રાજા-રાણી/બીજો પ્રવેશ

         સ્થળ :રાજમાર્ગ,લોકોનીમેદની.

કાનોહજામ : અરેભાઈઓ!રોવાનાદીહવેનથીરહ્યા.ખૂબરોયા,પણકાંઈવળ્યું?

મનજીપટેલ :

સાચુંકહ્યું,ભાઈ,છાતીકાઢીએતોબધાંકામથાય.કહેવતછેકે‘હિંમતેમરદાંતોમદદેખુદા’.

કરસનલુવાર :

ભીખમાગ્યેકાંઈનવળે;આપણેતોલૂંટકરશું.

કાનોહજામ :

સાચું.ખરુંકેનહીં,ભાભા?તમેતોબ્રાહ્મણનાદીકરાછો.કહોતો,લૂંટફાટમાંકાંઈપાપખરું?

નંદલાલ :

જરાયનહીં.ભૂખભાંગવામાંકાંઈપાપજનબેસે.જુઓ,શાસ્ત્રમાંઅગ્નિનેપાવકકહ્યોછે;અર્થાત્,અગ્નિવડેસકળપાપનષ્ટથાય.તોપછીજઠરાગ્નિકરતાંતોમોટીકોઈઆગજનથી!

બધા :

આગ!હાં,આગ!ઠીકકહ્યું,મહારાજ!જીવતારહો!તોપછીએમજકરીએ.આપણેઆગજલગાડીદઈએ.અલ્યાભાઈ!આગમાંકાંઈપાપજનબેસે,હો!હવેતોએબધાંનાંખોરડાંબાળીનેમેદાનકરીનાખીએ.

કરસનલુવાર :

મારીપાસેત્રણભાલાંછે.

મનજીપટેલ :

અનેમારીપાસેએકહળછે.એટલેહવેતોએતમામમુગટવાળાઓનાંમાથાં,ધૂળનાંઢેફાંનીજેમ,ખેડીજનાખું.

સલેમાનઘાંચી :

મારીપાસેયએકકુવાડીછે.પણભાગતાંભાગતાંઘેરભૂલીગયોછું.

મનસુખલાલવાણિયો :

અલ્યા,તમેતેશુંમરવાનાથયાછો?શુંબોલોછો?પહેલાંરાજાનેવાતસંભળાવો,પછીજોએનસાંભળેતોબીજોવિચારકરશું.

કાનો :

હુંયેએમજકહુંછું.

કરસન :

મનેપણએમજલાગેછે.

સલેમાન :

હુંપણપહેલેથીજકહુંછુંકે,ભાઈ,તમેઆવાણિયાનાછોકરાનેબોલવાદ્યો.ઠીકત્યારે,ભાઈ,તુંરાજાથીડરીશનહીંને?

style="vertical-align:top; width: બધાલૂંટકરવાતૈયારથયા,તોપછીહુંશુંબેવેણબોલીપણનહીંશકું? em;" | મનસુખલાલ :

મનેકોઈનોડરનથી.તમે

મનજી :

હુલ્લડકરવુંએએકવાત,અનેભાષણકરવુંએબીજીવાત.હુંતોજોતોઆવુંછુંકેહાથહાલે,પણજીભનહાલે.

કાનો :

મોઢાનુંતોકાંઈકામજનથઈશકે—અન્નપણનમળે,નેવાતપણનબને.

કરસન :

ઠીક,પણતુંકહીશશું?

મનસુખ :

હુંકાંઈદબાઈનેનહીંબોલું.હુંતોસીધોશાસ્ત્રજસંભળાવીશ.

સલેમાન :

હેઈખરાં!તનેશાસ્તરપણઆવડેછેકે?ભઈ,હુંતોપે’લેથીજકે’તો’તોકેઆવાણિયાનાછોકરાનેબોલવાદ્યો—ઈપંડિતછે.

મનસુખ :

બસ,હુંતોપાધરુંજશરૂકરીશકે:

{{Ps अतिदर्पेहतालङ्काअतिमानेचकौरव:| अतिदानेबर्लिर्बद्ध:सर्वमत्यन्तंगर्हितम्|| |હરિયોકુંભાર : |હં,આનુંનામશાસ્તર!

|કાનો : |[બ્રાહ્મણપ્રત્યે]કાંભાભા,તમેતોબ્રાહ્મણનાદીકરાછો.કહો,આશાસ્તરખરુંને?તમનેતોબધુંયઆવડતુંહશે. }}

નંદલાલ :

હાજતો,આવડેજતો,શાસ્તરવાંચ્યાંહોયએટલેજાણીએજતો.પણરાજાજોશાસ્તરનહીંસમજે,તોતુંએનોઅર્થશીરીતેસમજાવીશ,કહેતો?

