ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/હોહોલિકા

હોહોલિકા

ચંદ્રવદન મહેતા

પાત્રો

હોલાગુરુ
જીજીભાઈ
રંગલો
૧ પુરુષ
છડીદાસ
કાજીજી
છબીલ
ચંદન
દુલો
તનમન

હોલાગુરુઃ

(નાચતાં પ્રવેશે છે, ગળે ઢોલક.)

હોહોહોહો…હોશો મેળો જમાયો છે.કોઈ અજબ રંગ બનાયો છે.ભારી મંડપ રચાયો છે. અને હવે તો જમાનો પણ બદલાયો છે.તા તા થૈ થૈ તા તા થૈ થૈ થા! એ પણ કોઈ વગર ટિકિટે આંગળી ઉપર પારકું બાળક લાયો છે.તો પણે કઈ છાનોમાનો અંદર ઘૂસી આયો છે.અહીં કોઈ નવ પરણેતર વહુજીથી રિસાયો છે.તો કોઈ અખેતર નવી વહુથી મનાયો છે.પણે બેઠા છે બાપ ને દીકરી, થૈને ભારેખમઅમે તો આવ્યા નાટક કરવા, નથી કંઈ યમના જમતા તા થૈ થૈ, તા તા થૈ થૈ, થા!

દુનીઆદારી જાણી લીધી, કરી અમે તૈયારી નાટક કરવા નીકળ્યા આજે, ન્યાયાસન એક ભારી એ પર બેસે જે કોઈ કાજી, એ વહુ વિનાના રાજા ધૂળની કરતા ધાણી એવા, ઉપર વાગે વાજા.આજનો દિવસ છે ફાંકડો અને લગનમાં ખાનગીમાં તમારે આપવાનાં પઠ્ઠણ અને પઠ્ઠણ નહીં તો વાંકડો આ છે અસલ નામદાર ફળિયું,અને અહીં ઠીક લોક જોવાને મળિયું.અહીં કથરોટમાં ગંગા, મન ચંગા જોતાં થાય,શાંત રહીને સાંભળે, એનાં જનમમરમ ટળી જાય!

(જીજીભાઈ પ્રવેશે છે.)

જીજીભાઈઃ

ગુરુ મહારાજ! જરા દાંડિયું પીટવું હમણાં બંધ રાખો.

હોલાગુરુઃ

હલ્લો જીજીભાઈ! આજ રંગમાતાનો ઓચ્છવ, મારું નામ હોલાગુરુ; પણ આ કાળું બિલાડું તે શું કહેવાય –

જીજીભાઈઃ

અરે આઘા રહો, અડો નહીં, હોલાગુરુ મહાજન,આ કળજુગનો કાન છે, એથી સાંભતૈ શ્રોતાજન.

હોલાગુરુઃ

અસલમાં હું રંગલો, આ રંગલીથી ઓળખાય,મારાં વહાલાં સાસુજીનું નાક એ કરડી ખાય.

જીજીભાઈઃ

આજ નાટક છે હોહોલિકા, ત્યાં કાજીજીનો વેશ.અમે છે પહેર્યું અંગરખું, પણ ખોવાઈ ગયો છે ખેશ.

હોલાગુરુઃ

આ નાટક નામે હોહોલિકા, જે કોણે લખ્યું કહેવાય?

જીજીભાઈઃ

ચંદ્રવદન મહેતાને નામે, જે દર વાતે વંકાય!

હોલાગુરુઃ

હોહોલિકા, હોહોહોલિકા, તે છે છોકરીનું નામ?

જીજીભાઈઃ

ના ગુરુ, મૂળમાં તો હાહાલિકા, પણ વાત થઈ છે આમ:

ચન્દ્રવદન મહેતા એનું આંખનું જરા કાચું,

તે નકલ કરવા બેઠા, તે ખોટાનું થઈ ગયું સાસું!

રંગલોઃ

તાતા થૈ થૈ, તાતા થૈ થૈ – થા

ભાઈ, હાહાનું થૈ ગયું હોહોલિકા!

ભાઈ, હાહાનું થૈ ગયું હોહોલિકા!

જીજીઃ

અરે, જરા અહીં ઊભા રહીને બોલો, એમ માઈક્રોફોનથી આઘા ન ખસી જાવ. બધા સાંભળી શકે.

(એક ગમે તે માણસ, પ્રેક્ષકગણમાંથી પ્રવેશે છે.)

૧ પુરુષઃ તમે ચન્દ્રવદન મહેતા છો?

જીજી.:

એ નામ જ અમે તો આજે સાંભળ્યું. મારું નામ જીજીભાઈ, અને ભૂદેવનું નામ હોલાગુરુ. અમે ચન્દ્રવદન હોઈએ તો અમારાં મોં ચન્દ્ર જેવાં ના હોય?

૧ પુ.:

અને આ માઈક્રોફોન છે, ત્યારે સાહેબ, મારે એક જાહેરાત કરવાની છે, તે કરવા દેશો?

હોલા.:

કેમ. કોઈનું છોકરું ખોવાઈ ગયું છે? શ્રોતાઓને માલમ થાય કે એમણે ખીસાંપાકીટ સંભાળીને બેસવું, અને સાથે લાવેલાં છોકરાંય સાચવવાં.

૧ પુ.:

આ તો એક જીવદયાનું કામ છે – થોડો ફંડફાળો ઉઘરાવવાનો છે, સાહેબ. જરા દયા કરો!

જીજી.:

નહિ, નહિ બેસી જાઓ, એવા ફંડફાળાનાં ઉઘરાણાં કરવાની આ જગ્યા નથી. એવી જાહેરાત નહિ થાય. જાઓ, બેસી જાઓ.

૧ પુ.:

તમને પગે પડું છું – તમે સ્વર્ગે જશો.

જીજી.:

પણ હજી તો હું જીવતો બેઠો છું, મારે સ્વર્ગે નથી જવું.

