ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/મેનાં ગુર્જરી

મેનાં ગુર્જરી
રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ

પાત્રો

મેનાં ગુર્જરી
રૂપાં
શોભાં
અમથીકાકી
સાસુ-અન્ય સ્ત્રીઓ
શાહજાદો
હીરો
બ્રાહ્મણ – સૈનિકો અને ગ્રામજનો

દૃશ્ય ૧

(કૂવાને કાંઠે ગુર્જરીઓ પાણી ભરે છે. પાણિયારીઓથી કાંઠો ઘેરાયેલો છે. થોડીક જાય છે તો તેથી વધારે આવે છે; અને દૃશ્ય સુંદરીઓના કોલાહલથી ગાજી રહ્યું છે. વિવિધ વયની પણ મોટા ભાગે જુવાન થોડીક ગુર્જરીઓ બેડાં ઉતારી કાંઠા આગળ મારગ થાય એની રાહ જોતી વાડ પાસે બેઠી છે. ફૂલોથી લળી જતો મોગરો છે. થોડાંક ફૂલ લેતી એક ગુર્જરી ગાય છે. તેનું નામ રૂપાં છે.)

રૂપાં:

“કૂવાને કાંઠેડે રે કે મોગરો ઊગ્યો વાલમિયાં,

મોગરો લળી લળી જાય કે મોગરો લે રે વાલમિયા!”

આધેડ સ્ત્રીઃ

અલી રૂપાં, કયા વાલમિયા માટે મોગરો ચૂંટે છે?

રૂપાં:

અમથીકાકી, બળ્યું, તમે ઘરડાં થયાં તો યે તમારી મશ્કરી કરવાની ટેવ ન ગઈ! માણસ ગાતું હશે એટલું બધું કાંઈ કરતું હશે?

આધેડ સ્ત્રીઃ

અમારા સમામાં તો કવિઓને યે ન સૂઝે એવું થતું. તમે આજકાલ બધી ડાહ્યલીઓ થઈ ગઈ છો!

રૂપાં:

અમથીકાકી, તમે નાનાં હતાં ત્યારે કયા વાલમિયા માટે ફૂલ ચૂંટતાં?

આધેડ સ્ત્રીઃ

એનું તારે શું કામ છે? અમે જે કર્યું એ કર્યું. પણ અમારો સમો જુદો. જો પણે મારગ થયો. જા બેડું ભરી આવ; અને બા! જરા મારું બેડું ભરી દેજે. રાતની કેડ દુખે છે તે પાણી નથી ખેંચાતું.

(રૂપાં અમથીકાકી આગળ ફૂલ મૂકી પાણી ભરવા જાય છે. શોભાં પાણી ભરી અમથીકાકી પાસે આવે છે.)

શોભાં! થોડીક વાર બેસ. રૂપાં આવે એટલે જઈએ.

શોભાં:

કાકી, મારે ઉતાવળ છે. છોકરો રોતો હશે તો મારી સાસુ મારો જીવ કાઢી નાખશે.

આધેડ સ્ત્રીઃ

હવે બેસ ને ડાહ્યલી! તારી સાસુ એટલો છોકરો નહિ રાખે? હું કહીશ કે મેં રોકી’તી.

(શોભાં બેડું ઉતારી મોગરાનાં ફૂલ ચૂંટે છે અને ગાય છે.)

શોભાં:

“વાટકીમાં કેશર ધોળ્યાં વાલમિયા,

ઊગ્યો રંગનો છોડ રંગમાં રોળ્યાં વાલમિયા!”

અમથીકાકીઃ

(પોતાની ઉંમરની, આ જુવાન બાયડીઓને જરા પણ કિંમત નથી એ જુએ છે. માટે છેવટનાં વેણ સંભળાવે છે.) તે અલીઓ એમાં મ્હો’ડાં શેનાં ચડાવો છો? જજો ને તમારા ભાયડા જવા દે તો? અને થજો ને થવું હોય તો બાદશાહની બીબીઓ! એમાં મારે શું? કોક આવવાનો હશે તે આમ એકલી ઊભી રહીઓ છો!

