18,450
edits
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
||
(6 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 197: | Line 197: | ||
{{ps |મેનાં: | જબાન એકલી નથી ચાલતી, હાથ પણ ચાલે છે. આપ, કટારી આપ}} | {{ps |મેનાં: | જબાન એકલી નથી ચાલતી, હાથ પણ ચાલે છે. આપ, કટારી આપ}} | ||
(મેનાં આવેશમાં ને આવેશમાં શાહજાદા ઉપર ધસે છે. શાહજાદો ખસી જાય છે; મેનાં પડી જાય છે. શાહજાદો એને ઊંચકી ઘોડા ઉપર નાંખી ઘોડો છાવણી તરફ મારી મૂકે છે.) | (મેનાં આવેશમાં ને આવેશમાં શાહજાદા ઉપર ધસે છે. શાહજાદો ખસી જાય છે; મેનાં પડી જાય છે. શાહજાદો એને ઊંચકી ઘોડા ઉપર નાંખી ઘોડો છાવણી તરફ મારી મૂકે છે.) | ||
<center>'''દૃશ્ય ૩'''</center> | |||
(ગામને પાધર ચાંદની રાતે ગુર્જર જુવાનિયાઓ ખેલે છે. ગેડીદંડો પૂરો કરી જુવાનિયાઆ ઉદ્ધતમણ્ડલ નૃત્ય કરવા એકઠા થાય છે. બધા હીરીઆ કાજે ખોટી થાય છે. હીરો આવે છે.) | |||
{{ps |૧ જુવાનિયોઃ| હીરા, આટલી બધી વાર કેમ થઈ?}} | |||
{{ps |હીરોઃ| મારી ભાભીની વાટ જોતો’તો. મારા મનમાં કે લટકાળાં ભાભી શી વાતો લાવે છે? પણ હજી સુધી ભાભી કે એમની સાથેનું બીજું કોઈ પણ આવ્યું નથી એટલે ગામના ઘયડાઓને ચિંતા પેઠી છે. મારા મોટાભાઈયે અધીરા થઈ ગયા છે.}} | |||
{{ps |૨ જુવાનિયોઃ| એ તો ભિયા! ઘયડાંઓને ટેવ પડી. આપણે તું ત્યારે પેલો રાસ ચલાવ ને!}} | |||
{{ps |હીરોઃ| ચલવ્યો ભિયા! આવો ત્યારે!}} | |||
(બધા મણ્ડલાકારમાં ગોઠવાઈ ગાતાં ગાતાં નૃત્ય કરે છે.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે એક વાર માતા ડોલ્યાં રે માતા એક વાર દુઃખે ડોલ્યાં | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|એ મ્હેણાંનાં વેણો બોલ્યાં રે માતા મ્હેણાંનાં વેણો બોલ્યાં | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે પારકો ભૂમિ ચાંપે હો દીકરા! પારકો ભૂમિ ચાંપે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે આવડો શાંને કાંપે હો દીકરા! આવડો શાંને કાંપે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે આવાં શા જીવવાં વ્હાલાં હો દીકરા! આવાં શાં જીવવાં વ્હાલાં | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે મ્હેણાંનાં વાગે ભાલાં હો દીકરા! મ્હેણાંનાં વાગે ભાલાં | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|રે ન્હોય આ સુખનાં ટાણાં હો દીકરા ન્હોય આ સુખનાં ટાંણાં | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે પાક્યા શું કૂખે પાંણાં હો દીકરા પાક્યા શું કૂખે પાંણાં. | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|… … … … … | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે અભેસંગ ઊઠે ને વીરસંગ ઊઠે, ઊઠે