૧ પુ.:

આ એક ગરીબ નિરાધાર બાઈનો સવાલ છે.

હોલા.:

તો થઈ જાય રાજ્જા! જીજીભાઈ, આ તો કોઈ બાઈની વાત છે! મેલોને નિયમ બાજુએ. પહેલાં હકીકત તો સાંભળો!

૧ પુ. :

વાત એમ છે કે આ એક ગરીબ બાઈએ આઠ મહિનાથી ઘરનું ભાડું ભર્યું નથી, અને કાલે નહિ ભરે તો એને બિચારીને ઘરની બહાર જવું પડશે. એટલે અહીં સખાવતી સાંભળનારાઓ પાસેથી એક સારી જેવી રકમ – જુઓ, આપનારાનું ભલું થશે, તમારું ભલું થશે, બાઈનું ભલું થશે – આઠ મહિનાથી બિચારીએ ભાડું નથી આપ્યું.

જીજી.:

લો આ પાંચ રૂપિયા. ચાલો હવે રસ્તો પકડો.

૧ પુ.:

પણ આ બીજા બધા પાસેથી ઉઘરાવવા દો તો મહેરબાની.

હોલા.:

પણ મહાશય, આ બાઈને માટે તમારે આટલી બધી દયા ખાવાનું કંઈ કારણ? તમે ક્યા સેવાભાવથી આ કામ લઈ બેઠા?

૧ પુ.:

એ બાઈ જે ઘરમાં ભાડે રહે છે, એનો હું ઘરધણી છું, માલિક છું!

હોલા.:

… બોલો શિયાવર રામચંદ્રકી જે!

જીજીભાઈ, પાંચ રૂપિયા ગયા કે?

જીજી.:

ના, એણે કહ્યું એટલે તરત ઝાપટ મારી પાછા લઈ લીધા, એટલે બચી ગયા. મારો વહાલો ખરો ઘરમાલિક ફૂટી નીકળ્યો!

જીજી.:

હોલાગુરુ! આપણા કાજીજીના વેશ માટે હવે મોડું થાય છે.

હોલા.:

પણ તમારા કાજીજી તૈયાર ક્યાં છે?

જીજી.:

એ જુઓ. પણે દાઢી ઓળી, જામો પહેરી, આવવામાં તૈયાર જ છે.

હોલા.:

તો તો થવા દો રાજ્જા! પણ તમારા કાજી દૂબળા કેમ દેખાય છે?

જીજી.:

એને આખા ગામની ફિકર; વરસમાં એક વાર ચુકાદા આપવા પડે છે, એમાં બિચારા ચિંતામાં ગળાઈ ગળાઈ ગળિયા થઈ જાય છે. એઈ, કોણ છે ચોબદાર! કાજીસાહેબની અહીં ખુરશી રાખ્ખો.

(ચોબદાર રડતો રડતો ખુરશી ટેબલ વગેરે ગોઠવે છે.)

હોલા.:

અલ્યા, એક ખુરશી રાખવાનું કહ્યું, એ ગોઠવતાં રડવું શેનું આવે છે? છે તો તગડા જેવો.

છડીદારઃ

ગુરુ મહારાજ! મારા પર ભારે થઈ ગઈ.

જીજી.:

પણ અલ્યા, થયું શું?

છડીદારઃ

ઘરમાં ઘરવાળી સાથે તકરાર થઈ’તી!

હોલા.:

અલ્યા, આપણા ઘરમાં તો આપણી ઘરવાળી સાથે જ કજિયો થાય ને – બીજા સાથે કેવી રીતે થાય!

છડીદારઃ

એણે કહ્યું કે મહિના સુધી તારી હંગાથે નહિ બોલું.

હોલો.:

ભલું થયું ને ભાવટ ભાગી. નિરાંત થઈ. એ ઉડબંગ! એક સત્યનારાયણની કથા કરાવ. એમાં રડે છે શેનો?

છડીદારઃ

મહારાજ, મહિનાનો આજે આખર દિવસ છે માટે રડું છું.

હોલા.:

કથા કૅન્સલ! બોલો શ્રીયાવર રામચંદ્રકી જે! તા તા થૈ થૈ થા!

જીજી.:

હોલાગુરુ, મારે માથે કચેરીનું કારભારું આવ્યું છે, તમે અહીંથી હીંડ્યા ના જતા, આપણો વેશ હવે શરૂ થવામાં.

છડીદારઃ

આગુસે બાજુસે, હેસિયતસે, તબિયતસે વગેરે વગેરે વગેરે વગેરેસે નિગાહ રખો મહેરબાન! કાજીજીજીની સવારી આ રહી હે.

હોલા.:

અલ્યા, છડી બાદશાહની હોય, જહાંપનાહની હોય, આરામગાહની હોય, અગનદાહની હોય.

છડીદારઃ

ચૂપ! ચઊઊઊપ!

જીજી.:

નેકનામડાર ઇનામદાર કાજીસાહેબે ઇશારતથી મને ફરમાન કરી જણાવવા મુજબ જાહેર કરું છું કે આજના રળિયામણા દિવસે દર સાલના રિવાજ મુજબ –

કાજીજીઃ

દસ્તુર મુજબ –

જીજી.:

રિવાજ મુજબ –

કાજીજીઃ

દસ્તુર મુજબ –

જીજી.:

દસ્તુર. મુજબ, ધાળામાં ધૂળ ઘાલી, જેને ફેંસલો માગવો હોય તે અહીં હાજર થાય.

(છબીલરામ પ્રવેશે છે. સાથે એનો ભાઈ છેલો પણ આવે છે.)

છબીલઃ

હે સાફ ઇન્સાફ કરનારા નેક નામદાર કાજીજી,

હું છબીલદાસ કરું છું એક આજીજીજી,

વાત બની છે તાજીજીજી.

