ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/કૂવો

કૂવો
કાર્તિકેય ભટ્ટ

દૃશ્ય ૧

(સંધ્યાકાળે નીરુડી એકલતાનો લાભ લઈ કૂવામાં પડતું મૂકે. લાકડાં અને છાણાં વીણતી લખી આ જોઈ જાય અને બૂમ પાડે.)

લખીઃ	મંછીકાકી તમારી નીરુડીએ કૂવો પૂર્યો.

(કૂવાકાંઠે બે-ચાર જુવાનિયા દોડી આવે. મંછી અને બે-ત્રણ બૈરાં પણ દોડી આવે.)

મંછીઃ

કોઈ એને કાઢો રે.

મુખીઃ

દોરડું લાવો.

યુવાનઃ

અંદર ઊતરવું પડશે.

છોકરોઃ

હું ઊતરું છું.

મંછીઃ

ઓ મારી નીરુડી રે…

યુવતીઃ

એક દિવસ તો આ જ થવાનું હતું.

લવીઃ	આ ગામની છોડીઓને કાં તો સાસરું સંહારે અથવા આ કૂવો.

મંછીઃ

મૂઓ અભાગી આ કૂવો. મારી છોડીને ભરખી ગ્યો.

મુખીઃ

ખોટી વાત, ભોગ કૂવાએ નથી લીધો. તમારી નીરુડીને કૂવો નથી ભરખી ગ્યો. એને તો ભરખી ગ્યા છે તમે… હું… આખું ગામ… સાસરેથી આવી ત્યારની સૌ હડે હડે કરતાં’તાં… કોઈએ ના સંઘરી ત્યારે કૂવાએ સંઘરી.

યુવતીઃ

જેનું કોઈ નઈ… ઈનો સગો કૂવો…

દારૂડિયોઃ

મારે નો’તો પીવો… (કૂવા થાળે બધાને ભેગા થયેલા જોઈ…) ગઈ… એક વિકેટ ઓર ગઈ. મંછી તારી નીરુડી ગઈ ને સુખી થઈ.

(કૂવામાં ડોકિયું કરી…) નીરુ… ઓ નીરુ…

મુખીઃ

ચલ એ… જા અહીંથી…

મંછીઃ

ઓ મારી નીરુડી… કોઈ એને કાઢો રે…

દારૂડિયોઃ

સાલું આ ગામમાં વહુઓ, દીકરીઓને હખે જીવવાનું ઠેકાણું કયું છે એની આપણને ખબર નથી, પણ મરવાનું એક ઠેકાણું છે, આ કૂવો… કૂવો…

દૃશ્ય ૨

(સવાર ઊગશે… પાવો… પંખીનો કલબલાટ. મુખી માથે પાઘડી સરખી કરી બહાર આવશે.)

મુખીઃ

લખી, હું ખેતરે જાઉં છું. આજ તારી માને ઠીક નથી. કૂવેથી પાણી તારે ભરી લાવવું પડશે.

લખીઃ	માને અહક ન હોય તોય પાણી તો હું ભરી જ લઉં છું ને. ભાત ખેતરે આપી જાઉં કે તમે ઘરે જ આવશો?

મુખીઃ

ના, ના, મારે સીધા રામપર જવાનું છે. તું ભાત આપવા ન આવતી. પાછો તારે કૂવાનો ધક્કો તો છે જ ને. લે જાઉં.

(લખી બેડું ઉપાડે. ઈંઢોણી બનાવે. ગણગણે. મારું સોનાનું છ બેડું… ઘર બહાર નીકળે. એક ઝૂંપડા આગળ ખાટલામાં બેઠી બેઠી એક છોકરી શણગાર સજે છે.)

લખીઃ	વલી… ઓ વલી… હેડ કૂવે નઈ આવવું.

વલીઃ	(ચોટલો ઉછાળે) આવું લખી.

લખીઃ	અલી. આ રૂપના રેલા પાદર જવાના છે, કોઈની આંખ ઠારવાના છે કે પછી કોરી રેતમાં ઊતરવાના છે.

વલીઃ	રૂપના રેલા જોનારાની તરસ છિપાવે છે. લે હેડ. પાછું મોડું થશે. મારું સોનાનું સ બેડું… મારી રૂપાની ઈંઢોણી રે.. અમે કૂવે ગ્યા’તા પાણી રે. પાણી ઊભો કાનુડો દોણી રે.

દૃશ્ય ૩

(કૂવા થાળે એક બાજુથી એક આધેડ સ્ત્રી વાસણ ઊડકવાનો ટોપલો લઈને આવી બેસશે અને બીજી તરફ એક ગામની વહુ બેડાં લઈ પાણી ભરવા આવશે.)

યુવતીઃ

અલી આ હવાર હવારમાં વાસણ કાં?

સ્ત્રીઃ

રાતનાં પડ્યાં રા’તાં ત મી કીધું લાવ અતારમાં ઊડકી નાખું.

યુવતીઃ

પણ તુંય ખરી સો ન વાહણ તો હવાડેય ઊડકી નખાય ને.

સ્ત્રીઃ

હવાડે વાહણ તો ઊડકાય પણ તન ના મળાય ને.

યુવતીઃ

તી હવે મળીનેય શું કામ છે? છોડીને સાસરે વળાવીને તો છોડવી પડે ને.

સ્ત્રીઃ

ઈ તો મનેય ખબર છે. જનમ આલીને, ઉછેરીને, દેવાની છોડી એનું નામ છોડી, પણ આ તો ઈ બા’ને તારું મોઢું જોવાઈ ગ્યું.

યુવતીઃ

મોઢું જ સ બધું… લાય હું ઊડકી નાખુસ હેડ.

સ્ત્રીઃ

ના. ના. તાર નહીં ઊડકવા. લોક જોસે તો કેસે કે છોડી સાસરે ગઈ તો, મા વાસણ ઊડકવા પાછળ પાછળ આયી… લે તું આ સુખડી ખા. આજ સવારમાં જ બનાઈ છે.

યુવતીઃ

માર નથી ખાવી. તું આ વાહણ લાયન, હું માટી ઘસું છું, તું પાણીથી ખંખાળી નાખ.

સ્ત્રીઃ

ના, ના. ઈ તો હું કરું છું. તારે પાછા તારા ઘરનાંય ઊડકવાનાં હશે ને.