છે બાવન વીર | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે નવલખ ગુરજર રૂઠે મોરી માતા, રૂઠે છે નવલખ વીર | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|આવડાં ન દે તું આળ મોરી માતા, આવડાં ન દે તું આળ | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|માથાં ધરું તમ થાળ મોરી માતા, માથાં ધરું તમ થાળ | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે પારકો ભૂમિ ચાંપે શું માતા, પારકો ભૂમિ ચાંપે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|તો દીકરા જમને ઝાંપે હો માતા, દીકરા જમને ઝાંપે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કુળને લાગે કાળું જો માતા, કુળને લાગે કાળું | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|તો લોહીથી પાય પખાળું મોરી માતા, લોહીથી પાય પખાળું | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે ચમકે છે આભમાં વીજ મોરી માતા, ચમકે છે આભમાં વીજ | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|લોહી વરસે છે મેઘ મોરી માતા, લોહી વરસે છે મેઘ | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હે લીધો છે રણનો ભેખ મોરી માતા, લીધો છે રણનો ભેખ | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|જીવ્યા મુવાના ઝવાર મોરી માતા મુવા, જીવ્યાના ઝવાર | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|હવે ન દેશો આળ મોરી માતા, હવે ન દેશો આળ. | |||
}} | |||
(છેવટની પંક્તિઓ બોલાય છે ત્યાં એક બ્રાહ્મણ દોડીને આવતો હોય તેમ શ્વાસભેર આવે છે.) | |||
{{ps |બ્રાહ્મણઃ| અલ્યા જુવાનિયાઓ! ચંદાજીનું ઘર ક્યાં છે? હીરાજી ક્યાં છે?}} | |||
(કોઈ સાંભળતું નથી.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|અલ્યા લડવાની વાતો કરો છો અને લડવાનું આવ્યું છે તેની તો કોઈ વાત સાંભળતા નથી! હીરાજી ક્યાં છે? | |||
}} | |||
(બ્રાહ્મણની બૂમોથી જોનારાનું ધ્યાન ખેંચાય છે, અને કેટલાક એની આજુબાજુ વીંટાય છે. રાસમાં ભંગાણ પડે છે અને બધા બ્રાહ્મણ પાસે એકઠા થાય છે.) | |||
{{ps |હીરોઃ| હું આ રહ્યો. મારું શું કામ છે?}} | |||
{{ps |બ્રાહ્મણઃ| અલ્યા, તારું શું કામ છે? તારી ભાભી કેદમાં પડી!}} | |||
{{ps |હીરોઃ| હેં હેં! મારી ભાભી કેદમાં પડી? કોણે કેદ કરી?}} | |||
{{ps |બ્રાહ્મણઃ| બાદશાહે! તારી ભાભીએ મારી જોડે સંદેશો કહેવડાવ્યો છે–}} | |||
{{ps |બીજા જુવાનિયાઃ | શું, શું! ગોર! બધી ગુર્જરીઓ કેદમાં પડી?}} | |||
{{ps |બ્રાહ્મણઃ| બાદશાહની છાવણીમાં ગયેલી જુવતી તે પાછી આવતી હશે? તમને લોકોને તમારાં બૈરાંયે ઘરમાં રાખતાં આવડતાં નથી? આ મ્લેચ્છોનો જુગ છે એ તમે જાણતા નથી?}} | |||