મેનાં:

(અમથીકાકીરૂપી વિઘ્ન ભારે પડશે એ સમજવા જેટલી ચતુર છે.) બળ્યું અમથીકાકી, એમાં આમ શું કરો છો? તમે ના કહેશો તો કાંઈ અમારાથી જવાશે? પણ અમથીકાકી, તમે અને મારાં સાસુ જ્યારે પેલી છાવણી જોવા ગયાં હતાં ને? (પોતે આવું અણછાજતું કામ કદી પણ ન કર્યું હોય એમ સૂચવતી અમથીકાકીની મુખમુદ્રા જોઈ) તમે જ તે દહાડે કહ્યું હતું ને કે તમે અને મારાં સાસુ એક દિવસ છાનાંમાનાં છાવણી જોઈ આવ્યાં હતાં? તે તમે કેમ કરી ગયાં હતાં એ કહેવું પડશે. આ હું બેડું ભરી આવી તમારા ઘેર આવું છું. પછી કેવું નથી કહેતાં? (રૂપાં-શોભાંને) જાઓ અલીઓ! અમથીકાકીને એમને ઘેર પહોંચાડી આવો. (સમજી જવાનો ઇશારો કરે છે.)

(એક હાર જાય છે અને બીજી કૂવે આવે છે. બન્ને હાર ઉચિત નૃત્યનાં પગલાંએ ગતિ કરે છે. મેનાં ગુર્જરી ગાય છે.) (જોવા જવાનો ઉત્સાહ અને ઉલ્લાસ સૂચવતું નૃત્ય)

“કે કાબૂલસે બાદશાહ ચડે કે સારી દિલ્હી કા દીવાન રેકે બાદશાહ રે ઊતરે બાગમેં મેં ક્યા મસ દેખન જાઉં રે.”

દૃશ્ય ૨

(“કે સાસુનાં વાર્યો ન વરે વહુ મહી વેચવાને જાય રે” – મેનાં ગુર્જરી અને સરખી સહિયરો છાવણી જોવા નીકળી પડે છે. સવારમાં વહેલાં નીકળેલાં, પણ આ દૃશ્યમાં તેઓ આપણને દેખાય છે ત્યારે અત્યારની રીતે લગભગ આઠ-નવ વાગ્યા હશે. તેમનાં મુખ ઉપર શ્રમની આર્દ્રતા છે. વસંતના સૂર્યે સહજ સુરખીવાળા ચહેરાઓની રતાશ વધારી છે. તેમનાં શણગાર અને કપડાં ધૂળથી સહેજ ઝાંખાં થયાં છે, પણ એની ભભક ગઈ નથી. બધી મહિયારીઓ મહી વેચવા જાય છે. દરેકના માથે મહીની મટુકીઓ છે. મેનાં ગુર્જરીને માથે લાલ મટુકી છે. મેનાં ગુર્જરીએ ગીત ઉપાડ્યું છે અને બીજા ઝીલે છે.)

મેનાં:

ઊગ્યો ગુરજર દેશે ભાણ કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલx

જાણે કેસરિયાં છે વાન કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

એ તો ગુરજર કેરો વીર કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

પ્હેર્યો કેસરિયાં રણધીર કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

ધાર્યા આંબલિયે શા મ્હોર કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

ફોર્યા લીંબડીએ શા કહોર કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

જાણે ગુરજરીઆનું છોગું કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

એ તો કડવા મીઠા જોગું કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

વાયે વેલડીઓ શી મ્હેકે કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

જાણે ગુર્જરીઓ શી લ્હેકે કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

વાયે વાયુ મીઠો આજ કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

બાંધ્યો બંધાયે કદી ના જ કે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

બાંધે વાયુ કેરો છોડ જે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

બાંધે ગુર્જરી કેરો કોડ તે ગુર્જરી! પૂજજો રે લોલ

(x સારંગના સ્વરોમાં ગાવું ફાવશે – અને સમયોચિત પણ લાગશે.) (ગાતાં ગાતાં મેનાં ગુર્જરી ગીત અધૂરું મૂકી દે છે.)

રૂપાં:

કેમ મેનાં, ગીત અધૂરું મૂક્યું? પૂરું કરાવ ને! હજી છાવણી આવી નથી.

મેનાં:

બાકીનું મને યાદ આવતું નથી.

રૂપાં:

મેનાંને ગીત યાદ ન આવે એવું તો વળી હોય?

બીજી મહિયારીઓ:

કદી ન હોય બાઈ!

રૂપાં:

(મેનાંની આગળ આવે છે અને પાછી ફરી તેના ચહેરા સામું જુએ છે.) મેનાં, મોઢું કેમ પડી ગયું છે? કંઈ સાંભર્યું?

મેનાં:

કંઈ નથી સાંભર્યું! પેલા આંબાવાડિયામાં મટુકીઓ ઉતારી વિસામો ખાઈએ.