જે કહેતાં જીભ જાય છે લાલજી

આ મારો ભાઈ છે જે પાજીજી,

એણે અક્કલની કરી હરરરરરાજીજી!

જીજી.:

અરે હવે સીધી વાત પર આવો, અને છોડો કવિતાની પતરાજીજી.

છેલો:

અમારો ભાઈ પૈસાદાર છે, એટલે એણે કવિતા જોડી મંગાવી છે.

જીજી.:

કેટલી જોડી?

છેલો.:

દશ જોડી. ગામમાં કવિતાની ક્યાં ખોટ છે? જોડી મંગાવીને એણે ગોખી નાખી છે.

છબીલઃ

બેસ બેસ હવે, તું કહે તેના ઉપરે હમણાં કવિતા બનાવી આપું.

છેલોઃ

ક્યા વિષય ઉપર કવિતા નથી લખાઈ કે તમારે વળી નવી બનાવવાની જરૂર પડે!

છબીલોઃ

બસ, બંધ કર. તારા પર લખું, આ કચેરી પર લખું, આ ફળિયા પર લખું, જાંબુના ઠળિયા પર લખું, તળાવના તળિયા પર લખું, ભીમ બળિયા પર લખું.

છેલોઃ

હવે લખ્યા, લખ્યા એવા તે કંઈ ડાળનું કરે છે, ડખુ.

છબીલોઃ

એમ, તું સમજે છે શં તારા મનમાં?

છેલોઃ

હા, હા ભાડાની કવિતા લાવી અહીં હવે ડંફાસ મારો છો?

જીજી.:

ખામોશ! આ લઢવાઢ કરવાની જગ્યા નથી, લઢવાડ પતાવવાની આ જગ્યા છે. આ કચેરી કવિતાની બાબતમાં નોંધ કરે છે – દેખીતી રીતે કાજીસાહેબને કવિતામાં રસ જ પડ્યો નથી, એટલે વાત આગળ ચલાવો.

છબીલોઃ

હું અરજદાર છબીલદાસ, પચાસ હજાર વીઘાંનો જમીનદાર, મારી પાસે ચારેકોર જમીન છે.

છેલોઃ

આસામાનમાં પાતાળમાં–

છબીલોઃ

ખામોશ. આ મારો ભાઈ છેલો, એની પાસે ટુકડો જમીન, એની ખેતી કરવા એણે મારી પાસે એક બળદ ઉછીનો માગ્યો. મેં આપ્યો. એ પાછો આપવા આવ્યો ત્યારે બળદ પૂછડા વિનાનો હતો. પૂછડા વિનાનો બાંડિયા બળદને હું શું કરું?

જીજીઃ

તમને આ વાત કબૂલ છે.

છેલોઃ

કબૂલ છે. મેં ખેતી કરી, ફસલ સારી ઉતારી ગાલ્લી દાણાથી ભરી દીધી, અને એ બળદને પૂછડે બાંધી ઘેર હંકારી ગાલ્લી દરવાજે અટકી. નાની ફાટકમાં બળદ પેઠો, અને ગાલ્લી બે થાંભલાને અટકી રહી. બળદ આગળ હીંડ્યો, અને પૂછડી છૂટી થઈ ગઈ…

કાજીજીઃ

ગાલ્લી પૂછડે કેમ બાંધી?

છેલોઃ

મોટાભાઈએ બસો જોડ બળદમાં બળદ એવો આપ્યો, કે નાકે વીંધેલો જ નહોતો, અનાથીઓ હતો.

કાજાજીઃ

બળદનું પૂછડું ક્યાં છે? કચેરીને એનો હવાલો આપો.

છેલોઃ

આ રહ્યું સાહેબ!

કાજીજીઃ

જીજીભાઈ! પૂછડાનો હવાલો લ્યો.

જીજી.:

હાજી સાહેબ! મણિ ઉપરથી નાગ પરખાય, મૂછના વાળ ઉપરથી સિંહ વરતાય, એમ આ પૂછડા ઉપરથી બળદની જાત જણાય છે. બળદ ઇમાનદાર લાગે છે.

છબીલઃ

મને ઇન્સાહ આપો, કાજીસાહેબ! હું બાંડિયા બળદને શું કરું?

(ચંદન પ્રવેશે છે.)

ચંદનઃ

મારું નામ ચંદન. મારે આ છેલા સામે જ બીજી ફરિયાદ છે.

જીજી.:

ખામોશ! એક વાતનો ફેંસલો થયો નથી ત્યાં બીજી ફરિયાદ ક્યાં લાવો છો? જરા બાજુ ઉપર ઊભા રહો.

કાજીજીઃ

ફરિયાદીને દસ્તુર મુજબ કહી દો અને તમે આમ આવો.

જીજી.:

ચાલો, બધા જરા આધા રહો. પૂઠ કરીને ઊભા રહો. કાજીજી હમણાં કનસલટશેસનમાં બેસશે.

કાજીજીઃ

જરા જોયું?

જીજી.:

હાજી શાયેબ?

કાજીજીઃ

શું જોયું?

જીજી.:

છેલો હાથ હલાવે છે. હાથમાં રૂમાલમાં કાંઈ ઢાંકેલું છે.

કાજીજીઃ

શું લાગે છે?

જીજી.:

વજનદાર, માલદાર, ઠીક ઠીકનું લાગે છે, કાજી શાયેબ! સોનું નહિ તો ચાંદી, અને ચાંદી નહિ તો સોનું તો ચોક્કસ લાગે છે, સાયેબ!

કાજીજીઃ

ફરિયાદી વગેરેને પાસે બોલાવો.

જીજી.:

અલ્યા, બધા આમના આવો, અને અદબબંધ ઊભા રહો.

કાજીજીઃ

તમે બે ભાઈ છો?

છેલોઃ

હું છેલો અને આ છબીલો.

છબીલઃ

છબીલરામ.