{{ps |હીરોઃ| ગોર, જીભ બંધ કરો! અલ્યા ભાઈબંધો, ઘોડારમાં જઈ ઘોડા તંગ કરો અને હથિયાર બાંધો. દિલ્હીના બાદશાહને જીતી ગુર્જરી લાવીશું, અરે એના શા ભાર છે? કેમ મહારાજ! હરામખોરો દેશમાં રખડશે એટલે ગુર્જરીઓ પડદામાં રહેશે?}} | |||
{{ps |બ્રાહ્મણઃ| હવે બહુ શેનો બોલે છે? આ તારી ભાભી તો પડદામાં પેઠી!}} | |||
{{ps |હીરોઃ| ચાલ્યા ગરોડા! (હીરીઓ એના ઉપર ધસે છે. બીજાઓ એને રોકે છે.)}} | |||
(ગામમાં ખબર ફેલાઈ ગઈ છે. નવલખ ગુર્જરો ચડે છે. તેનું વર્ણન આપણે એ પ્રાચીન પંક્તિઓના જોરદાર શબ્દોમાં સાંભળીશું.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|‘કે ત્યાંથી હીરીઓ દોડિયો ને, ગયો ઘોડાની પાસ રે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે તાણીને બાંધો તંગડો ને ઢીલી મેલો લગામ રે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે શૂરા હોય સો સંગ ચલો ને, નહિ કાયર કા કામ રે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે કેસરિયા ભાઈ વીઘા પ્હેરો, ને હોં જાવ લાલગુલાલ રે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે દિલ્હી જીતીને ઘેર આઉં તો, રેવત મારું નામ રે | |||
}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|કે હીરીઓ ઘોડે એક જ ચઢ્યો ને ગુર્જર ચઢ્યા નવલાખ રે.’ | |||
}} | |||
<center>'''દૃશ્ય ૪'''</center> | |||
(સમયઃ બાદશાહને દિલ્હી પહોંચતાં થાય તેટલો, અને ગુર્જરસેનાને તેની પાછળ ચડતાં થાય તેટલો, તિથિઃ ફાગણ સુદ ચૌદશ. | |||
અત્યારે મેનાં ગુર્જરી સંહારક સ્ત્રી છે. તેણે કાલીનું વ્રત આદર્યું છે. ઉપવાસ એટલે કે અન્નત્યાગ અને કાલીની ઉપાસનાથી એનામાં સહજ પણ ચમત્કારી ઉગ્રતા અને તેજ આવ્યાં છે. | |||
ગોખમાંથી તે ગુર્જરોને અને તુર્ક સિપાઈઓને લડતા જુએ છે. હીરીઓ પાછો હઠે છે. ગુર્જરી છંછેડાય છે.) | |||
{{ps |મેનાં ગુર્જરીઃ| અરે કોઈ છે કે? કોઈ છે કે? અરે મને નીચે જવા દો. અલી રૂપાં! અલી શોભાં! અહીં આવો! હીરીઓ પાછો હઠ્યો! અરે કોઈ આવો! હે જોગમાયા! ગુર્જરો હઠ્યા! મને લડવા મોકલ, જોગમાયા! | |||
(રૂપાં આવે છે.)}} | |||
{{ps | |||
| | |||
|રૂપાં! હીરીઓ પાછો હઠે છે. ગુર્જરોને જીવવું બહુ વહાલું છે! | |||
}} | |||
{{ps |રૂપાં: | મેનાં! ભલી બાઈ, ગાંડી કેમ થા! ગુર્જરોએ થાય એટલું કર્યું. ગુર્જર નવ લાખ અને મોગલ બાણું લાખ!}} | |||
{{ps |મેનાં: | એમ! ગુર્જરોએ થાય એટલું કર્યું! હવે ગુર્જરી થાય એટલું કરશે. (વળી ગોખમાંથી જોઈ) ના ના, હીરીઓ રણમાં ઘૂમે છે, અને મારા પરણ્યાને આઘો રાખે છે! હીરીઓ પાછો હઠ્યો! રૂપાં, મારો સંદેશો હીરીઆને પહોંચાડ. મારી ઓઢણી અને કાંચળી હીરીઆને પહેરવા મોકલ! અને મારા હાથમાં સમશેર લાવ!}} | |||
