26,604
edits
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
(6 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 23: | Line 23: | ||
આપણે ત્યાં એ સવાલ ઉત્પન્ન થયો છે કે આવી વાતોથી શું? એનો સમય હવે છે કે નહિ? આજે હવે ‘પાઘડિયાળા પુત્ર’ની વાત જંગલી મનાશે : એનો એક જ પ્રત્યુત્તર છે કે તમે એવું શું અદ્ભુત તત્ત્વ મેળવ્યું છે કે આ જંગલીપણામાંથી દૂર ખસવા માગો છો? ‘ક્રિસ્ટમસ કાર્ડ’ પાછળની ફૅશન જો ઘેલછા નથી મનાતી પણ સુધરેલી મનોદશા મનાય છે, તો થોડા ખર્ચે જીવનમાં ઉલ્લાસ પણ પૂરે ને આદર્શ પણ ઘડે એવી આ વ્રતકથાઓ શું ખોટી છે? | આપણે ત્યાં એ સવાલ ઉત્પન્ન થયો છે કે આવી વાતોથી શું? એનો સમય હવે છે કે નહિ? આજે હવે ‘પાઘડિયાળા પુત્ર’ની વાત જંગલી મનાશે : એનો એક જ પ્રત્યુત્તર છે કે તમે એવું શું અદ્ભુત તત્ત્વ મેળવ્યું છે કે આ જંગલીપણામાંથી દૂર ખસવા માગો છો? ‘ક્રિસ્ટમસ કાર્ડ’ પાછળની ફૅશન જો ઘેલછા નથી મનાતી પણ સુધરેલી મનોદશા મનાય છે, તો થોડા ખર્ચે જીવનમાં ઉલ્લાસ પણ પૂરે ને આદર્શ પણ ઘડે એવી આ વ્રતકથાઓ શું ખોટી છે? | ||
તરત જ જવાબ મળશે કે આપણો આદર્શ હવે એ પ્રમાણે રહી શકે : પુત્ર ને વહુ આવ્યાં એટલે જીવન જીત્યાં એ વાત આજે ચાલી ગઈ છે. | તરત જ જવાબ મળશે કે આપણો આદર્શ હવે એ પ્રમાણે રહી શકે : પુત્ર ને વહુ આવ્યાં એટલે જીવન જીત્યાં એ વાત આજે ચાલી ગઈ છે. | ||
પરંતુ નવો આદર્શ તો હજુ સ્થિર થયો નથી ત્યાં સુધી, જેમાંથી આદર્શો ઘડી શકવાની કંઈક પણ આશા છે એવી આ ભૂમિકાને વિચારો : એની સામાજિક રીતે સમાલોચના કરો : એમાં વહેતું માનસ જુઓ : તંદુરસ્તીભર્યો વૈભવ નિહાળો : અને પછી આજે ફેરવાયેલી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ એટલું તમારું બનાવો. કોઈ પણ પ્રજા પોતાનામાંથી જેટલું સરજે તેટલું જ તેને તારશે. | પરંતુ નવો આદર્શ તો હજુ સ્થિર થયો નથી ત્યાં સુધી, જેમાંથી આદર્શો ઘડી શકવાની કંઈક પણ આશા છે એવી આ ભૂમિકાને વિચારો : એની સામાજિક રીતે સમાલોચના કરો : એમાં વહેતું માનસ જુઓ : તંદુરસ્તીભર્યો વૈભવ નિહાળો : અને પછી આજે ફેરવાયેલી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ એટલું તમારું બનાવો. કોઈ પણ પ્રજા પોતાનામાંથી જેટલું સરજે તેટલું જ તેને તારશે.<ref>એમના એક પત્ર માંથી.</ref> | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
Line 231: | Line 231: | ||
::મારા છાણનો ચોકો થાય | ::મારા છાણનો ચોકો થાય | ||
::મારા ઘીનો દીવો બળે | ::મારા ઘીનો દીવો બળે | ||
::મારું દૂધ મહાદેવને ચડે | ::મારું દૂધ મહાદેવને ચડે<ref>‘આંબરડા-ફોફરડા’ વ્રતની અંદર આ પછીની આડંબરી અને કઠોર વૈરાગ્ય ભરી પંક્તિ ઓ અર્થ શૂન્ય અને અસંબદ્ધ લાગે છે. પેસી ગઈ હશે!</ref> | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 306: | Line 306: | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