કાજીજીઃ

તમારી તકરાર બળદના પૂછડાની છે. જ્યાં સુધી બળદને નવું પૂછડું ઊગે નહીં ત્યાં સુધી મોટાભાઈ છબીલરામનો બળદ છેલાના કબજામાં રહેશે. પૂછડું છબીલરામના ઘરમાં રહેશે. છબીલરામે અનાથીઓ બળદ આપ્યો એટલા માટે છબીલરામ છેલાની જમીનની ખેતી કરી આપશે.

હોલોઃ

હોહોહો, હોહોહો, હોહોહો, હોહોહો.

તા તા થૈ થૈ, તા થૈ તા થૈ થા!

દુનિયભરના હમે મુસાફિર,

શાક બી ખાયા ભાજીકા,

બહુત કચેરી દેખી હમને, ન્યાય તો કજ્જલ કાજીકા

જી ન્યાય તો કજ્જલ કાજીકા.

જીજી.:

ફરિયાદી નંબર બે – બાઈ, શું નામ તારું?

બાઈઃ	હું ચંદનબાઈ, પાદર ઉપરની ધરમશાળાની રખવાળી, આ છેલા સામે ખૂનનો આરોપ છે.

જીજી.:

પણ તું તો જીવતી છે!

ચંદનઃ

એણે મારા નાના બાળકને મારી નાખ્યું, ખૂન કર્યું છે.

(ચીસ – ઓહ!)

કાજીજીઃ

ચલાવો, ચલાવો.

ચંદનઃ

આ છેલો અને એનો ભાઈ છબીલો –

છબીલોઃ

છબીલરામ કહો!

ચંદનઃ

બે ભાઈઓ લઢવાઢ કરતા, ફરિયાદ કરવાને આપની સમક્ષ આવવા નીકળ્યા. એવે રસ્તામાં મારી ધરમશાળામાં બંનેએ રાતવાસો કર્યો.

કાજીજીઃ

કબૂલ છે?

છેલોછબીલોઃ

કબૂલ છે.

ચંદનઃ

હું રસોઈ કરવા બેઠી, ત્યારે બહારની ઓશરી ઉપર મારા છ મહિનાના બાળકને ઝોળીમાં સુવાડી આ નાના ભાઈ છેલાને હીંચકો નાખવા સોંપ્યું. ત્યાર બાદ હું નદીએ નાહવા ગઈ. જ્યારે હું પાછી આવું છું ત્યારે મારું બાળક મરી ગયું હતું, એની ખોપરી ફૂટી ગઈ હતી.

કાજીજીઃ

અરેરે!

બધાઃ

અરેરે!

કાજીજીઃ

અરે…રે…

બધાઃ	અરે… રે… રે…

કાજીજીઃ

અરે રે…

બધાઃ

અરે રે…

કાજીજીઃ

ચલાવો ચલાવો, બાળક શી રીતે ગુજરી ગયું?

છેલોઃ

કાજીસાહેબ, હું બાળકને હીંચોળતો હતો એટલામાં મોટાભાઈ છબીલ–

છબીલઃ

શેઠ છબીલરામ!

છેલોઃ

છબીલરામે એકાએક બૂમ પાડી મને કહ્યું કે રસોડામાં કૂતરું પેંધે છે, તે રસોઈ ના બગાડે એટલા માટે અંદર જઈ એને બહાર કાઢ. હું તરત દોડ્યો, મારા હાથમાં હીંચકાની દોરી, તે પગમાં ભેરવાઈ, ઘોડિયું આળું ઓશરીની નીચે પટકાયું, બાળકને પગથિયાની ધાર વાગી, અને એ ગુજરી ગયું.

કાજીજીઃ

બાઈ! તારા ધણી તે વખતે ક્યાં હતા?

ચંદનઃ

એ વડા મહેતાજી ગામની નિશાળો તપાસવા ડિસ્ટિકમાં ફરે છે. એરેરે, મારું કેટલું કુમળું બાળક! (રડે છે.)

જીજીભાઈઃ

રડવાનું હમણાં જરા મોકૂફ રાખ. છેલાએ તારા બાળકનું ખૂન કર્યું એમ શા પરથી કહે છે?

કાજીજીઃ

ચલાવો, ચલાવો.

ચંદનઃ

એણે બેદરકારી બતાવી, પૂરી કાળજી નહીં રાખી.

જીજી.:

બાળક હાજર છે?

ચંદનઃ

બાળક તો મરી ગયું.

જીજી.:

પણ મરેલું મોજૂદ છે?

ચંદનઃ

એના અસ્થિ આ દાબડામાં ભરીને લાવી છું.

જીજી.:

પણ એટલા નાના બાળકને તો દાટવામાં આવે છે, સાધારણ રીતે બાળવામાં નથી આવતાં.

ચંદનઃ

હા, પણ દાટીએ તો મુદ્દામાલ અહીં કેવી રીતે લવાય? એટલે એને તાબડતોબ બાળી નાખ્યું, અને દાબડામાં રાખ લેતી આવી. અહીંનું કામકાજ પૂરું થશે કે પણે સાબરમતી નદીમાં જઈ પધરાવી આવીશ.

કાજીજીઃ

ચલાવો, ચલાવો.

જીજી.:

મોટાભાઈ તે વખતે શું કરતા હતા?

ચંદનઃ

દઈ જાણે, હું શું જાણું? રંગ જોતા હશે.

કાજીજીઃ

ખૂનનો આરોપ ખોટો છે, એ વાત બાઈ, તને કબૂલ છે?

ચંદનઃ

અરે કાજીસાહેબ! મૂઆ નહીં ને ભૂત થયા. બાળક તો મરી ગયું ને!

કાજીજીઃ

ધરમશાળામાં ઊતરનારા બાળકોને હીંચકો નાખવા બંધાયેલ છે?

