડ નો લાઇ્ઝ
ઓન્લી એ સ્પેક્ટકલ ઓફ વાયોલન્સ
વિથ લાઇવ વિઝ્યુઅલ્સ
નોન-વાયોલન્સ ઇઝ ઓલ જન્ક, મિસ્ટર ગેન્ઢી!
નો ક્લીનલિનેસ નો ગોડલિનેસ
એવરીથિંગ કલરફુલ એન્ડ ઇન્સ્ટન્ટ
ઇન્સ્ટન્ટ ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સફર
ફોર અ બિલિયન કન્ટ્રીમેન
હેન્સ નો નીડ ઓફ કરન્સી એટ ઓલ
સોરી, નો પ્લેસ ફોર યુ મિસ્ટર ગેન્ઢી
શ્યોરલી વી આર થેંકફુલ ટુ યુ
બટ,
બટ, ટાઇમ ટુ એક્ઝિટ ધ નેશન, ડિયર ફાધર!
ઇન ફેક્ટ વી ગાઈઝ્ કેન હેલ્પ
એન્ડ ડિલિટ યુ
વિથ એ ટચ ઓફ ધ ફિંગર, બાપુ!

૫
સત્યથી ભિન્ન કોઈ પરમેશ્વર નથી
સત્યરૂપી સૂરજનું સંપૂર્ણ દર્શન
સંપૂર્ણ અહિંસા વિના શક્ય નથી
વ્યાપક સત્યનારાયણના પ્રત્યક્ષ દર્શનને સારુ
જીવમાત્રની પ્રત્યે
આત્મવત્ પ્રેમની પરમ આવશ્યકતા છે
આત્મશુદ્ધિ વિના
અહિંસાધર્મનું પાલન સર્વથા અસંભવિત છે
સત્યમય થવાને સારું અહિંસા
એ જ એક માર્ગ છે
પણ આ શુદ્ધિનો માર્ગ વિકટ છે.*

આ લખી રહ્યો છું તે કાગળ,
કાગળ પર અક્ષરો પાડતી કલમ,
કલમને પકડતો
અશુદ્ધ છે.
હાથમાં સ્નાયુઓનો સંચાર,
રગોમાં ધબકતું લોહી,
લોહીને ધકેલતું હૃદય - અશુદ્ધ
ચેતના અશુદ્ધ છે.
સાધન-શુદ્ધિનો તમારો આગ્રહ, બાપુ!
દોઢ સદીએય
મને તમારાથી છેટો રાખે છે!

• ગાંધીજીની આત્મકથાના ‘પૂર્ણાહુતિ’ પ્રકરણમાંથી ઉદ્ધૃત.
  

૬.
જીવી જીવીને
માણસ સો શરદ જીવે,
તમે તો દોઢસોને આંબી ગયા, વહાલા બાપુ!
હાઉં, બહુ થયું, હવે સિધાવો
તમારો રહ્યોસહ્યો ઓછાયો
હજુ, ક્યારેક ક્યારેક
અણધાર્યો જ વચ્ચે આવી જઈ
અમારાં તાંડવોનો લય
ભંગ કરી નાખે છે.
ત્યારે, થોડી વાર અમે ઘાંઘાં થઈ
સૂધબૂધ ખોઈ બેસીએ છીએ.
પણ ફરી,
ફરી અમારાં વિચાર, વાણી. વર્તનમાં
પ્રકૃતિ પ્રત્યે
પશુ પ્રત્યે
મનુષ્ય પ્રત્યે
ઝેરી વીજળીઓ ફૂંફાડા મારે છે.
હિંસાહારી, હિંસાચારી, હિંસાકારીના આ હાથે
છેલ્લો કટોરો પી જાઓ,
જાઓને હવે, બાપુ વહાલા!

જુઠ્ઠાણાં

૧
મનુષ્ય માત્રને
જીવવા માટે
હવા, પાણી, ખોરાક
અને જુઠ્ઠાણાં
જરૂરી છે.