(આંબાવાડિયામાં આવી મટુકીઓ ઉતારે છે. બધા છેડાથી મોઢાં લૂછી કપડાં સરખાં કરે છે. દરેક જણ પોતાની પાસેથી એકેક કટારી અને એકેક ઝેરની ડબી, જેનું બીજું નામ ‘સતની ડબી’ છે તે કાઢી વસ્ત્રોમાં ગોઠવી દે છે. મેનાં એકલી આંબાવાડિયામાંથી છાવણી તરફ જોઈ રહે છે. રૂપાં અને બીજી મહિયારીઓ મેનાંની આજુબાજુ વીંટાઈ વળે છે.)

રૂપાં:

મેનાં! તું હતી તો અમે બધીઓ મહી વેચવાના મસે છાવણી જોવા આવી. અને તું જ આમ ઉદાસી જેવી કેમ થઈ ગઈ?

શોભાં:

મેનાં, તારી સાસુએ આવતાં કંઈ કહ્યું?

રૂપાં:

કંઈ યાદ આવ્યું?

મેનાં:

(આવેશમાં આંસુ સાથે) મારી સાસુએ મેણું માર્યું. પણ એમ એનાં મેણે હું જોવા ન જાઉં?

શોભાં:

શું મેણું માર્યું?

મેનાં:

કે મેનાંને તો બાદશાહની બેગમ થવું છે એટલે છાવણીમાં જાય છે!

રૂપાં:

પછી તેં શું કહ્યું?

મેનાં:

મેં કહ્યું હાથે કરીને તમારા દીકરાને શું કરવા હલકો પાડો છો?

રૂપાં:

પછી?

મેનાં:

એટલે તાડૂકો કરી ફરી એનું એ કહ્યું. મેં કહ્યું…

શોભાં:

શું કહ્યું?

મેનાં:

કંઈ નહિ.

રૂપાં–શોભાં:

ત્હોયે?

મેનાં:

મેં કહ્યું: તમારા દીકરામાં પાણી હશે તો હું શું કરવા બાદશાહની બેગમ થઈશ? અને બાદશાહ મને પકડશે તો એ છોડાવી નહિ લાવે? આ મારો હીરીઓ દિયરે છોડાવી લાવશે! (થોડીક વાર પછી ગમગીન થતી) મને સાસુના મ્હેણાનું તો કંઈ નથી; પણ બોલાબોલમાં શણગાર સજતાં અપશુકન થયાં! મને એ અપશુકન યાદ આવ્યાં. પણ કંઈ નહિ. ચાલો, આપણે જઈએ.

(મેનાં કપડાં ઠીક કરી કટારી અને ‘સતની ડબી’ બહાર કાઢવા જાય છે. બન્ને ઘેર ભૂલી ગઈ છે!)

મેનાં:

રૂપાં, મારી કટારી અને ડબી બન્ને રહી ગયાં! અપશુકને ભાવ ભજવ્યા! (થોડી વાર રહી) રૂપાં, તમે બધાં છાવણી જોઈ આવો અને મહી વેચી આવો.

રૂપાં–શોભાં ઇત્યાદિ:

અને તું મેનાં?

મેનાં:

હું અહીંયાં આંબાવાડિયામાં તમારી વાટ જોઉં છું.

રૂપાં:

એમ કેમ ચાલે? તારે લીધે તો અમે બધીઓએ આવવાની હામ કરી અને તું જ ના પાડે છે?

મેનાં:

હું નહિ આવું! (જરા આવેશમાં આકાશભાષિતના જેવું) મારી કટારી અને સતની ડબી બન્ને રહી ગયાં! બેમાંથી એક પણ મારી પાસે હોત તો હું જાત! (નરમ પડી) રૂપાં, તમે બધાં જાઓ ને. રૂપાં, તું મારી મટુકીનું મહી વેચતી આવજે. બે મટુકીનો તમને બહુ ભાર નહિ લાગે, બ્હોન!

(બધી મહિયારીઓનાં મન ઊતરી જાય છે.)

શોભાં:

મેનાં, તારા વિના શું જોવા જવું!

મેનાં:

ન જોઈ આવો તો મારા સમ છે. તમે મને બધી વાત કરજો. ગામમાં કોઈને શી ખબર પડવાની છે કે હું છાવણી જોવા નહોતી ગઈ? બીજી વાર જઈશું ત્યારે મારી કટારી અને સતની ડબી નહિ ભૂલું – અને આપણે સાથે જઈશું. છાવણી ક્યાં નાસી જવાની છે? તમે જાઓ. મારા સમ જે ન જાય એને!