યુવતીઃ

તે આય મારા જ ઘરનાં છે ને. (બંને વાસણ ઊડકશે ત્યાં બે છોકરીઓ ગીત ગાતી પ્રવેશ કરશે.)

મારું સોનાનું સ બેડું રે, મારી રૂપાની ઈંઢોણી રે

અમે સરવર જ્યાં’તાં પાણી રે, પાણી ઊભો કાનુડો દોણી રે

કાને, આડું તે કાંકેર નાક્યું રે, મારાં સોના બેડાં નંદ્યાં રે

હુડહુડ નઘરોળ કાળા રે, કાના હુડહુડ કોના કાળા રે.

(ગીત ગાઈને બંને કૂવા પાસે આવે છે. જ્યાં મા-દીકરી બેઠાં છે.)

વલીઃ	લો આ મા-દીકરી તો સવાર-સવારમાં જ આવી ગ્યાં સ ન અલ્યાં. જીવી માસી તમે રાતે તો ઘેર ઊંઘો સો કે અહીં કૂવે જ પથારી પાથરી રાખો સો.

જીવીઃ

અહીં કૂવા થાળે જ પડી રઉં તોય શું વાંધો સે.

લખીઃ	હા, હા. એકલા જીવનને વળી શું ચંતા, પણ હે અલી, કાલ રાત તાર સારુનો અવાજ આવતો’તો તે કાલેય તમાર લડવાનું થયું’તું?

જીવીઃ

હેં અલી શું થયું’તું?

યુવતીઃ

કાંઈ નહીં, એ તો રોજનું થ્યું. વડવાડ થાય મારે જેઠાણી ને સાસુને અને વચ્ચે ઘાણો નીકળે મારો.

જીવીઃ

ઈ તો મુઉ.

વલીઃ	પણ તાર સાસુય છે જબરાં હો નેવુંએ પૂગ્યા પણ ઘઘારો ઓછો નથી થ્યો.

લખીઃ	આ મોટા ઘરમાં દીકરી નાખીએ ન ઈન આ જ દખ જીવીમા.

જીવીઃ

હશે તાર બૂન ઈન હાહુય હવ થવા આયા સ… બહુ બહુ તો કેટલા દા’ડા આ બધું.

યુવતીઃ

મન આ જ નથી પસંદ. આપણે રાજી રેવા માટે કોઈકના મોતની રાહ જોયા કરવાની.

લખીઃ	સાચી વાત છે અને ઘરડું માણસ જાય ક્યારે ઈ નક્કી નઈ પણ ઈ રાહમાં ન રાહમાં આપણે ઘરડા થઈ જઈએ ઈ નક્કી.

વલીઃ	એટલે જ હેડ પેલા રમી લઈએ.

(બંને ઘડા મૂકી રમવા લાગશે. ત્યાંથી એક ગોવાળ પસાર થશે.)

વલીઃ	એ ભલાજી… આઈ બે બેડાં ખેંચી આલતા જાવ.

ભલોઃ	મારાં ઢોર રેઢાં છે ત્યાં ઝાડીમાં… હમણાં વળતા આવું.

વલીઃ	રેવા દે લખી, ઈ તો ભલીને કૂવો ખેંચીને ખાલી કરી આપે. પણ આપણને બેડું નો ખેંચી આલે.

લખીઃ	ઈ તો એમ જ હોય ને. ભલી પાહે રોટલા ટિપાવવાના છે. તે બે ઘડા ખેંચીય આલે. આપણી પાસે ઈ ન શું સ્વાર્થ.

ગોવાળ (ભલો):

ટોણા ના મારો મારી માયો. લ્યો તમનેય ખેંચી આલું.

જીવીઃ

તારી સાળીઓ જબરી છે નઈ.

ગોવાળઃ

હા. મારી સાળીઓ.

લખીઃ	અત્યારે બેડાં ખેંચી આલો છો તો કોક દાડો ગામમાં સાકસી પૂરવાની થશે તો અમે જ કામ લાગીશું. ને રખે ને ગામના જમાઈ થ્યા’તો શીરો ખાવાય બોલાવીશું.

યુવકઃ

હા, ભાઈ હા, મી ક્યા ના પાડી. લો, બસ.

જીવીઃ

લ્યો. આ બીજી કોઈન ન ભરી આલો તો કાંઈ નઈ. પણ આ છોકરાવાળીને ખેંચી આલો. મૂઉ… પૂન મળશે.

યુવકઃ

માર પૂન નથી જોઈતું. મારે તો મારી ભલી જોઈએ સે મળે તો કેજોકે બપોર લગણ અહીં કૂવે જ સું.

લખીઃ	ભલા જુઠ્ઠું શીદને બોલ સ… બપોર લગણ કે ભલી આવે ત્યાં લગણ.

યુવકઃ

આવે તો બપોર લગણ નઈ તો ના આવે.

જીવીઃ

હાસ્તો બપોર પછી તો બીજીને ટેમ આપ્યો હસે ચમ!

યુવકઃ

લ્યો જાઉં. મારાં ઢોરાં રેઢાં સે ત્યાં.

(એક શહેરી યુવક નિસર્ગ અને યુવતી નીતા પટેલ પ્રવેશે.)

નીતાઃ

એ બહેન સહેજ હાથ ધોવડાવશો?

વલીઃ	હાથ ધુવો. મૂઢું ધુવો.

જીવીઃ

બીજુંય કાંઈ ધોવું હોય તો ધુવો… આ કૂવો છે જ ઈના માટે.

નીતાઃ

(યુવાનને) લે તારેય ધોવા હોય તો.

લખીઃ	લો પીવુંસ?

નીતાઃ

ના, ના, પીવાનું તો છે.

જીવીઃ

પીવાનું હારે લઈને ફરો સો તાણ ધોવાનુંય હારે રાખતા હો તો.

લખીઃ	અમાર કૂવાનું પાણી પીશો તો અભડાઈ નઈ જાવ.

નિસર્ગઃ

ના ના એવું નથી, પણ તમાર કૂવાનું પાણી પચાવવાની અમારી તાકાત નથી.

જીવીઃ

ઈ તો ટેવનો સવાલ છે, ભૈ. જોકે અમારી જેવું પચાવવાની તમાર તાકાત તો નઈ જ ઈ વાત સાચી.