સાચાં ને સ્વાભાવિક બંગાળી કુમારિકા-વ્રતોમાં પણ આવી રીતે કૌટુંબિક જીવનની જ માંગણી હોય છે. કુટુમ્બજીવનની એ પ્રીતિને જાણે કે પ્રકૃતિના ધાવણમાંથી જ ધાવતી ગુર્જર કન્યાઓ ગાતી — | સાચાં ને સ્વાભાવિક બંગાળી કુમારિકા-વ્રતોમાં પણ આવી રીતે કૌટુંબિક જીવનની જ માંગણી હોય છે.<ref>બંગાળી સેંજૂલી વ્રતમાં તો કન્યા ને મુખે સચોટ માગણી મૂકી છે : | ||
હે હર શંકર, દિ નકર નાથ, | |||
કખનો ના પડિ જેને મૂર્ખે ર હાત.</ref> કુટુમ્બજીવનની એ પ્રીતિને જાણે કે પ્રકૃતિના ધાવણમાંથી જ ધાવતી ગુર્જર કન્યાઓ ગાતી — | |||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
Line 509: | Line 511: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
તૂષ-તૂષલી, તૂમિ કે | ::તૂષ-તૂષલી, તૂમિ કે | ||
તોમાર પૂજા કરે જે | ::તોમાર પૂજા કરે જે | ||
ધને ધાન્યે બાડન્ત | ::ધને ધાન્યે બાડન્ત | ||
સુખે થાકે આદિ અંત | ::સુખે થાકે આદિ અંત | ||
[તોષલા દેવી, કોણ છો તમે? | ::[તોષલા દેવી, કોણ છો તમે? | ||
તમારી પૂજા જે કરે | ::તમારી પૂજા જે કરે | ||
ધને ધાને અભરે ભરાય | ::ધને ધાને અભરે ભરાય | ||
જીવતાં સુધી સુખી થાય.] | ::જીવતાં સુધી સુખી થાય.] | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 522: | Line 524: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
ગાઈયેર ગોબર, સરષેર ફૂલ | ::ગાઈયેર ગોબર, સરષેર ફૂલ | ||
આસન પિડિ, એલો ચૂલ | ::આસન પિડિ, એલો ચૂલ | ||
પૂજા કરિ મનેર સુખે | ::પૂજા કરિ મનેર સુખે | ||
સ્વર્ગ હતે દેવી દેખે | ::સ્વર્ગ હતે દેવી દેખે | ||
[ગાયનું છાણ, સરસવનાં ફૂલ | ::[ગાયનું છાણ, સરસવનાં ફૂલ | ||
બાજઠ બેસી, છૂટે કેશ | ::બાજઠ બેસી, છૂટે કેશ | ||
પૂજા કરીએ મનને સુખે, | ::પૂજા કરીએ મનને સુખે, | ||
સ્વર્ગેથી જગદમ્બા દેખે.] | ::સ્વર્ગેથી જગદમ્બા દેખે.] | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 535: | Line 537: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
કોદલ-કાટા ગન પા’વ | ::કોદલ-કાટા ગન પા’વ | ||
ગોહા’લ-આલો ગુરુ પા’વ | ::ગોહા’લ-આલો ગુરુ પા’વ | ||
દરબાર-આલો બેટા પા’વ, | ::દરબાર-આલો બેટા પા’વ, | ||
સભા-આલો જામાઈ પા’વ | ::સભા-આલો જામાઈ પા’વ | ||
મેજ-આલો ઝિ પા’વ | ::મેજ-આલો ઝિ પા’વ | ||
આડિ-માપા સિંરૂર પા’વ | ::આડિ-માપા સિંરૂર પા’વ | ||
[કોદાળીએ ખોદાય એટલું ધન દેજો! | ::[કોદાળીએ ખોદાય એટલું ધન દેજો! | ||
ગમાણ-દીવો ગોધલો દેજો! | ::ગમાણ-દીવો ગોધલો દેજો! | ||
દરબાર દીવો દીકરો દેજો! | ::દરબાર દીવો દીકરો દેજો! | ||
સભા-દીવો જમાઈ દેજો! | ::સભા-દીવો જમાઈ દેજો! | ||
મેજ-દીવો દીકરી દેજો! | ::મેજ-દીવો દીકરી દેજો! | ||
માણું પાલી હિંગળો દેજો! | ::માણું પાલી હિંગળો દેજો! | ||
ઊંચા કુળમાં અવતાર દેજો! | ::ઊંચા કુળમાં અવતાર દેજો! | ||
ઘર દેજો નગરમાં | ::ઘર દેજો નગરમાં | ||