૨
જુઠ્ઠાણાં
હૈયે...
હોઠે બોલાશમાં બોલમાં
શબ્દના અર્થહીન પોલાણમાં
ચુંબનમાં આલિંગનમાં
હાથમાં હસ્તધૂનનમાં મુઠ્ઠીમાં ચપટીમાં
હથેળીની રેખામાં
કીકીઓ ફરતે રતાશમાં ઝબકતાં ઝબૂકતાં
કર્ણોપકર્ણમાં
શ્વાસમાં ઉચ્છ્વાસમાં
કોષમાં કોષકોષમાં
રક્તમાં ધબકારમાં
ખાટાં ખારાં ખરબચડાં
તૂરાં કાળાં ગળચટાં
ગંધાતાં કોહવાતાં ફુગાતાં
ફૂલતાં ફાલતાં
નિતનવાં નક્કોર જુઠ્ઠાણાં
ખદખદ ખદખદ ખદખદતાં...

૩
મુશ્કેલી એ નથી કે
જુઠ્ઠાણાં જોઈબોલીસાંભળી જોઈબોલીસાંભળીને
આપણને એ જુઠ્ઠાણાં જ લાગતાં નથી કે
જુઠ્ઠાણાં ચલાવતાં ચલાવતાં
આપણે એને કોઠે પડી જઈએ છીએ
મુશ્કેલી એય નથી
આપણે ધીમે ધીમે જૂઠને ઓળખતાં જ
અટકી જઈએ છીએ
ખરી મુશ્કેલી એ થતી હોય છે કે
આપણને ખબર ન પડે તેમ
આપણે એના બંધાણી થઈ જઈએ છીએ
આપણને તલપ લાગે છે
આપણે ઘાંઘા ઘાંઘા થઈ જઈએ છીએ
અને ત્યારે તરતોતરત ત્યારે જ
જુઠ્ઠાણાં ખરેખર આપણી વહારે પણ ધાય છે

૪
કરાલવદનાં જુઠ્ઠાણાં
હાથમાં ખડગ-તલવાર લઈ
વાઘો પર સવાર
લપલપતી જીભે કાળો અગ્નિ વેરતાં
નીકળી પડ્યાં છે
હવા ચીરતાં
વનસ્પતિ વહેરતાં વસ્તી વધેરતાં...
પરખાતાં નથી
દેખાતાં નથી પકડાતાં નથી
અલગ થઈ જતા ધડને પીડા નથી
રઝળી પડેલા માથાને જાણ નથી
નિકંદન વળી ગયેલ આખું વિશ્વ
એમનાં ખુલ્લાં મોંમાં
સમાઈ ગયું છે

૫
ઊગમણે
રાતા ટશિયા ફૂટે અને
ચોમેર
હળવે હળવે પથરાતાં જતાં
અજવાળાં જેવાં
ઝળહળ ઝળાંહળાંહળ જુઠ્ઠાણાં હેઠળ
સચરાચર
દટાતું દટાતું...
દટાઈ જાય

વૃદ્ધો હાંફી ગયા છે

વૃદ્ધો
હાંફી ગયા છે.

વન વચોવચ
અંધારાએ એમને ઘેરી લીધા છે
ફફડતા ઉચ્છ્વાસો
ફાનસના
રાખોડી અજવાળાને
વીંટળાઈ વળ્યા છે
છાતીનો થડકાર
ખભે ઝૂલતી મશકમાં ઊછળી પડતા
પાણીના અવાજ સાથે
અફળાયા કરે છે
ભોંકાય છે એકધારાં
ઝાડી ઝાડવાં કાંટા સુક્કાં પાંદડાં
પથરા ધૂળ ઢેફાં
ક્યાંક
હલબલી ઊઠતી ડાળોમાં
આગિયા ઝગી જાય
કે ઝાંખરાંમાં બોલી ઊઠે તમરાં
પણ
વૃદ્ધો
જાણે છે
અંધારું અપાર છે

પાર
હોય ન હોય,
વન વિશાળ છે
ચુપકીદી અતાગ છે
ને વૃદ્ધો
થાકી ગયા છે

◼