લખીઃ	અલી બૂન જરા ઓમ ફરજે તો. જો તો વલી. આનો અણસાર તને કોઈન મળતો આવે છે.

વલીઃ	અ… અલી. તું પટેલકાકાની નીતાડી તો નઈ!

નીતાઃ

અને તું વલી. તું ચોધરીકાકાની લક્ષ્મી ખરું કે નહીં.

લખીઃ	અલી હા… આ તો નીતાડી… ચ્યમ બૂન અમે ક્યાંથી યાદ આયાં.

નીતાઃ

તમને ભૂલી છું જ ક્યાં! ભૂલી હોત તો આ બાજુ નીકળી જ ન હોત. નિસર્ગ મેં નો’તું કીધું કે કોઈકનું કોઈક તો મળી જ જશે.

વલીઃ	તી અમે હવે તારે માટે કો’ક થઈ ગયા?

નીતાઃ

અરે હોતું હશે. આપણું તો બાળપણ એકબીજા સાથે એવું જોડાયું છે જાણે ધનાધતુડી-પતુડીના બે હાથ.

યુવકઃ

ધનાધતુડી-પતુડી?

(નીતા-વલી ફેરફુદરડી ફરવા માગે. નીતા બેસી પડે.)

વલીઃ	લ્યો તમે તો આટલું ફર્યા ઈમા થાકી ગયા.

જીવીઃ

ઈ આટલુંય ફરી હકી કારણ નાનપણમાં આ કૂવાનું પાણી પીધું સ.

નીતાઃ

આ બા કોણ? આમને તો ગામમાં કદી જોયાં નો’તાં.

લખીઃ	તે ક્યાંથી જુઓ. આ તો બાજુના રવાપરાનાં છે. ઈમની છોડી આ ગામમાં પરણાવી છે ઈ આ.

નીતાઃ

જે શ્રીકૃષ્ણ બા.

જીવીઃ

જે શ્રીકૃષ્ણ. તારું નામ શું કીધું બેટા.

નીતાઃ

નીતા પટેલ. બા હું આ ગામમાં જ ત્રણ ધોરણ ભણેલી.

યુવકઃ

બા તમારું નામ શું?

જીવીઃ

મારું નામ જીવી.

વલીઃ	આ નામનોય ઇતિહાસ છે હોં.

બંનેઃ

ઇતિહાસ?

વલીઃ	હા ઇતિહાસ… આ જીવી ડોસીને ગામ ઈમ ને ઈમ જીવી નથી કેતું! કેમ જીવીમા કો’ન તમારું પેલું જીવીવાળું.

જીવીઃ

ના, ના.

લખીઃ	કો’ન બા. ચે દા’ડાનું મીય નથી સાંભળ્યું.

જીવીઃ

જાવ ન મૂઈઓ. હેરાન ના કરો.

વલીઃ	અમે તો મૂઈઓ, પણ તમે તો જીવી ન.

નીતાઃ

ક્યો ન, કેમ પડ્યું તમારું નામ જીવી.

જીવીઃ

લ્યો તાર તમનેય સવાદ જાગ્યો. તાણ સાંભળો. એક વાર માર ઘેરથી સ ન તારા કાકાને સવાદ જાગ્યો. રાતે મું તો સૂતી’તી. મન કે જીવી. મેં કીધું હો. મને કે જીવી ઓ જીવી. મેં કીધું હો. ત મન કે માર ભજિયો ખાવા સ. મેં કીધું અતાણ. અડધી રાતે. તો કે હો. ત મી તો ભજિયો બનાયો. ન તાર કાકાએ તો ભજિયો ખાધો. હવ ભજિયો તો કેટલો ખવાય! દસ ખવાય, બાર ખવાય. તાર કાકો તો પચા ભજિયો ખઈ ગયો. ભજિયો ખઈ ન અમ તો સૂતો. ન તાર કાકો ન મંડ્યું પેટમાં દુખવા. ત મન કે જીવી, મેં કીધું હો, મન કે જીવી ત મેં કીધું હો, ત મન કે હો, હો ના કર મન પેટમાં દુખે સે. ગળું બળે સે. ત મી તો તેલ ચોળી આલ્યું. પછી તો ટાયગર બામ લગાયો. વિટોજીનો લગાયો. વિક્સય ઘસી, તોય ના. મ કીધું લાય પગ દબાવું સુ તો પણ દુખતા મટી જાય સ, માથું દબાવું સું ત માથું દુખતું મટી જાય સ, ઈમ પેટ ને ગળું દુખે સ ત દબાવા દે. ત મી તો ગળું દબાયું ન તારા કાકા મરી જ્યા. ઈ મરી જ્યા ન હું જીવી એટલે મારું નામ જીવી.

યુવકઃ

ખરો તમારો ઇતિહાસ.

વલીઃ	આ તો જરા ગમ્મત.

નીતાઃ

અલી તને પેલું ગીત યાદ સે

વલીઃ

કયું ગીત?

નીતાઃ

પેલું આપણે નિશાળે જતાં ગાતાં’તાં ઈ.

લખીઃ	નિશાળ જતાં તો આપણે કેટલુંય ગાતાં’તાં.

જીવીઃ

ઈ તો કૂવે આવે તાણેય ગાતી જ આવ સ ન.

નીતાઃ

ઈ ના ગળામાં જ કોયલડી ભરાઈ ગઈ છે ઈમ મારા બાપા કેતા’તા.

યુવકઃ

લે તુંય આમની ભાષા બોલવા માંડી?

નીતાઃ

આ ભાષા મારી ભાષા છે. કારણ હુંય આમનામાંની જ છું.

જીવીઃ

ઈ બધા આ કૂવાના પ્રતાપ. હજુ તો ઈના પાણીથી હાથ-પગ ધોયા સ, ઘૂંટો પી જુઓ તો ખબર પડશે.

નીતાઃ

અલી યાદ કરન પેલી જીવીમાવાળું ગીત.

વલીઃ	કયું જીવીમાવાળું ગીત?

યુવકઃ

જીવીમાનું ગીત આ જીવી માને જ પૂછો ને.

જીવીઃ

ના. ના. અમે તો રહ્યાં બનાસકોઠાનાં અને ઈમણે ગાયાં હશે અહીં સાબરકાંઠાનાં ગીતો.

યુવકઃ

તે તમાર ગીતોય જુદાં હોય.