ને મૃત્યુ દેજો સાગરમાં!] | ::ને મૃત્યુ દેજો સાગરમાં!] | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 555: | Line 557: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
મા’ મહિનાનાં શીતળ પાણી | ::મા’ મહિનાનાં શીતળ પાણી | ||
છલ છલ રે સોહાગણ રાણી | ::છલ છલ રે સોહાગણ રાણી | ||
શીતળ નીરે નાયાં. | ::શીતળ નીરે નાયાં. | ||
ગંગામાં જઈ નાયાં. | ::ગંગામાં જઈ નાયાં. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 564: | Line 566: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
કડ કડ ટાઢે સૂરજ જાગે | ::કડ કડ ટાઢે સૂરજ જાગે | ||
સૂરજરાણો લગન માગે. | ::સૂરજરાણો લગન માગે. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 571: | Line 573: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
રમ ઝમ! કલ કલ! ઢમ ઢમ થાય | ::રમ ઝમ! કલ કલ! ઢમ ઢમ થાય | ||
સૂરજરાણાના વિવા થાય. | ::સૂરજરાણાના વિવા થાય. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 578: | Line 580: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
રીંગણાનાં પાંદડાં ઢોલક બજાવે | ::રીંગણાનાં પાંદડાં ઢોલક બજાવે | ||
કાને કુંડળ ને સૂરજરાણો આવે. | ::કાને કુંડળ ને સૂરજરાણો આવે. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 586: | Line 588: | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<poem> | <poem> | ||
સૂરજરાણા ચડિયા છે વડી ગંગાને ઘાટ | ::સૂરજરાણા ચડિયા છે વડી ગંગાને ઘાટ | ||
કોના હાથમાં તેલ રૂમાલ આપો સૂરજને હાથ | ::કોના હાથમાં તેલ રૂમાલ આપો સૂરજને હાથ | ||
સૂરજરાણા ચડિયા છે વચલી ગંગાને ઘાટ | ::સૂરજરાણા ચડિયા છે વચલી ગંગાને ઘાટ | ||
કોના હાથમાં કંકણ સિંદૂર, આપો સૂરજને હાથ | ::કોના હાથમાં કંકણ સિંદૂર, આપો સૂરજને હાથ | ||
સૂરજરાણા ચડિયા છે નાની ગંગાને ઘાટ. | ::સૂરજરાણા ચડિયા છે નાની ગંગાને ઘાટ. | ||
સૂરજ ચડિયા સેજે | ::સૂરજ ચડિયા સેજે | ||
ત્રાંબાવરણે તેજે. | ::ત્રાંબાવરણે તેજે. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
Line 598: | Line 600: | ||
તોષલા વ્રતની આ તમામ વિધિ : શિયાળાના સવારનાં આ વિવિધ દૃશ્યો : એ તાજી નાહેલી કન્યાઓના મુખ પરનો સિંદૂર અને ત્રાંબાવરણાં વસ્ત્રાભૂષણોથી વિભૂષિત એ સૂર્ય : એ તમામનું વર્ણન આપણને એવા કોઈ ભૂતકાળમાં ખેંચી જાય છે કે જ્યાં માનવીની તથા સચરાચર વિશ્વની વચ્ચે સરસ નિગૂઢ એક સંબંધ જામી પડ્યો હતો; અને જ્યાં શાસ્ત્રીય વ્રતોના તેમ જ આચાર અનુષ્ઠાનના ભાર નીચે ચગદાઈને માનવી ચોગરદમથી આનંદહીન અને પ્રાણવિહીન નહોતો થઈ પડ્યો. | તોષલા વ્રતની આ તમામ વિધિ : શિયાળાના સવારનાં આ વિવિધ દૃશ્યો : એ તાજી નાહેલી કન્યાઓના મુખ પરનો સિંદૂર અને ત્રાંબાવરણાં વસ્ત્રાભૂષણોથી વિભૂષિત એ સૂર્ય : એ તમામનું વર્ણન આપણને એવા કોઈ ભૂતકાળમાં ખેંચી જાય છે કે જ્યાં માનવીની તથા સચરાચર વિશ્વની વચ્ચે સરસ નિગૂઢ એક સંબંધ જામી પડ્યો હતો; અને જ્યાં શાસ્ત્રીય