મનસુખ :

અર્થાત્,બહુચડવામાંમાલનથી.

ઝવેરવાંઝો :

અલ્યા,આવડીમોટીબાબતનોઆવડોજઅર્થથયો?

સલેમાન :

એમનહોયતોપછીશાસ્તરશેનું?

નંદલાલ :

બાપા,કુંભારકણબીજેવાતટૂંકામાંકહીનાખે,એજવાતમોટાંમાણસોમોટીરીતેકરે.

મનજી :

વાતતોઠીકછે.પણ‘બહુચડવામાંમાલનથી’એટલુંકહ્યેશુંરાજાનીઆંખઊઘડીજશે?

ઝવેરવાંઝો :

પણઆએકશાસ્તરથીનહીંપતે,બીજાંશાસ્તરજોશે.

style="vertical-align:top; width: तस्मात्मित्रंचपुत्रंचताडयेत्नतुलालयेत्em;" | મનસુખ :

તોમારીપાસેતોભંડારભર્યોછે.હુંકહીશકે लालनेबहवोदोषास्ताडनेबहवोगुणा:

સલેમાન :

પણએકલાશાસ્તરથીતેકાંઈચાલે?એમાંમારીઘાણીનીવાતક્યારેઆવશે?સાથેસાથેક્યાંકમારીઘાણીનીવાતજોડીનદેવાય?

નંદલાલ :

જોનેઆમારોબેટો,ઘાણીનીસાથેશાસ્તરજોડવાઆવ્યોછે!ગગા!શાસ્તરતેશુંતારોઢાંઢોછે?

ઝવેરવાંઝો :

ઘાંચીનાછોકરામાંઅક્કલક્યાંથીહોય?

કરસન :

અનેબરડોરીઢોકર્યાવગરઅક્કલક્યાંથીઆવે?એતોઠીક,પણમારીવાતયાદરહેશેકે?મારુંનામકરશનછેહો,કેશવોતોમારાભત્રીજાનુંનામ.એતોબુધકોટમાંરહેછે.એજ્યારેત્રણવરસનોહતોત્યારે—

{{Ps હરિયો : |એબધુંયસમજ્યા,પણજોકાલરાજાશાસ્તરનસાંભળે— }}

કરસન :

તોપછીઆપણેશાસ્તરમેલીનેશસ્તરલેશું.

કાનો :

શાબાશ,દોસડા!શાસ્તરમેલીનેશસ્તર!

મનજી :

અલ્યાએકોણબોલ્યું?

style="vertical-align:top; width: કરસન,કેશવોતોમારાભત્રીજાનુંનામ. em;" | કરસન :

[સગર્વ]હુંબોલ્યોહું.મારુંનામ

કાનો :

ઠીકકહ્યું,ભાઈ—શાસ્તરઅનેશસ્તર—કો’કદીશાસ્તરતોકો’કદીશસ્તર;નેકો’કદીશસ્તરતોકો’કદીશાસ્તર.

ઝવેરવાંઝો :

પણઆતોગોટાળોથયો.છેવટનક્કીશુંથયું?શાસ્તરકેશસ્તર?

સલેમાનઘાંચી :

મારોબેટોવાંઝોખરોને!આટલુંયસમજ્યોનહીં?ત્યારેઅત્યારસુધીઆશુંમાથાંફોડ્યાં?જો,નક્કીએમઠર્યુંકે :શાસ્તરનોમહિમાસમજવામાંબહુવારલાગે,પણશસ્તરનોમહિમાતોચપટીવાગેત્યાંસમજાઈજાય.

{{Ps અનેક : |[ઊંચેઅવાજે]તોપછીચૂલામાંજાયશાસ્તર—ઉપાડોશસ્તર. [દેવદત્તપ્રવેશકરેછે.] |દેવદત્ત : |લાંબીમાથાકૂટનીજરૂરનહીંપડે,હમણાંજચૂલામાંજાશો,એનીજતૈયારીથાયછે.બેટમજી,ઓરાઆવો,શુંબોલતાહતાતમે|બધા? }} {{Ps સુલેમાન : |અમેતોઆપંડિતનાછોકરાપાસેશાસ્તરસાંભળતાહતા. }}

દેવદત્ત :

અરેવાહ!ભારીધ્યાનદઈનેશાસ્ત્રસાંભળોછોહો!તમારાબરાડાઠેઠરાજાજીનેકાનેસંભળાયા.કેમજાણેધોબીવાડમાંઆગલાગીહોય!

કાનો :

તમારેશુંદુઃખ,ગોરબાપા?તમેતોરાજનાંપાકાંસીધાંખાઈખાઈનેરોજફૂલતાજાઓછો;અનેઆંહીંભૂખેઅમારીનાડિયુંતૂટેછે.અમેશુંઆહરખનીચિચિયારીપાડીએછીએ?