જીવીઃ

બાર ગવે બોલી બદલાય અને ચૌદ ગવે ચાલ.

શાંતાડી ને ઝમકુડી મહુડો ટુવા જ્યાં’તો.

નીતાઃ

હા. આ જ. બા ગાવ તો.

લખીઃ	આ તો અમ કૂવે જ્યારે નવરા પડીએ ત્યારે ગઈએ છીએ.

દાતેડું ને દોયડું જોલી ઓલું ટોવા જ્યો’તો

નાથી મા ન પૂંજીમા બે મહુડો ટુવા જ્યો’તો

અધમણ ધાણી શેકી ફોટિયામાં ઘાલી

કકુર કકુર ધાણી ચાવે ઓલા ને ઊડારે

ઓલાને ઊંડારે ઓલું ઓમ જઈને બેહે

જાંબુડીના જાડમાં પીટ્યું કકુર-કકુર બોલે

કકુર-કકુર બોલે ઈન કકુર ગોળ ભાડે

માડી રે માડી મને ઓલા ને પૈણાવો

ઓલાને જો નઈ આલો તો ગામના કૂવા પડીએ

ગામના કૂવા ઊંડા લાગે હવાડામાં પડીએ

હવાડામાં હાડકાં ભાંગે છીંકણી તાણી મરીએ

છીંકણી તાણી છીંકો આવે. શું ખઈ ન મરીએ!…

નીતાઃ

(હસી પડતાં) આ ગીતમાં તો પેલી નીરુડી બહુ ચાળા કરતી’તી નઈ… અલી હા. ઈ નીરુડીનું શું થયું?

લખીઃ	ગીત ગાવામાં કૂવા ઊંડા લાગતા’તા એને જીવનમાં કૂવા વહાલા લાગ્યા. હજુ થોડા સમય પહેલાં જ ઈણે કૂવો પૂર્યો.

યુવકઃ

કૂવો પૂર્યો?

નીતાઃ

કૂવામાં પડીને મરી જાય એને કૂવો પૂર્યો કહેવાય.

યુવાનઃ

આ ખરું. મને એમ કે આ કૂવો આ ગામના જીવનનો આધાર છે? પણ આમના તો મરવાનોય આ જ આધાર છે કેમ?

નીતાઃ

પણ આ કૂવોય ક્યારેક તો સુકાતો હશે ને?

જીવીઃ

અમારી આંખનાં આંસુ સુકાય તો આ કૂવો સુકાય.

લખી-વલીઃ

(ગાશે) કૂવાને કાંઠે મા ને દીકરી મળિયાં, ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડિયાં કે કૂવો ભરાઈ ગયો.

જીવીઃ

અમે દરિયો ઠાલવીએ છીએ ત્યારે બેડું કાઢીએ છીએ પછી આ કૂવો ક્યાંથી સુકાય?

યુવકઃ

પણ તમને બધાંને ગાતાં-કરતાં જોઈને થાય છે કે તમને લોકોને અહીં આવે છે મજા.

જીવીઃ

શું ખાક મજા… માથે તઈણ બેડાંનો ભાર ઊંચકીને પાંચ ગાવ ચાલી જુઓ તો ખબર પડશે.

વલીઃ	અમારે તો તડતડતો તડકો હોય કે કડકડતી ઠંડી કૂવે તો આવવું જ પડે.

દીકરીઃ

સાસુનો ઓડર છૂટે તો વખત-કવખતેય આવવું પડે.

વલીઃ	પેલી મેલીને તો એનો વર રાતેય પાણી ભરવા મોકલે છે.

યુવકઃ

રાતે?

દીકરીઃ

તો. અમાર અસ્ત્રીનો તો કાંઈ અવતાર છે. ક્યારેક તો શરીર આખું કળતું હોય, પગ દુખતા હોય… પણ બેડાં તો તાણી જ લાવવાં પડે.

નીતાઃ

આ કૂવામાંથી પાણી ખેંચવા સહેલી વાત નથી નિસર્ગ!

લખીઃ	આયો સો તો તાણી જુઓ.

વલીઃ	હા. અમનેય બે બેડાં પાણી મળશે અને તમને અનુભવ થશે.

યુવકઃ

(યુવક પાણી ખેંચે) આ તો સહેલું છે… (ઘડો જોઈ) અરે આ તો ભરાયો જ નથી.

જીવીઃ

ઈમ નઈ. આમ નાખવાનું. જો બૂડ બૂડ બોલ્યુંન! હમ ખેંચો…

યુવકઃ

(ખેંચે) હે… હવે ભાર લાગે છે.

(એક ગાંડા જેવી સ્ત્રી (મંછી) યુવકની નજીક આવીને)

મંછીઃ

નીકળી મારી નીરુડી… નો નીકળીને… ઈ આમાં પડી જ નથી. પછી ક્યાંથી નીકળે. આ લખી તો અમથી અમથી બૂમો પાડે છે કે મંછીકાકા તમારી નીરુડીએ કૂવો પૂર્યો. પૂરતી હશે. મારી નીરુડી કૂવો નો પૂરે. ઈન પાણીની બહુ બીક લાગે. નાની હતી ન માથે પાણી નાખતી ને તો કે મા તાર મન ગુંગળાવી મારવી સે ત માથે પાણી નાખ સ. નો પડે. મારી નીરુડી કૂવામાં નો પડે. તમે ગમે એટલું શોધો મારી નીરુડી નઈ મળ, પડી જ નથી ને પછી ક્યાંથી મળે નો મળે. (બબડતી… બબડતી જતી રે’શે.)

જીવીઃ

એક દા’ડો આ ગાંડીઅ આમાં નો પડે તો કેજો મને.

દીકરીઃ

સારું ને મા-દીકરી ઈ બા’ને અંદર ભેગાં તો થશે.

લખીઃ	કૂવાની બારેય મળવાનું ને કૂવાની અંદરેય મળવાનું. આ કૂવો નથી, આ તો થાનક છે અમારું મળવાનું.

યુવકઃ

મળવાનું કે મરવાનું?

લખીઃ	બધુંય, હમણાં બપોર થશે… એકાંત થશે એટલે પ્રેમી પંખીડાં ઊડવા માંડશે. સાંજ પડશે એટલે ગોવાળિયાનો મેળો થશે ભેળો. અને ઘરમાં પાણી ખૂટી પડે ત્યારે વેળા-કવેળાએ બેડાં ઊંચકી આવનારી પાણિયારીઓ તો ખરી જ.