વ્રતોના તેમ જ આચાર અનુષ્ઠાનના ભાર નીચે ચગદાઈને માનવી ચોગરદમથી આનંદહીન અને પ્રાણવિહીન નહોતો થઈ પડ્યો. | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<center>'''ભાદૂલી વ્રત'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એ ભાદ્રપદ માસની અંદર પ્રવાસે ગયેલાં સ્વજનોને નદીઓનાં તથા સમુદ્રનાં તોફાનોમાં નિર્વિઘ્ને પાછા પહોંચાડવાની યાચનાથી ભરેલું આ વ્રત છે. જોડકણાંમાંથી પણ એક દૃશ્ય-નાટિકા ગોઠવી કાઢી શકાય છે. પ્રથમ ક્રિયાનો આદર થાય છે : ભાદરવા માસની ભરપૂર નદી : અને એક કાંખમાં ગાગર લઈને જાણે કે બે કન્યાઓ પાણી ચાલે છે : એક નાની કુમારિકા એક ઘૂંઘટવાળી નાની વહુ અને બીજી સહિયરો : એક પછી એક નદીના પાણીમાં ફૂલ નાખીને બોલે — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''કન્યા'''</center> | |||
<poem> | |||
::નદિ! નદિ! કોથા જાઉ? | |||
::બાપ ભાઈયેર વાર્તા દાઉ? | |||
::[નદી રે નદી તું ક્યાં જાય? | |||
::ક્યાં છે મારા બાપ ને ભાઈ?] | |||
</poem> | |||
<center>'''નાની વહુ'''</center> | |||
<poem> | |||
::નદિ! નદિ! કોથા જાઉ? | |||
::સ્વામી શશુરેર વાર્તા દાઉ. | |||
::[નદી રે નદી ક્યાં જાય છે? | |||
::સ્વામી સસરાના ખબર દે.] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એવે વરસાદનું એક ઝાપટું વરસ્યું. બધી કન્યાઓ ચોમેર ફૂલ છાંટીને — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::નદિર જલ વૃષ્ટિર જલ, જે જલ હઉ; | |||
::અમાર બાપ-ભાઈયેર સંવાદ કઉ. | |||
::[નદીનાં નીર, વાદળીનાં નીર, જે નીર હો! | |||
::ભાઈના ને બાપના વાવડ કહો!] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
વૃષ્ટિને અંતે ઘનઘેરા આકાશની અંદર સફેદ બગલાનું એક વૃંદ ઊડતું ઊડતું ચાલ્યું ગયું. એક કાગડાનું ટોળું પણ કા! કા! કરતું ઝાડ પરથી ઊડીને ગામ ભણી ગયું; ને આકાશ કંઈક સ્વચ્છ થયું. કન્યા બોલે છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::કાગા રે! બગા રે! કા’ર કપાલે ખાઉ? | |||
::અમાર બાપ ભાઈ જે ગેછેન વાનિજ્યે | |||
::કોથાય દેખલે નાઉ. | |||
::[કાગા ભાઈ! બગા ભાઈ! | |||
::ક્યાં ઊડ્યા ક્યાં બેઠા! | |||
::ભાઈ-બાપ ગ્યા છે વેપારે! | |||
::ક્યાંય ન એને દીઠા!] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
ત્યાં તો વાદળાં ભેદીને સૂર્યે ભરચક નદીના હૈયા ઉપર ઝલક ઝલક કિરણો પાથરી જાણે પાણી સાથે મિલાવી દીધાં. કન્યા ગાય છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::ચડા! ચડા! ચેયે થેકો | |||
::આમાર બાપ ભાઈકે દેખે હેસો | |||
::[ચડા! રે ચડા! જોતો રે’જે | |||
::ભાઈ-બાપાને ભાળી હસજે!] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
કોઈ ગામની એક હોડી તણાતી ચાલી જાય છે તેને જોઈને — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::ભેલા! ભેલા! સમુદ્રે થેકો, | |||
::આમાર બાપ-ભાઈરે મને રેખો. | |||