ચંદનઃ

અરે કાજીસાહેબ! કેવાક સવાલ પૂછો છો તમે તે? મારું બાળક જેવું બાળક મરી ગયું અને તેમને મજાક સૂઝે છે? ઓ મારા બાળક રે!… (રડે છે.)

જીજી.:

ખામોશ! અહીં કચેરીમાં રડારોળ કરવાની મનાઈ છે.

ચંદનઃ

એટલે જ તો હું રડતી નથી.

કાજીજીઃ

જીજીભાઈ! કચેરીનો દસ્તુર સમજાવો.

જીજી.:

ચાલો બધા આઘા ખસી જાઓ. નામદાર કાજીસાહેબ કનસલટશેન કરવા ધારે છે.

કાજીજીઃ

જીજીભાઈ! કેમનું છે?

જીજી.:

મજેનું લાગે છે. છેલો પાછળ બે હાથ હલાવે છે. હાથમાં આગળ હતું એથી વધારે વજનદાર પોટકું દેખાય છે. ખાસ્સો રૂમાલ વીંટાળેલો છે.

કાજીજીઃ

રૂમાલની હાલત કેવી છે?

જીજી.:

રૂમાલ સજ્જનને છાજે એવો ભરાવદાર સિલ્કનો દેખાય છે. ચાંદી નહિ તો સોનું, અને સોનું નહિ તો… નહિ, સોનું જ જણાય છે.

કાજીજીઃ

જાહેર કરો કે હવે ન્યાય જોખાય છે, અને એમ પણ કહો કે આ કચેરીનો ન્યાય આખરનો જ ગણાય છે.

જીજી.:

ફરિયાદી, તહોમતદાર, આરોપી વગેરે આમ, નજીક આવો અને સાંભળી લ્યો આ કચેરીનો ચુકાદો આખરનો ગણાય છે એટલું જ નહીં પણ એ ચુકાદો અમલમાં મૂકવામાં નહીં આવે તો એ ગુનો મનાય છે.

કાજીજીઃ

મૂળ વાત બાળકની છે. બાળક ગુજરી ગયું છે. બાઈને બાળક ગુમાવ્યાનું દુઃખ છે. એટલે અમારો ફેંસલો એવો છે કે બાઈ ચંદનને બીજું બાળક ના થાય ત્યાં સુધી છેલો એને ત્યાં બાળક તરીકે રહે, એનું લાલનપાલન ભરણપોષણ બાઈ ચંદન અને એનો ધણી કરે.

જીજી.:

અને કદી એના કુટુંબમાં બાળક ન જન્મે તો?

કાજીજીઃ

છેલો જિંદગી સુધી એ જ કુટુંબમાં બાળકની જેમ રહે. છે કોઈ ત્રીજો ફરિયાદી?

હોલાઃ

હોહોહો! હોહોહો! હોહોહો! હોહોહો!

	તા તા થૈ થૈ, તા તા થૈ થૈ થા!
	દુનિયામેં કૈં સોદા દેખા. અક્કલકી હરરાજીકા
	કંઈ કચેરી દેખી હમને, ન્યાય તો કંબલ કાજીકા.
	અજી ન્યાય તો કંબલ કાજીકા!