વલીઃ	અડધી રાતેય કૂવાનો કાંઠો ખાલી નથી હોતો.

યુવકઃ

અડધી રાતે!

લખીઃ	હા. ગામમાં પાણી ક્યાં છે!

જીવીઃ

ગામમાંય પાણી નથી ન ગામ વાળામાંય પાણી નથી. નઈ તો અમાર અસ્ત્રીની જાતની આ હાલત હોત.

દીકરીઃ

જીવીઃ

તે સારું ને એમનેય એક બેડું પકડાઈ દેવાનું!

યુવકઃ

આપડેય ગામમાં જવાનું છે કે અહીં કૂવેથી જ પાછા જવાનું છે!

લખીઃ	ના. ના. અમાર ગામડાંમાં તમાર શે’ર જેવું ના હોય કે ઉંબરે આવેલાનેય અંદર આવવાનું ન કહીએ.

જીવીઃ

અમાર ગામમાં પાણી નથી, પણ હૈયે ભીનાશ છે. રોટલે લૂખા નથી.

યુવકઃ

હા. મા હા. અમે ક્યાં એવું કીધું… લે ચાલ તો પછી ગામમાં જઈએ.

નીતાઃ

તમે તો ચાલતા જવાના ને.

જીવીઃ

ના. હેલિકોપ્ટર આવશે ને. (હસીને ચાલે)

નીતાઃ

તમે પહોંચો, અમે આવીએ રોડે… રોડે…

દૃશ્ય ૪

(ઘરમાં ખુરશીમાં નીતા વિચારમગ્ન બેઠી છે. નિસર્ગ પ્રવેશે છે.)

નિસર્ગઃ

શેના વિચારમાં બેઠી છે? ઊંઘ નથી આવતી?

નીતાઃ

મારી તો ઊંઘ જ ઊડી ગઈ છે.

નિસર્ગઃ

એ તો હું બે દિવસથી જોઉં છું. ભરતપુરથી પાછાં ફર્યાં ત્યારથી તું કાંઈક ખોવાયેલી તો લાગે જ છે.

નીતાઃ

હું ખોવાઈ છું એ સૂકાભઠ ખેતરોનાં ગામડાંમાં. એ કૂવેથી પાણી ભરી જતી પનિયારીની વેદના પીડે છે મને. બાર-બાર ગાઉ… ઓછું નહીં નિસર્ગ… બાર-બાર ગાઉ ચાલીને પાણી ભરવા જવું પડે. કેડમાં છોકરું હોય ને માથે બેડું હોય એ પનિહારીનું ચિત્ર કેટલું સુંદર લાગતું હતું પણ એ કેટલું પીડાકારી છે એની તો આજે ખબર પડી.

આઝાદીનાં પચાસ-પચાસ વર્ષ પછી પણ આ દશા ન બદલાતી હોય તો એ સ્વતંત્રતા શા કામની? મારે આ બહેનોને સ્વતંત્ર કરવી છે. આ ગાઉના ગાઉ ચાલવાની, આ બેડાં ઊંચકવાની ગુલામીમાંથી મુક્ત કરવી છે.

નિસર્ગઃ

હાઉ ફની… સ્ત્રીઓ સ્વપ્નાં પાળતી હોય છે. પણ તું તો ભ્રમણાઓ પાળે છે.

નીતાઃ

મીન્સ વૉટ!

નિસર્ગઃ

સ્વતંત્રતા આપવાથી નથી મળતી. સ્વતંત્રતા મેળવવી પડે છે.

નીતાઃ

એવી ફિલૉસૉફીના દરિયામાં પડ્યા રે’વાની ટેવ મને નથી, હું કામ કરીશ. હું આ ઘટના બદલીશ… જો… (નકશો કાઢે છે.) આ નર્મદા મુખ્ય નહેર અહીં સુધી તો આવે જ છે. હું સરકારને લખીશ કે અહીંથી આ માર્ગે પાઇપલાઇન અહીં સુધી લંબાવી દેવામાં આવે તો આટલાં બધાં ગામોને પીવાનું પાણી મળી શકે.

નિસર્ગઃ

ઇટ્સ વંડરફુલ… પણ તારી આ યોજના સરકાર માનશે!

નીતાઃ

માનશે જ, કેમ નહીં માને!

નિસર્ગઃ

જો આ થશે તો આ સત્તર તાલુકામાં ઘેર ઘેર પાણી. સ્વતંત્રતાની ગતિ તારા જેટલી ઝડપી નથી, પણ મક્કમતા તારી જેવી જ છે.

નીતાઃ

મસ્કા ના માર.

દૃશ્ય ૫

(ભલો વાજું વગાડે છે. ભલી વાજું લઈ દોડે છે, ભલો પાછળ દોડે છે.)

ભલોઃ	એ ભલી લાય… લાય નઈ વગાડું બસ.

ભલીઃ	ના. ના. આજે તો ઈને કૂવે જ નાખું. મૂઉં… મૂઢે મંડાય છે તે હટતું જ નથી. મારી શોક્ય છે શોક્ય. આ તો આખો દા’ડો હોઠ ઉપર ને હોઠ ઉપર જ ચોટ્યું રે’છે.

ભલોઃ	તે તુંય રે ને… તન ઈ ના પાડે સે.

ભલીઃ	મેર મૂઆ, તન ત એવા જ વિચાર આવે છે ને, પિક્ચરો જોઈ જોઈ ન બગડી ગ્યો સ મૂઓ.

ભલોઃ	લાવ રે’વા દે.

ભલીઃ	ના, આજ તો ઈન કૂવે જ નાખું સું.

ભલોઃ	રે’વા દે હો. ભલી… જો ભૂલમાંય પડ્યું તેને તો કાયમ માટે નઈ બોલું!

ભલીઃ	તે ના બોલીસ ને આમેય ક્યાં બોલસ તું! હું લાજશરમ મૂકી ન ખરા બપોરે તને મળવા આવું સું અને તું આ પપુડું વગાડ્યા કરસ. હું હોઉં ત્યારેય મારી જોડ નથી બોલતો તો હું ન હોઉં ત્યારે મન યાદ કરતો હોઈસ કે નઈ ઈન સી ખબર?