(મેનાં આવેશમાં નાચે છે અને ગાય છે.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|“બાદશાહ કી સાથ મેં એસી લડું કે મેરા જુગમાં હો જાય નામ રે.” | |||
}} | |||
(રૂપાં જુએ છે કે મેનાંને સત ચડ્યું છે. મેનામાં માતાજી પધાર્યાં છે.) | |||
{{ps |રૂપાં: | ખમ્મા મા! ખમ્મા મા! ગુર્જરો જીતશે! ખમ્મા મા!}} | |||
(શાહજાદો એકદમ દોડતો આવે છે. પાછળ ઘવાયેલો હીરીઓ ધસી આવે છે.) | |||
{{ps |શાહજાદોઃ| મેનાં! મારી બહેન! મેનાં, મારી બહેન! મને બચાવ!}} | |||
{{ps |રૂપાં: | ખમ્મા મા! ખમ્મા મા!}} | |||
{{ps |હીરીઓઃ| (ગુર્જરી જોઈ પગે પડે છે) ખમ્મા મા! ખમ્મા મા!}} | |||
{{ps |મેનાં: | (શાન્ત થાય છે.) દિયરિયા ઊભો થા! (શાહજાદા સામું જોઈ પછી આંખ ફાટે છે) હીરીઆ!}} | |||
{{ps |શાહજાદોઃ| (જુએ છે કે આ કંઈ હિંદુઓના ઢોંગ નથી) ખમ્મા, મારી બહેન! હીરાજી, તમારી ભાભીને માનભેર લઈ જાઓ. અમારી પાસે આવ્યાં ત્યારથી એ ખોરાકને અડ્યાં પણ નથી!}} | |||
(હીરાજી ભાભીનો હાથ ઝાલી લઈ જાય છે. શાહજાદો જોઈ રહે છે.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|આ હિંદુઓ ગજબ કરે છે! આટલા દિવસ ખોરાક વિના કેમ રહેવાય? | |||
}} | |||
<center>'''દૃશ્ય ૫'''</center> | |||
(ગુર્જરોના ગઢમાં વિજયતોરણ બંધાય છે. ગામ બહાર સ્ત્રીઓ વિજયી ગુર્જર વીરોને વધાવવા ટોળે મળી છે. ગુર્જરસેના પાછળ છે. | |||
મેનાં ગુર્જરીના કાળીમાના ઉપવાસ ચાલુ છે. ભાભીને જલદી પારણું કરાવી વધામણામાં સામેલ કરવા હીરીઓ મેનાં ગુર્જરી અને સાથે બીજી ગુર્જરીઓને પણ લઈ આગળ આવ્યો છે. | |||
મેનાં અને સહિયરો છાવણી જોવા ન આવેલી ગામની સ્ત્રીઓ તરફ જુએ છે. એમના મુખ ઉપર છાવણી જોવા આવેલીઓ માટે આવકાર નથી. મેનાં ખચકાય છે અને ઊભી રહે છે.) | |||
{{ps |હીરીઓઃ| ચાલો ભાભી. હવે ઘર આવી ગયું. તમારું વ્રત પૂરું કરો.}} | |||
(મેનાં ચાલતી નથી અને સ્થિર નજરે ગામની સ્ત્રીઓ તરફ જોઈ રહી છે. બીજી ગુર્જરીઓ હવે પછી દરેક બાબતમાં મેનાંને અનુસરે છે.) | |||
ભાભી, ચાલો ને? | |||
{{ps |મેનાં: | દિયરિયા! પગ નથી ઊપડતા! આમનાં મોઢાં જોઈને. (રૂપાં સામું જોઈ) રૂપાં, પેલું મ્હેણું યાદ આવે છે: | ‘બાદશાહની બેગમ થવા ગઈ’તી.’ દિયરિયા, મ્હેણાંનો રોટલો ખાવો પડશે!}} | |||
(મેનાંની શારીરિક અને માનસિક સ્થિતિ એવી છે કે આવેશની સ્થિતિ તેને સહજ થઈ ગઈ છે.) | |||
{{ps | |||
| | |||
|(આવેશમાં) દિયરિયા! મેનાં મ્હેણાંનો રોટલો નહિ ખાય! | |||
}} | |||
{{ps |હીરીઓઃ| અરે ભાભી, તમે આ શું બોલો છો? તમને કોણ મ્હેણું દે! તમને સાક્ષાત્ જોગમાયાના અવતારને!}} | |||
{{ps |મેનાં: | (ચઢતા આવેશને રોકતી) મારું સત જોગમાયા જાણે છે!}} | |||
{{ps |હીરીઓઃ| ભાભી! જુઓ, પેલાં મારાં મા ઊભાં! અને પેલાં તમારાં નાનકડાં નણદી ઊભાં! ચાલો એમને ભેટીએ અને ઘેર જઈ પારણું કરીએ. ગુર્જરસેના આવે તે પહેલાં તો આપણે પાછાં આવી જઈશું.}} | |||