(રૂપાં મેનાંની લાલ મટુકી લે છે અને બધી મહિયારીઓ ધીમે ધીમે છાવણી તરફ જાય છે. મેનાં એક મ્હોરેલા આંબાની નીચેની ડાળ ઝાલી છાવણી તરફ જતી પોતાની સહિયરો તરફ જોઈ રહે છે. છેવટની સખી છાવણીમાં અદૃશ્ય થાય છે એટલે મ્હોરની માદક સુવાસ તરફ એનું ધ્યાન ખેંચાય છે; અને જાણે માદક ગંધથી જ શરીરમાં એક કમકમાટી આવે છે અને મંજરીઓથી ભરેલી ડાળી તરફ મેનાં જોઈ રહે છે. પછી પાછી છાવણી તરફ જુએ છે.)

મેનાં:

(બબડે છે) મારી કટારી અને મારી ડબ્બી બન્ને રહી ગયાં!

(છાવણી તરફથી રૂપાંને પોતાની લાલ મટુકી લઈ એક તુર્ક સૈનિક સાથે પોતા તરફ આવતી જુએ છે. મેનાં ચકિત થાય છે. થોડેક દૂર તુર્ક સૈનિક અને રૂપાં ઊભાં રહે છે. રૂપાંને પોતા તરફ આંગળી કરતી જુએ છે. તુર્કને પોતા તરફ મુગ્ધ નજરે જોતો જુએ છે. બન્ને જણાં છાવણીમાં અદૃશ્ય થાય છે. થોડીક વાર પછી મેનાં એક યુવાનને ઘોડા ઉપર બેસી હાથમાં લાલ મટુકી લઈ પોતાના તરફ આવતો જુએ છે. યુવાન ઘોડા ઉપરથી નીચે ઊતરી મટુકી લઈ તેની પાસે આવે છે. શાહજાદો પોતે સાદા વેશમાં પણ સત્તાશીલ ચહેરાવાળો મેનાંને સંબોધે છે. મેનાં આફત સમજી જાત ઉપર કાબૂ મેળવે છે, એટલે સ્વસ્થતાની ભવ્યતા આખી આકૃતિમાં દેખાય છે.)

મેનાં:

(બબડે છે) મારી કટારી અને મારી ડબ્બી બન્ને રહી ગયાં!

શાહજાદોઃ

મહિયારી, આ લાલ મટુકી તમારી છે?

મેનાં:

હા, બાદશાહ.

શાહજાદોઃ

(સ્મિત કરી) તો લાલ મટુકીનાં મહિયારી! તમે જાતે અમારી છાવણી કેમ ન શણગારી?

મેનાં:

બાદશાહ! મને થાક લાગ્યો એટલે મારી સહિયરને મહી વેચવા આપ્યું. અમારે તો મહી વેચવાથી કામ!

(મેનાંનો હાથ કટારી અને સતની ડબી શોધે છે; પણ હાથ જૂઠા પડે છે.)}}

શાહજાદોઃ

તમારે મહી વેચવાથી કામ હોય તો જાતે કેમ ના’વો? મોંમાગ્યાં દામ મળે!

મેનાં:

બાદશાહ! મારે મોંમાગ્યાં દામ નથી જોઈતાં! સૌને મળે એટલાં મને બસ છે. આપે મહી ખાલી કર્યું હોય તો મને મારી મટુકી પાછી આપો.

શાહજાદોઃ

મટુકી તો ખાલી કરી છે. પણ દામ લેવા તો છાવણીમાં પધારશો ને? એનાં મૂલ શાં?

મેનાં:

સૌનાં કર્યાં હોય એ મૂલ મારી સહિયરને આપજો.

શાહજાદોઃ

પણ સૌની સાથે તમારી સરખામણી કેમ થાય, મહિયારી?

મેનાં:

અમારાં સૌનાં મહી સરખાં છે, બાદશાહ!

શાહજાદોઃ

(એક પગલું પાસે આવે છે.) મહી સરખાં હશે પણ મહિયારીઓ સરખી નથી!

મેનાં:

(એક પગલું પાછું ભરી) બાદશાહ! માણસ છો કે હેવાન?

શાહજાદોઃ

(જેણે આવા જવાબની આશા નહોતી રાખી અને જેને આવા જવાબ સાંભળવાની ટેવ નથી.) અરે ઓરત! તું કોણ છે કે મને જવાબ આપે છે?

મેનાં:

અમે ગુર્જરોની વહુવારુ છીએ?

શાહજાદોઃ

(કામવશ હોવાથી અપમાન અને અભિમાનના શબ્દો પણ તેને આકર્ષે છે.) તમારું નામ?