ભલોઃ	તને યાદ કરું સું એટલે તો આ વાજામાં સૂર વહેતા મેલું સું, જેમ કનૈયો વાંસળીમાં વહેતો મૂકતો’તો.

ભલીઃ	રાખ… રાખ… હવે.

ભલોઃ	તી રાખું જ સું ને… તારી યાદ હૈયે જડી રાખું સું.

ભલીઃ	સાચું બોલ સ!

ભલોઃ	ના તાણ ખોટું બોલ સ!

ભલીઃ	હેં ભલા, તન મારા વિચાર અવ સ?

ભલોઃ	હજુ કાલે જ હું વિચારતો તો…

ભલીઃ	શું વિચારતો’તો?

ભલોઃ	વિચારતો’તો શું, સપનું જોતો’તો સપનું.

ભલીઃ

સપનું?

ભલોઃ	જબ્બર સપનું!

ભલીઃ

જબ્બર?

ભલોઃ	જબ્બર નઈ… જબ્બર નઈ. ખતરનાક સપનું જોતો’તો.

ભલીઃ

ખતરનાક?

ભલોઃ	હાસ્તો, તું જે સપનામાં આવે ઈ સપનું તો ખતરનાક જ હોય ને.

ભલીઃ	મેર મારા રોયા… હું એવી ડરામણી છું… જા નહીં સાંભળવી તારી વાતો.

ભલોઃ	એ ભલી, આમ કાં રિહાય. આ તો જરી ગમ્મત. સાંભળ, હું વિચારતો’તો કે મી આ કૂવા પાસે જમીન ખરીદી.

ભલીઃ

અહીં!

ભલોઃ	હા, માનને. આ બાજુ અહીં જમીન લીધી. સરસ નાનું ખોરડું બાંધ્યું. આગળ ઈન મોટો ચોક ને ચોકમાં ચાર ચાર તારા જેવી ભેસું!

ભલીઃ	ચાર ચાર ભેસું!

ભલોઃ	હા. તારા જેવી… એય ન સાંજનો ટેમ હોય ન તું કૂવેથી પાણી ભરી લાવે. છોકરા આખા દા’ડાના ધૂળિયા થયા હોય ઈન તું નવરાવે… પછી તું રોટલા કરવા બેસે. આંગણાના ઢોલિયામાં હું બેઠો છું. તું મને હુક્કો ભરી આલ સ. ન ઈ હું ગગડાવું છું.

ભલીઃ	આહાહા… જો તો મારો સ્વાર્થી… હું પાણી ભરું… રોટલા ઘડું એના સોકરા નવરાઉં અને પોતે ભાયડા બેઠાં-બેઠાં હુક્કા ગગડાવે. એય પાછા મારે ભરવાના… જા… જા… નવરા આ જરાક હસીને વાત કરી એમાં તો ગુલામડી માની બેઠો મૂઓ… હેડ હેડ હું તારા વૈતરાં કુટવા નવરી નથી. ઈ માટે બીજી ગોતી લેજે.

ભલોઃ	એ ભલી… એ ભલી… તું આમ અકળા નઈ… રોટલા ઘડવા ચૂલા ફૂંકવા… પાણી ભરવા… છોકરા રાખવા તન નથી ગમતાને તો ઈમ બોલને… આપણે ઈના માટે બીજી રાખી લઈશું. તું તમતાર માર જોડ ઢોલિયામાં બેસી ન વાજું વગાડજે બસ.

ભલીઃ	એટલે! તું મારા માથે શોક્ય રાખીશ… હાય હાય મૂઆ તારું નખ્ખોદ જાય. ને ધણિયાતા. તારા પગ લપસે તું હવાડામાં પડે… તને ગાય ગોથું મારે.

ભલોઃ	તોય ચાકરી તો તારે જ કરવી પડશે ને! અલ્યા અવાજ શેનો આવે છે. (દીકરી વળાવવાના ગીતનો અવાજ)

ભલીઃ	અલ્યા આ તો મુખી કાકાની લખીને વળાવવાનો ટેમ થયો સે.

ભલોઃ	લાગે સે ઈ બધા આ તરફ જ આવ સ.

ભલીઃ	જટ સંતા.. જટ સંતા. આ તો આખું ગામ વળાવવા આવતું લાગે સે… આપણને આમ વાતું કરતાં જોઈ જશેને તો ઢાંઢા ભાગી નાખશે.

(બંને દોડીને સંતાશે. ગામવાળાં દીકરી વળાવવાનું ગીત ગાતાં ગાતાં આવશે. કૂવો પૂજી દીકરી વળાવી સૌ પાછાં જશે.)

ભલીઃ	ભલા, આ ગામની બધી છોડીઓન વળામણાં થઈ ગયાં, હવે તું મને ક્યારે લઈ જાસ?

ભલોઃ	બસ, આ બાજરો બજારે પુંગે એટલી વાર.

ભલીઃ	જો…જો હો, હવ આપણા મળવાના દા’ડા પૂરા થયા સ.

ભલોઃ

કેમ?

ભલીઃ	કે’સે ગામમાં એક-બે દા’ડામાં નળમાં પાણી આવવાનાં સ.

ભલોઃ	તો તો પછી તમાર કૂવે આવવાનું બંધ… કેમ?

ભલીઃ	હાસ્તો… એટલે જ સ્તો કહું છું કે હવે કૂવે પાણી ભરવા આવવાનું નથી, પણ આ માગશર પે’લા તું મને નઈ લઈ જાય તો માર કૂવો પૂરવા આવવાનું છે.

ભલોઃ	ના… ના… તું કૂવામાં પડે ઈ પે’લા હું નો પડું.

ભલીઃ	તે તું કાંઈ મારા માટે ઓછો પડવાનો છે. અંદર નરી છોડિયો પડી સે ને એટલે પડવાનો સે.