{{ps જીજી.: ફરિયાદી નંબર ત્રણ– દુલોઃ હાજર છું. {{ps જીજી.: હાજર છું શાયેબ કહો – આ કચેરી છે. નામ શું? દુલોઃ મારું નામ દુલો – દુર્લભભાઈ. હું નદીની પેલી પાર રહેનારો – {{ps જીજી.: એની તો અમને ખબર છે, પણ આ શંભુમેળામાં તમે ક્યાંથી ભેળા થઈ ગયા? દુલોઃ એ જ તો અમે રામણ કહી રહ્યા છીએ. મારા પિતાજીનું આ છેલાએ ખૂન કર્યું છે. કા{{ps જીજીઃ ચલાવો ચલાવો. {{ps જીજી.: હેં? પિતાજીનું? ઓ બાપ રે! દુલોઃ રડવાની અહીં મનાઈ છે, નહીં તો હમણાં પોક મૂકી સંભળાવત. નેવું વર્ષના મારા બાપા – કા{{ps જીજીઃ જરા ઘરડા ખરા, નહિ? દુલોઃ સાધારણ રીતે ઘરડા તો કહેવાય, એનો આ છેલાએ જાન લીધો. કા{{ps જીજીઃ ચલાવો, ચલાવો. તમે પણ ખૂનનો જ આરોપ મૂકો છો? શી હકીકત છે? દુલોઃ કાજીસાયેબ! શી વાત કરું? હું શ્રવણથી પણ ભારે સેવાભાવી પુત્ર. મારા વૃદ્ધ પિતાને હોડીમાં વૈદ્યરાજને ત્યાં લઈ જતો હતો. મંદ મંદ ગતિએ હોડી ચાલી રહી હતી, એવામાં જ્યારે અમે નદીમાં પુલ નીચેથી પસાર થતા હતા, ત્યારે એકાએક ઉપરથી બરાબર મારા વૃદ્ધ પિતાના શરીર ઉપર એક માણસ પડ્યો. પિતાજી ચગદાઈ ગયા, અને તરત જ પિતાજીનું અવસાન થયું. પડનાર માણસ તે આ છેલો. મારે માથે જે શિરછત્રરૂપ એક પિતાજી હતા, તે ચાલ્યા ગયા. હું પિતાવિહોણો પુત્ર રહી ગયો! ઘડપણમાં એમની સેવાચાકરી કરી પુણ્ય મેળવવાનો લહાવો મારો ચાલ્યો ગયો. ઓ…ઓ…પ્રભુ! આ કેર તેં મારા ઉપર શા માટે કર્યો? વિધિનું ક્રૂર અટ્ટહાસ્ય મારી નસેનસ કોતરી ખાય છે. આ દુઃખ હવે મારાથી ખમાતું નથી. ઓ પ્રભુ! ઓ પ્રભુ! {{ps જીજી.: તું પ્રભુને અરજ કરે છે કે આ કચેરીમાં કાજીસાયેબને અરજ ગુજારે છે? દુલોઃ આપત્તિવિપત્તિમાં, મહાકપટ સંકટમાં, હું ભાન ભૂલ્યો છું. કાજીસાયેબ! આ છેલાએ મારા પિતાની જિંદગીને ખતરામાં નાખી દીધી છે, એની સજા એને થવી જ જોઈએ. ઇન્સાફને માટે હું કાજીસાયેબને અરજ ગુજારું છું. કા{{ps જીજીઃ પિતાજીની લાશ ઠેકાણે પાડી કે હજુ મોજૂદ છે? દુલોઃ ઠાઠડી બાંધી તૈયાર રાખી છે. જરૂર હોય તો અહીં હાજર કરવા તૈયાર છીએ. એ ઠાઠડી બાંધવામાં ખૂન કરનાર છેલો પણ મદદગાર હતો, એ વાતની કચેરી નોંધ લઈ શકે છે. કા{{ps જીજીઃ ઠાઠડી તૈયાર છે? ચલાવો, ચલાવો. {{ps હોલા.: બેઅદબી માફ, કાજીસાયેબ! પણ નાટ્યાચાર્ય ભરતમુનિની આજ્ઞા છે કે મરેલી વ્યક્તિ યાને શબ યા ઠાઠડીને રંગભૂમિ ઉપર કદી લાવવી નહીં અને રંગમંચ ઉપર ન લાવાય તો કચેરીમાં તો લવાય જ કેમ? કા{{ps જીજીઃ તો લાશને પહેલાં ઠેકાણે કેમ નહીં પાડી? {{ps હોલા.: ન્યાયશાસ્ત્રનો બીજો એક નિયમ એવો છે કાજીસાયેબ! કે, બાળકોના અપવાદ સિવાય, જો લાશને બાળી નાખવામાં આવે, પિંડ વહેરી નાખવામાં આવે, સૂતક ઊતરી જાય તો, ત્યાર બાદ કદી કચેરીમાં ફેંસલો માગી શકાય નહીં. કા{{ps જીજીઃ તેં કેમ એના વૃદ્ધ પિતાને મારી નખ્યા? છેલોઃ મેં મારી નથી નાખ્યા, એ અકસ્માતથી ગુજરી ગયા. કા{{ps જીજીઃ ચલાવો, ચલાવો. છેલોઃ અમે અહીં આવતા હતા, ત્યારે પુલ ઉપર હું સૌથી છેલ્લો ચાલતો હતો. મેં નીચે નદીમાં જોયા વગર ભૂસ્કો માર્યો. કા{{ps જીજીઃ ભૂસ્કો માર્યો! કેમ? છેલોઃ આપઘાત કરવા. કા{{ps જીજીઃ આપઘાત કરવા? કેમ? તું જાણે છે કે એ ભયંકર ગુનો ગણાય છે? છેલોઃ ગણાતો હશે, પણ આપઘાત કર્યા પછી શું? વાત એમ હતી કે જમીનદારભાઈના બળદનું પૂછડું છૂટું થઈ ગયું. અને ચંદનબાઈનું બાળક ગુજરી ગયું – એ બે ગુના માટે મને કદાચ ફાંસી મળે, તો આપમેળે મરવું શું ખોટું? આવા વિચાર ચાલતા હતા, ત્યાં નદી આવી. અમે પુલ ઉપરથી પસાર થતા હતા, અને તાબડતોબ મેં ભૂસ્કો માર્યો. કા{{ps જીજીઃ અને સીધા નીચે હોડીમાં તમે આમના વૃદ્ધ પિતા સાથે પટકાયા! છેલોઃ અજબ છે મોતની ચાલ, કાજીસાયેબ! મોતને શોધવા જતાં મારું મોત આઘું નાઠું, એમના પિતાજીના આવનારા મોતે નિમિત્ત શોધ્યું. કા{{ps જીજીઃ અજબ છે મોતની ચાલ, અહાહા! લખી લો, અજબ છે મોતની ચાલ! હવે ખબર પડી કે એમ ધાર્યું મરાતું નથી? છેલોઃ હાજી, અને એમ પણ ખબર પડી કે હાલમાં મારું મોત થવાનું નથી; એટલે તો મારી આંખ ખૂલી ગઈ, જીવનમાં નવો પલટો આવ્યો છે, હું કોઈક અદ્‌ભુત કામ કરવા સરજાયો છું. ચંદનઃ મારા બાળકને મારી નાખ્યું, એ એક અદ્‌ભુત કામ કર્યું! દુલોઃ અને બીજું, મારા વૃદ્ધ પિતાને – છેલોઃ હવે સૌ કોઈના બાપ એક દિવસ તો ગુજરવાના જ છે! {{ps જીજી.: ખામોશ. કા{{ps જીજીઃ જીજીભાઈ! કચેરી વિચાર કરવા માગે છે. {{ps જીજી.: ચાલો. બધા થોડે દૂર જઈને ઊભા રહો. હમણાં કાજીસાયેબ કનસલટશેશનમાં બેસે છે. કા{{ps જીજીઃ જીજીભાઈ! કેમનું લાગે છે? {{ps જીજી.: બધું જોરમાં લાગે છે, છેલાનો હાથ વજનદાર લાગે છે, પરિણામ સારું લાગે છે. ચાંદી તો નહીં જ પણ નગદ સોનું લાગે છે. કા{{ps જીજીઃ કચેરી ચુકાદો આપે છે. {{ps જીજી.: ચુકાદો સાંભળવા બધા પાસે આવી જમા થઈ જાય. કા{{ps જીજીઃ ઘરડા બાપ હોડીમાં ગુજરી ગયા છે, એ હકીકત છે, આજથી ત્રીજે દિવસે ભાઈ છેલો એ જ હોડીમાં નીકળે, પુલ નીચે હોડી ઊભી રાખે અને પુલ ઉપરથી દુલાએ એવી રીતે ભૂસ્કો મારવો કે એ બરાબર છેલા ઉપર પડે, અને છેલો મરી જાય. {{ps જીજી.: ખામોશ! કા{{ps જીજીઃ અને એમ કરતાં છેલો ન મરે તો દુલો ગુનેગાર ગણાશે. કચેરી બરખાસ્ત કરવામાં આવે છે. {{ps છડીદારઃ આગુસે બાજુસે નિગાહ રખો, કાજીજી પાછો ફરે છે…એ… (કાજીજી જાય છે.) {{ps હોલા.: હો હો હો, હો હો હો, હો હો હો…