મેનાં:

અમારું નામ મેનાં ગુર્જરી!

શાહજાદોઃ

તમારી સહિયરો કહે છે કે તમે એકલું મહી વેચવા નથી આવ્યાં, અમારી છાવણી જોવા પણ આવ્યાં છો. અમારી છાવણી જોવા જેવી છે.

મેનાં:

(હાથ ફરીથી કટારી શોધે છે.) તમારી છાવણી જોવા જેવી હશે. પણ અમને તો અમારા ગઢ માંડલના નેસડા વ્હાલા છે.

શાહજાદોઃ

મેનાં મહિયારી! થાક લાગ્યો હોય તો પાલખી મંગાવું! તમે કદી હાથી નહિ જોયા હોય?

મેનાં:

બાદશાહ! અમ મહિયારીઓને હાથીનું કામ નહિ. અમારે તો ટંકે સવામણ દૂધ દેતી ભેંસોનું કામ. અને પાલખીઓ તો જનાનામાં રહેતી બીબીઓને જોઈએ, હવાની પંખીણીઓ ગુર્જરીઓને નહિ!

શાહજાદોઃ

અરે, અમારા ઝનાનામાં ઘણી હિંદવાણીઓ છે.

મેનાં:

(ગુસ્સામાં, પણ આવેશને કબજામાં રાખી) બાદશાહ! તમે રાજા છો અને અમે પ્રજા છીએ! પ્રજાની ગાળ ખાવી છે? હેવાન કહ્યા એટલાથી ધરાયા નથી?

શાહજાદોઃ

એમાં શું, ઇન્સાનમાત્ર હેવાન છે.

મેનાં:

ગુર્જરો હેવાન નથી; તમે હશો.

શાહજાદોઃ

અરે મેનાંરાણી, ગુર્જરોમાં શું મોહ્યાં છો? અમારા મહોલે આવશો એટલે ગુર્જરોને ભૂલી જશો. બધી હિંદવાણીઓ ભૂલી જાય છે.

મેનાં:

(આવેશ ઉપરનો કાબુ ખોતી જાય છે.) બાદશાહ! અત્યારે તો હું એકલી છું. પણ હું એકલી નથી. મારી પાછળ નવલાખ ગુર્જર છે. (આવેશમાં આવી જાય છે. એને ‘સત’ ચઢે છે.)

“કે તું નવ જાણીશ એકલી મારા ગુર્જર ચઢે નવ લાખ રે.”

(કાલીના કારમા નૃત્યના અભિનયથી લીટી અનેક વાર બોલે છે. શાહજાદો ચક્તિ થઈ આ દૃશ્ય જુએ છે. પણ હિંદુઓને આવું થાય છે, તેમાં કાંઈ બ્હીવા જેવું નથી એ શાહજાદો જાણે છે. ગુર્જરી તુરત જ શાંત થાય છે, પણ તેની આંખો ફરી ગઈ છે.)

શાહજાદોઃ

(હસીને) શાહઝાદાઓને કોઈનો ડર હોતો નથી… દુનિયાની હૂરો અમારે માટે છે.

(મેનાંનો હાથ વળી કટારી શોધે છે તે શાહજાદાના ધ્યાનમાં આવે છે.)

શું શોધો છો, મેનાં ગુર્જરી?

મેનાં:

કટારી!

શાહજાદોઃ

(જરા પાછો હઠી) શા માટે?

મેનાં:

કેમ, કોઈથી ડરતો નથી ને? મારી કટારી રહી ગઈ છે એટલે જ બાદશાહ તારી છાવણી જોવા ન આવી! (ફરી આવેશમાં) લાવો તમારી કટારી અને પછી છાવણી જોવા આવું અને તમને કાળકા માનો ખેલ બતાવું!

(શાહજાદો વિચાર કરે છે.)

કેમ, શો વિચાર કરો છો? કટારી આપવાથી બ્હીઓ છો કે મેનાં ગુર્જરી છાવણીમાં આવે એથી બ્હીઓ છો?

શાહજાદોઃ

ઓરત! શી તારી જબાન ચાલે છે!

મેનાં:

જબાન એકલી નથી ચાલતી, હાથ પણ ચાલે છે. આપ, કટારી આપ

(મેનાં આવેશમાં ને આવેશમાં શાહજાદા ઉપર ધસે છે. શાહજાદો ખસી જાય છે; મેનાં પડી જાય છે. શાહજાદો એને ઊંચકી ઘોડા ઉપર નાંખી ઘોડો છાવણી તરફ મારી મૂકે છે.)