દૃશ્ય ૫-એ

(નીતા ડાયરી લખે છે.) મારા વિચારને અમે ઉચ્ચ કક્ષાએ સમજાવવામાં સફળ થયા. નજીકમાંથી નોટી નહેર પસાર થતી ન હતી. એક આખો પથરાળ વિસ્તાર પાઇપલાઇનના કામમાં પણ વિઘ્ન નાખતો હતો. ખેતી માટે જરૂરી પાણીનો જથ્થો મળવો તો અશક્ય હતો, પણ મેં શોધેલા રસ્તે પાઇપલાઇન દ્વારા માત્ર પીવા જેટલું પાણી ગામોને બે વાર આપી શકાય તે વાત મંત્રીશ્રીએ પણ સ્વીકારી. પાણી પહોંચતું કરવા તંત્રને કોઈ વાંધો કે વિરોધ ન હતો, પણ તેમને રસ્તો સૂઝતો ન હતો. જે અમે બતાવ્યા. નિસર્ગનું પરફેક્ટ પેપરવર્ક… મુખીની ઓળખાણ અને મારો વિશ્વાસ જીત્યા. અમારી યોજના સફળ થઈ.

દૃશ્ય ૬

(ભલો ગીતો ગાતો આવે.)

યુવકઃ

કાં ભલાજી… આ ઉદાસીનાં ગાણાં ગાતાં ક્યાં આવો.

ભલાજીઃ

શું કરું ભૈ… અમે રહ્યા વનવગડાના માણસ…

(ભલી બારસાખે ઊભી સાંભળે છે.) વગડાનો સૂનકાર અને કૂવાની એકલતા અમને ઉદાસી આપે છે તો અમે ઉદાસીનાં જ ગાણાં ગાવાનાં ને.

યુવકઃ

હા હા ઈ વાત ખરી.

ભલાજીઃ

આજે તો કૂવો રડતો’તો મારી પાસે.

યુવકઃ

કૂવો રડતો’તો.

ભલાજીઃ

હાં કે તમાર ગામવાળા ભારે સ્વાર્થી. બેડાં મૂકી મૂકી મારા થાળાને ઘસી નાખ્યું અને હવે ખબર પૂછવાય નથી આવતા.

યુવકઃ

આ કૂવો કે’તો તો કે તમારું હૈયું!

ભલાજીઃ

અમારું અંતરેય કૂવો જ છે ને! નર્યાં આંસુડાં ભર્યાં છે, પણ કોઈને ક્યાં નવરાશ જ મળે છે ઈ જોવાની…

(ભલી દોડીને ખાટલામાં પડશે.)

દૃશ્ય ૭

(વહુ ઓટલા પર આવી બેસે)

સાસુઃ

આ સ્થાપનમાં આવીને ક્યાં ગોઠવાયાં.

વહુઃ	હાલ તો કામ પતાવીને આવી.

સાસુઃ

કચરા વાળી નાખ્યા.

વહુઃ	વાળું છું… જરી બેસવા તો દો.

સાસુઃ

આહાહા. શું મોટા ખેતર ખેડીને થાકી ગ્યાં છે તે થાક ખાવા બેઠાં. કહું છું હવે તો કૂવે પાણી ભરવાય નથી જવાનું તો પછી થાક શેના લાગે છે.

વહુઃ	કૂવે જવાનું હોત તો સારું જ હતું ને. નઈ જવાનો જ થાક લાગે છે.

(પાણીનો નળ ચાલુ થયા ત્યાં બધાં બેઠાં છે.)

યુવકઃ

લ્યો. આ પાદરનાં પાણી આંગણામાં પધાર્યાં ખરાં.

વલીઃ	અઠવાડિયાથી કૂવાનો ધક્કો નથી ખાધો.

મુખીઃ

ઈ બધા આ બૂનના પ્રતાપ.

ભલોઃ	સાલું આ જગતમાં જે નવું આવે ઈના લાભ બધાં બૈરાંને જ મળે છે!

મુખીઃ

ઈ કેમ!

ભલોઃ	જુઓ ને ગેસના ચૂલા આયા તો લાભ કોને? બૈરાંને. કૂકર ને તપેલાં આયાં, લાભ કોને? બૈરાંને. આજે આ નળ આયા તો લાભ કોને?

બધાઃ

બૈરાંને!

નિસર્ગઃ

તે સુધારાના લાભ હંમેશાં શોષિત વર્ગને જ મળે છે. તમે રાંધતા હોત તો ગૅસ અને કૂકરના લાભ તમને જ મળત.

ભલીઃ	આ નળના લાભ તો તને જ મળ્યા છે ને! તારે આટલું કૂવે પાણી ઓછું ખેંચવું પડશે. ગામની છોડિયોને તું પાણી ખેંચી આલતો’તો ઈ હવે નઈ ખેંચા આલવું પડે.

મુખીઃ

લાભ પુરુષને મળ્યા કે અસ્ત્રી ને ઈ મહત્ત્વનું નથી. લાભ આ ગામને મળ્યા ઈ મહત્ત્વનું છે અને સૌથી મહત્ત્વની વાત એ છે કે આ બહેનના પ્રયત્નોને લીધે આ લાભ મળ્યા છે.

નીતાઃ

લાભ આપણા સૌના પ્રયત્નથી મળ્યા છે. આ જ પ્રયત્ન આજથી વરસ પહેલાં પણ થઈ શક્યા હોત, પણ ખેર, જ્યારે થયું ત્યારે સારું થયું!

મુખીઃ

તમે આ ગામની બહેનોને એક મોટી તકલીફમાંથી છોડાવી.

સ્ત્રીઃ

આવતી ચૂંટણીમાં અહીંથી ઊભાં રે’જો અમે તમને જ વોટ આપીશું.

નિસર્ગઃ

ચાલો જઈશું. નહીં તો આ લોકો તને મુખ્યમંત્રી બનાવી દેશે.

નીતાઃ

લ્યો આવજો ને બે વૃક્ષ વાવજો, એવું બોર્ડ છે રસ્તામાં.

(કૂવા પાસે જીવી અને દીકરી ઊભી છે. યુવક–યુવતી પસાર થાય છે.)

નીતાઃ

કેમ છો જીવીબા. તમાર ગામમાં પાણી નથી આયું હજુ.

જીવીઃ

આયુ સન. કાલથી અમાર ગામમાંય નળમાં પાણી આવશે. તે અસ્ત્રીની જાત થઈ અસ્ત્રીના દરદને સમજ્યું. ભગવાન તને સો વરસની કરે. કેમ અલી. તું કાંઈ નો બોલી. આ બૂનના સારા પરતાપે તારે બેડાં ઊંચકવાં નઈ પડે. ઈન ઓવારણાં લે.

દીકરીઃ

ઓવારણાં તો અંતરનો ઊમળકો આવે ને તો લેવાય. ઈ ઊમળકો મન નથી આવતો.