	આકાશભરમેં રંગ દેખા, હમને આતશબાજીકા;
	કંઈ કચેરી દેખી હમને, ન્યાય તો બંડલ બાજીકા,
	જી, ન્યાય તો બંડલ બાજીકા,
	જી, ન્યાય તો બંડલ બાજીકા.
	ચલો ભાઈઓ! ફળિયાને નાકે આપણે હવે આરામ લઈએ, અથવા ચા ગટગટાવીએ.

{{ps જીજી.: અરે છેલાભાઈ! તમે આમ આવો. એમ કાંઈ ચાલ્યા જવાય છે? જુઓ, તમે દુલાના બાપને નદીમાં પડતું મેલી મારી નાખ્યો તે સારું કર્યું, દુલો મારો સગોભાઈ થાય. છેલોઃ એમ કે જીજીભાઈ? ચાલો સારું! {{ps જીજી.: બાપ મને એક કાણી પૈ આલતો નહોતો અને દુલો ભાગ પાડતો નહોતો. હવે મિલકત વહેંચાશે, એમાં મને સારો ભાગ મળશે. હોલો.: હો હો હો, હો હો હો, હોલિકા માતકી જે! {{ps જીજી.: અને હવે છેલાભાઈ, કાજીયાસાયેબને તમે પેલા રૂમાલમાં બાંધેલી સોનાની લગડીઓ બતાવતા હતા, તે આલો. કાજીજીએ મને એ લેવા મોકલ્યો છે. છેલોઃ કઈ સોનાની લગડી. જીજીભાઈ? {{ps જીજી.: પેલી ચુકાદા વખતે હાથ હલાવી પાછળથી બતાવતા હતા તે! છેલોઃ અરે પાગલ! એ તો જુઓ, આ એકેકથી સવાયા ચીચા પથરા હતા. {{ps જીજી.: પથરા! પથરા બતાવતા હતા! સોનું નહિ? છેલોઃ ચીચા પથરા; જુઓ, માથું ભાગે એવા; લ્યો, જોયા? કાજીજી જો કદાચને ચુકાદો મારી વિરુદ્ધમાં આપત તો એકી પથરે કનોરું રંગી નાંખત! {{ps જીજી.: હેં? છેલોઃ આ મારો હાથ છે ગલોલ જેવો. કહેતા હો તો ઊડતું પંખી હમણાં તાકી પાડી બતાવું. આ પથરો જેવો અહીં ઢીમચે ચોંટે કે ઢીમચાના ત્રણ ફાડચા જ સમજો. {{ps હોલા.: તો તો હોળીમાં ફક્કડ નારિયેળ વધેરાત. બોલો હોળી માતકી જે! {{ps જીજી.: અલ્યા ત્રણે વખત પથરા જ બતાડ્યા? છેલોઃ આ એક, જીજીભાઈ! આ બીજો, અને આ ત્રીજો. એકેકેથી સવાયા. આ પાર કે તે પાર – કાજીજીને કહો કે જીવતા બચ્યા એ માટે ઉપકાર માનો. જોવું હોય તો પણે જરા આઘા ઊભા રહો તો આ એક તમારા ઉપર તાકી બતાવું. {{ps જીજી.: ના રે બાપલીઆ! હું તો આ કાજીજીને કહેવા ચાલ્યો. (જાય છે.) છબીલાઃ (પ્રવેશે છે) ભાઈ છેલા – હે છેલાભાઈ! એ બળદે તમે રાખો. ચુકાદાના અમલમાંથી મને છૂટો કરો તો સારું. છેલોઃ એમ? ઠીક ભાઈ, ખરેખર મારો જીવનપલટો શરૂ થયો. શું એ આ ચીચા પથ્થરને આભારી હશે? {{ps છબીલઃ અને જ્યારે જોઈએ ત્યારે નાથેલા બળદિયા લઈ જજે; અથવા તો પાક ન ઊતરે તો ગાલ્લી દાણોય લઈ જજે… આવજે! {{ps હોલા.: આ હોલાગુરુને ભૂલતા નહીં, હોં છેલાભાઈ! ચંદનઃ (પ્રવેશે છે.) લે ભા છેલા. આ બસોની કોથળી; માંડ માંડ ધણીથી છાના બચાવી મૂકેલી. અમે જેમ તેમ પેટગુજારો કરીએ, તેમાં તારા જેવા તગડા બાળકને શી રીતે પોષવો! મારે આ ચુકાદાનો અમલ નથી કરાવવો. છેલોઃ અરે એમ હોય ચન્દનબા! હું બહુ ડાહ્યો થઈને રહીશ, કોઈને નહીં પજવું. ચંદનઃ અરે બળ્યા તારા અવતાર! લે. અને જો ફરીથી કોઈના છોકરા આવી રીતે મારી ના નાખતો. છેલોઃ ચંદનબાઈ! મેં ખૂન નહોતું કીધું. ચંદનઃ ના ભાઈ ના! જો, એ છોકરું યે મારું નહોતું. ધરમશાળામાં કંઈક લોક આવે એમ આ નધણિયાતું બાળક પણ આવી ચઢ્યું હતું. ચાલ, આવજે! {{ps હોલા.: સૌનું કરો કલ્યાણ, દયાળુ પ્રભુ! સૌનું કરો કલ્યાણ! છેલોઃ ગુરુ મહારાજ! મને થતું જ હતું કે મારી જિંદગી હવે નવો વળાંક લઈ રહી છે. {{ps હોલા.: હા છેલાભાઈ! નહીં તો નદીમાં પડતું મેલ્યું છતાં બચત જ શેના? દુલોઃ (પ્રવેશી) મારા બાપલીઆ, આ પાંચસો – મને કાજીજીના ચુકાદાના અમલમાંથી છૂટા કરો. મારે પુલ ઉપરથી ભૂસ્કો નથી મારવો. છેલોઃ ના, પણ હું નીચે હોડીમાં બરાબર ઊભો રહેવા તૈયાર છું. દુલોઃ અરે પણ હું ક્યાં ભૂસ્કો મારવા તૈયાર છું? આ બીજા પાંચસોની થેલી, લે ભાઈ, અને છેડો છોડ. તું જીત્યો, હું હાર્યો. મારા બાપાને વગે કર્યો તે જ બસ છે. છેલોઃ પણ દુલાભાઈ! વાત એમ છે કે. દુલોઃ અલ્યા આથી વધારે મારું ગજું નથી, તું છોડ મને. તેં મારા બાપને નથી મારી નાખ્યો, થયું? એ એના મોતે મર્યો, અને હવે મારે મરવું નથી. આવજો ભાઈ. જે જે. છેલોઃ જિંદગીનો રસ્તો ઝોક લે છે તે આનું નામ – બધું સુખ મળશે પણ એક વહુનું સુખ, અરે પ્રભુ! {{ps હોલા.: તે માટે તો હું બેઠો છું, રાજ્જા! તમે કહો તેવી કન્યા હાજર કરી દઉં, જિંદગીનો કટ સુધાર્યો તમારો. કા{{ps જીજીઃ છેલા! હું કાજીજી, તારો આભાર માનું છું. આ અશરફીની કોથળી તને ભેટ આપું છું. છેલોઃ તમારી ઘણી મહેરબાની – પણ કાજીસાહેબ, આનું કારણ? કા{{ps જીજીઃ કારણ તેં અમારી જિંદગી બચાવી. પેલા ત્રણ પથરામાંથી એકાદ પણ તે અમારી પર અફાળ્યો હોત તો અહીં જ અમારી આરામગાહ થઈ ગઈ હોત. છેલોઃ કાજીસાહેબ! નાણાંની કોથળી ભેટ આપવા માટે આપનો આભાર. હવે મને કહો, લગનની બાબતમાં આપનો શો ખ્યાલ છે? કા{{ps જીજીઃ હજી ખ્યાલ જ છે, બચ્ચા! મને મનપસંદ ઓરત પરણવાની બહુ હોંશ હતી. એવી ઓરત મળી, ત્યારે એના મનને હું પસંદ નહોતો એથી હું આજ સુધી કુંવારો જ છું. છેલોઃ પણ આ તમારા હોલાગુરુ તો કહે છે કે જેવી જોઈએ તેવી વહુ હમણાં આણી આપું. તનમનઃ (પ્રવેશે છે.) અરે આણ્યા આણ્યા! ફળિયામાં બેઠી બેઠી હું ક્યારની તમારો રંગ જોઉં છું. છેલોઃ કોણ, તનમન! તેં તો મારા જેવા ગરીબને પરણવાની ક્યારની ના પાડી હતી. તનમનઃ તેની કોણે ના પાડી? અને આ આટલી કોથળીઓ હાથમાં આવ્યા પછી હવે હું તમને પરણ્યા વિના રહું ખરી? છેલોઃ પણ કોથળીઓ શેની ઝૂંટવી લે છે? તનમનઃ પરણ્યા પછી બધી પાછી આપીશ. ચાલો, લગન લેવડાવો. એકાએક પૈસાદાર થઈ બેઠા, તે કાંઈ શેઠાણી વિના ચાલશે. {{ps હોલા.: સમય વર્તતે સાવધાન!