(મેનાંનો પગ ઊપડતો નથી, પણ હીરો હાથ ખેંચીને લઈ જાય છે. બધાં ગામની સ્ત્રીઓ પાસે જાય છે. હીરાજીની માતા અને બહેન આગળ આવે છે. એમને સામાં આવતાં જોઈ મેનાંને ઉલ્લાસ આવે છે; મેનાં ઘૂમટો તાણે છે. હીરીઓ માતાને પગે પડે છે.) | |||
{{ps |માતાઃ |બેટા ઘણું જીવો.}} | |||
{{ps |બહેનઃ | (ઓવારણાં લઈ) ભાઈ, ભાભી વહેલી લાવજે.}} | |||
{{ps |હીરોઃ| (જુએ છે કે બહેન ભાભી તરફ જોતી નથી) બહેન! મારી વહુ તો આવશે ત્યારે આવશે; પણ આ ભાભી તરફ તો જો! (બહેન મોઢું મરડે છે.)}} | |||
(મેનાં સાસુને પગે પડવા જાય છે.) | |||
{{ps |સાસુઃ| (પગ ખેંચી લઈ) જોજે મને અડતી, બાદશાહની બીબી!}} | |||
{{ps |મેનાં: | (ટટ્ટાર થઈ ઘૂમટો કાઢી નાંખે છે.) બાદશાહની બીબી!}} | |||
(સાસુ અને નણંદની પાસે ટોળે વળેલી ગામની વહુઓ, દીકરીઓ અને સાસુઓ તરફ મેનાં જુએ છે. દરેકના મોઢા ઉપર બાદશાહની બીબી એ બોલ જુએ છે.)}} | |||
{{ps |મેનાં: | (ફરીથી ચક્તિ નયને) બાદશાહની બીબી! હું બાદશાહની બીબી! બાદશાહની બીબીને લેવા તમારા દીકરાને મરવા મોકલ્યા હતા?}} | |||
{{ps |સાસુઃ| મરવા ન જાય તો ગુર્જરોની લાજ જાય! પણ તરકના ઘરમાં રહેલીને હું ઘરમાં ઘાલું? મારું કુળ હીણું કરવું છે?}} | |||
{{ps |મેનાં: | મારાથી તમારું કુળ હીણું થશે? (મેનાંની આંખ ફાટે છે.) ઓ જોગમાયા! તું મારું સત જાણે છે. હીરીઆ, હું જાઉં છું. તમારા ભાઈને કહેજો કે મેનાં તમારું કુળ હીણું નહિ કરે! (ફરીથી એક વાર ફાટેલી નજરે સાસુ તરફ) બાઈજી! મારાથી તમારું કુળ હીણું થશે? હે જોગમાયા!}} | |||
(મેનાંમાં બધાં નવું તેજ જુએ છે.) | |||
{{ps |હીરીઓઃ| બા! બા! શો ગજબ કર્યો! માતાજી કોપ્યાં. માતાજીને મેં દિલ્હીમાં જોયાં હતાં – તે પાછાં આવ્યાં. (મેનાંને) ખમ્મા કરો. મા ખમ્મા. ખમ્મા કરો.}} | |||
{{ps |બધી સ્ત્રીઓઃ| (સાસુ અને નણંદ સિવાય) ખમ્મા કરો, મા ખમ્મા કરો. છોરુંના દોષ ખમ્મા કરો.}} | |||
(મેનાં આવિષ્ટ થાય છે. માથાનો અંબોડો છૂટો થાય છે. મેનાં દિવ્યસત્ત્વના પગલે વિદાય થાય છે.) | |||
{{ps |બધાં: | | (હવે સાસુ અને નણંદ પણ) મા રહો! રહો!}} | |||
(મેનાંની પાછળ હાથમાં કટારીઓ કાઢી બીજી ગુર્જરીઓ જોગણીઓ જેવી જાય છે.) | |||
{{ps |બધાં: | | રહો! રહો!}} | |||
(પણ જોગણીઓનું દિવ્ય નૃત્ય જોઈ બધાં મૂક થઈ જાય છે.) | |||
<center>(નેપથ્યે)</center> | |||
{{ps | |||
| | |||
|“કે ત્યાંથી ગુર્જરી ચાલિયાં ને ગયાં તે પાવાગઢ રેકે પાવા તે ગઢમાં અલોપ હો ગઈ મહાકાળી કહેવાય રે” | |||
{{Right|(ગુજરાતી એકાંકી સંગ્રહ, સંપા. અનંતરાય રાવળ)}} | |||
}} | |||
<br> | |||
{{HeaderNav2 | |||
|previous = મા | |||
|next = કડલાં | |||
}} |
edits