જીવીઃ

લે કેમ. આવા વેણ કાઢસ.

દીકરીઃ

ખોટું ના લગાડતી બૂન. આખું ગામ તારી વાહ વાહ કરે છે. મારી માએ તો તારાં ઓવારણાંય લીધાં.

ઈ વાતનું અભિમાન તો તનેય હશે કે તી આ ગામની વહુઓ–દીકરીઓને કૂવે પાણી ભરવા આવવાના દખમાંથી સોડાવી. તી અમારું છોકરા ઊંચકીને બેડાં ઉસકી ન બાર-બાર ગાઉ ચાલવાનું સોડાવ્યું. તી મુક્ત અલાઈ, પણ બૂન, અમારું હિત કરવા કરેલું તારું કામ અમારું અહિત કરી ગ્યું… અમારો થાક ઉતારવા કરેલું તારું કામ અમારા પગની બેડી બની ગ્યું. પણ ઈમા તારો વાંક નથી. તમે રહ્યાં શે’રનાં, તમે મન ફાવે ત્યાં ફરી હકો. મન ફાવે ઈની હારે ફરી હકો એટલે તમને અમારી ગૂંગળામણની ખબર નો પડે. તમને એમ થ્યું કે બિચારી બેનુંને છેક આ કૂવે પાણી ભરવા આવવું પડે છે, પણ તમને ઈ નો સમજાણું કે આ કૂવો હતો’તો બેનોને ઘરની દીવાલોની બાર નીકળવા મળે છે. સવારથી સાંજ સુધી ચાલતા ગધાવૈતરાંમાંથી કંટાળેલી વહુઓને બે ઘડી આરામનો ઓટલો મળે છે. બાજુના ગામમાં રે’તી દુઃખી માની વાતું હાંભળવાનો બે ઘડી વખત મળે છે. તમને ઈ નો દેખાયું બોન કારણ કે તમ પારકા પુરુષ હારે ગામડે-ગામડે ફરી હકો છો. અને અમારે ઊભી બજારે સગા ભાઈ સાથે વાત કરવા પણ વિચારવું પડે છે. અહીં ઘરને બારિયું તો સે. પણ બૈરાની જાતને બારી બહાર જોવા માટેના પણ નિયમો છે. આ કૂવો તો અમારા અંધારા ઘર જેવી જિંદગીમાં પડતું સૂરજનું ચાંદરણું હતો. તમે તો ઈ અજવાળુંયે પૂરી દીધું. આ કૂવે હું મારી માન મળતી ને પેલી ભલી ભલાને. અમારી રહીસહી આશાનો આધાર આ કૂવોય આજથી છૂટી ગ્યો. ક્યો તો આ વાતનાં ઓવારણાં લઉં તમારાં? તમે આ ઘરઆંગણે પાણી લાવીને અમારું કામ ઓછું નથી કર્યું, અમારું કામ બદલી આલ્યું સ…}}

યુવતીઃ

કદાચ મારી વાત સાચી છે બહેન! અમાર શે’રના લોકોથી આ જ ભૂલ થાય છે. અમે ગામડાના લોકોની ભાષા નથી સમજી શકતાં તો એમના પ્રશ્નો ક્યાંથી સમજી શકવાનાં. તમને આ વૈતરાંમાંથી મુક્ત કરવાના મારા ખ્યાલમાં હું એ વાત વિચારી જ ન શકી કે તમારા જીવનનો આ કૂવો જ તો આશરો છે. મુખી ખરું જ કેતા’તા નળના લાભ ગામને મળ્યા છે, સ્ત્રીને નહીં.

નિસર્ગઃ

ખોટી વાત! આ કૂવો આમનો આશરો નથી, આ કૂવો તો આમનો પલાયનવાદ છે.

ગાઉના ગાઉ ચાલીને પાણી ભરવા આવવાનું બંધ થયું. તડતડતો તડકો હોય કે કડકડતી ઠંડી હવે બેડાં નહીં ઊંચકવાં પડે એ વાતનો આનંદ થવાને બદલે તમને દુઃખ થાય છે, કે અરેરે હવે બેડાં નહીં ઊંચકવાં મળે! }}

બેડાં ઊંચકવાં એ તમારી મજબૂરી હતી, તમે તો એને જ ઓળખાણ માની બેઠાં. આ કૂવો સંસ્કૃતિનું પ્રતીક બનવાને બદલે આ નપાણિયા ગામની ગરીબીનું પ્રતીક બની ગયો અને તમે ફરિયાદ કરો છો, પણ યાદ રાખો કે ફરિયાદ કરવાની ટેવ પડી જાય છે એ જીભ હુકમો નથી કરી શકતી. માને મળવું હોય તો બેડાં ઊંચકીને આવવું પડે. આખી રાત જે સપનામાં સંતાયો હોય એને દિવસે કૂવા પાછળ સંતાડવો પડે… ક્યાં સુધી આ કૂવાના સહારે જીવશો. ક્યારેક તો સમાજનો, રૂઢિઓનો સમાનો કરતાં શીખો! (નીતાને) મેં તને નો’તું કીધું કે સ્વતંત્રતા આપવાથી નથી મળતી એ તો મેળવવી જ પડે છે. દીવાલોની વચ્ચે કેદ થયેલાને બહાર કાઢી શકાય, પણ આ લોકો તો ઉંબરાને જ દીવાલ માની બેઠા છે. ઘરમાં આંસુને સહારે જીવવાનું અને બહાર કૂવાના સહારે. ક્યાં સુધી? ક્યાં સુધી? આખા ગામની છોડીઓ પૂરશો ને તોય આ કૂવો નઈ પુરાય. એ પૂરવાનો સાચો રસ્તો તો આ જ છે જે આણે તમને બતાવ્યો છે. તમે ખુલ્લા આકાશ નીચે આવીને ઊભાં રહેવા છતાં કૂવાને બાથ ભરી છે. હાથ ફેલાવો આખું આકાશ તમારું છે.

(ઢોલી ઢોલ લઈને દોડતો પ્રવેશશે. બહેનો રાસ લેશે ‘સ્વતંત્રતા દિવસ ગરબા મહોત્સવ’નું બોર્ડ લાગશે. રાસની રમઝટ સાથે નાટક પૂરું થશે.)
(આ રહ્યાં એકાંકી)