::[હોડી! હોડી! દરિયે રે’જે! | |||
::ભાઈ-બાપાને જાળવજે!] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
પછી વ્રત-વિધિનો બીજો પ્રવેશ મંડાય છે. અરણ્યની ગીચ ઝાડીઓ ને પહાડો : અંધારી રાત : અને છેટેથી પ્રાણીઓની તેમ જ દરિયાની ગર્જના સંભળાય છે. ભયભીત સ્વરે કન્યાઓ બોલે છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::જંગલના નાર! જંગલના વાઘ : | |||
::પછી સર્વે રડતી રડતી — | |||
::ક્યાં રે હશે મારા ભાઈ ને બાપ! | |||
::ક્યાં રે હશે મારા સસરા ને શ્યામ! | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
વનદેવી જાણે આશ્વાસન આપે છે. ઉદયગિરિના શૃંગ પર સૂર્યોદયની પ્રભા દેખાય છે. ઉદયગિરિને ફૂલ ચડાવવીને કન્યાઓ આરાધે છે — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::ઉદયગિરિ રે ઉદયગિરિ | |||
::સોનાની તારી પાઘલડી. | |||
::આટલી પૂજા જાણજે | |||
::ભાઈ-બાપને ઘેરે આણજે! | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એવે સૂર્યોદયનાં અજવાળાં વચ્ચે, મસ્તક પર બે છત્ર ધરીને શરદ અને વર્ષારૂપી બે નૌકામાં પગ રાખી, સમુદ્ર પર ભાદૂલી દેવી પ્રકટ થાય છે અને કન્યાઓ સાગરનું ગાન ઉપાડે છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::સાત સમુદ્ર વાયુ ખેલે, કયે સમુદ્રે છોળ ઉછાળે! | |||
::સાગરને વીંટીને બધી કન્યાઓ બોલે છે : | |||
::દરિયા દરિયા પાય પડું | |||
::તુજ સું મારે બેનપણું : | |||
::ભાઈ બાપ ગ્યા છે વેપારે | |||
::સ્વામી ગ્યા છે વેપારે. | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
ત્યાં તો જાણે આકાશવાણી થાય છે — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::આજ જ પાછા આવશે! | |||
::આજ જ પાછા આવશે! | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એમ એક પછી એક દૃશ્ય ગવાતું આવે છે, ને છેલ્લે સ્વજનોની સફર પૂરી થતી કલ્પાઈ છે, ઘેરે જાણે કલ્લોલ થઈ રહ્યો છે વગેરે. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''ધાન્યોત્પાદનનો આનંદ'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એ રીતે આપણે જોયું કે વર્ષાઋતુ દેશને જળમાં ભીંજવી વિદાય લે છે, અને શરદ ચાલી આવે છે — તેના ઉત્સવ સમું આ ભાદૂલી વ્રત છે. એવું જ શસપાતા વ્રત : એમાં માનવી વિપુલ ધાન્યની વાંછના કરે છે. પણ એ વાંછના સફળ કરવા માટે પ્રમાદી બનીને કોઈ દેવતાની પાસે હાથ જોડી ‘દો! દો!’ કરવાનું નથી; પણ એ વ્રતની વિધિમાં જ સાચેસાચ મોલ ઉગાડવાનો અને પાક પકવવાનો જે આનંદ હોય છે, તે આનંદને નાચગાન અને વિધવિધ ચેષ્ટાઓ કરવાની વિધિ છે. | |||
એક જ વાક્યમાં કહું તો આ વ્રતો ગાન માટે, ચિત્ર વાટે ને નૃત્ય-અભિનય વાટે વ્યક્ત થતી માનવકામનાઓ છે. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<br> | |||
{{HeaderNav2 | |||
|previous = પુરોગામી પુરાવા | |||
|next = લોકજન્ય સમાજશાસ્ત્ર | |||
}} | |||
<br> |
edits