	કન્યાદાન દાતા સાવધાન!

છેલોઃ કાજીસાહેબ! તમે કન્યાના બાપ થાવો અને કન્યાદાન આપો. તનમનઃ હા, કાજીસાહેબ, કંઈ વાંધો નથી. અત્યાર સુધી તો હું ના પાડતી હતી, પણ મારા બાપ મને આને પરણવાની ના પાડતા હતા. હવે તો આ ખડિંગ ખડિંગ જોઈને એ પણ હા પાડશે, કેમ બાપા? {{ps હોલા.: કબૂલ છે? કે પિતાજી! થઈ જાય ત્યારે, હોલિકા માતકી જે. અલ્યા આમ આવો, આમ આવો, એમ ચોતરે ચોગાનમાં જઈને શેના બેઠા? છબીલારામ, દુર્લભરામ, જીજીભાઈ, છેલાભાઈના લગ્નમાં પધારો અને ચન્દનબાઈ, તમે ગીતો ગવડાવો, અમે બધાં ઝીલશું. (કાજી હસ્તમેળાપ કરાવે છે, અને વરઘોડો ફરતો ચાલ્યો જાય છે.) ચન્દનઃ જાણે શિવ ને પારવતીના હાથ મળ્યા. બધાઃ જાણે શિવ ને પારવતીના હાથ મળ્યા. ચન્દનઃ જાણે ભીલ ને ભીલડીના જીવ મળ્યા. બધાઃ જાણે ભીલ ને ભીલડીના જીવ મળ્યા. (પડદો) (ચં.ચી. મહેતા સમગ્ર નાટ્યકૃતિઓઃ એકાંકી)

*