મનજી :

આજકાલહળવુંબોલીએતોસાંભળેછેજકોણ?આજતોરાડપાડીનેજવાતકહેવીપડેછે.

કરસન :

આજસુધીખૂબરોયા-કકળ્યા.હવેજોઈએ,બીજોઉપાયછેકેનહીં.

દેવદત્ત :

શુંકહ્યું,અલ્યા!તમેબહુફાટ્યાછો.સાંભળવુંછે?સાંભળો,કહુંછું:

{{Ps नसमानसमानसमानसमागममापसमीक्ष्यवसन्तनभ: भ्रमदभ्रमदभ्रमदभ्रमदभ्रमदच्छलत :खलुकामिजन:| હરિયો : |ઓમારાબાપ!આતેશાપદ્યેછેકેશું? |દેવદત્ત : |[મનસુખતરફ]તુંતોમોટામાણસનોદીકરોછે,શાસ્ત્રપણજાણછ,બોલ,આવાતબરાબરકેનહીં?नसमानसमानसमानसम्! }}

મનસુખ :

આહા!બરાબર!આનુંનામતેશાસ્ત્ર;અનેહુંપણઆજવાતકહેતોહતોને!

style="vertical-align:top; width: બધાબેવકૂફબનીનેમરવાનાકેનહીં?‘भ्रमदभ्रमदभ्रमत्’ em;" | દેવદત્ત :

[નંદલાલપ્રત્યે]નમસ્કાર!તમેબ્રાહ્મણલાગોછો,ખરુંને?તમેશુંકહોછો?બોલો.પરિણામેઆ

style="vertical-align:top; width: બધાગામડિયાખરાને! em;" | નંદલાલ :

હુંપણએજવાતકહીરહ્યોછું,પણસમજેછેકોણ,બાપ?

દેવદત્ત :

[મનજીપ્રત્યે]આતમામનીઅંદરએકતુંસમજુમાણસલાગછ.ઠીકત્યારે,કહેજોઉં,આંહીંબધીસારીવાતોથતીહતી?[કરસનપ્રત્યે]અનેતુંપણઠીકઅક્કલવાળોઆદમીલાગેછ;તારુંનામશું,ભાઈ?

style="vertical-align:top; width: કરસનદાસ—કેશવોતોમારાભત્રીજાનુંનામ. em;" | કરસન :

મારુંનામ

દેવદત્ત :

ઓહો!તારાજભત્રીજાનુંનામકેશવોકે?ત્યારેતોતમારાંબેઉનાંનામહુંરાજાજીનીપાસેખાસમૂકીશ.

{{Ps હરિયો : |અનેઅમારુંશુંથશે? }}

દેવદત્ત :

એહુંશુંજાણું,બાપુ?અત્યારેઆંખનાંપાણીડાંપાડવાબેઠાછો,અનેથોડીઘડીપહેલાંકેવોજુદોજસૂરકાઢતાહતા!એવાતોશુંરાજાજીએનથીસાંભળી?રાજાજીનેતોબધીયેબધીખબરપડીજાયછે.

style="vertical-align:top; width: કરસનદાસકેફરસનદાસશાસ્તરનીવાતોકરતોહતો. em;" | બધા :

એભાઈસાહેબ,તમારીગૌ!અમેકાંઈબોલ્યાનથી.એતો

style="vertical-align:top; width: કરસનદાસછે.હુંખોટુંનહીંબોલું—હુંતોબોલ્યોહતોકે‘શાસ્તરછે,તેમશસ્તરપણછે,જોરાજાશાસ્તરથીનમાનેતોપછીશસ્તરપણછે’.કેમખરુંકેનહીં,મહેરબાન? em;" | કરસન :

ચુપકર,મારુંનામબગાડમા.મારુંનામ

style="vertical-align:top; width: બધારાજાજીનીઆગળતોબાળકજગણાઓ,ખરું?એટલેકે,ટૂંકામાં,રોવુંકકળવુંએતમારાંશસ્ત્ર.વાહ!ભારેબુદ્ધિનીવાત!પ્રથમતોમનેકાંઈસમજાણુંનહોતું.તારુંનામશું,ભાઈ? em;" | દેવદત્ત :

બરાબરબોલ્યો,ભાઈ,તારીલાયકાતપ્રમાણેજતુંબોલ્યો.શસ્ત્રએટલેશું?શસ્ત્રએટલેબળ,ખરું?હવેતમારુંસહુનુંબળશું?‘दुर्बल्यस्यबलंराजा’ખરુંને?બળહીનનુંબળએનોરાજા.વળીપાછું,‘बालानांरोदनंबलम्’ખરું?અનેતમે

કરસન :

મારુંનામ કરસનદાસ,કેશવોતોમારોભત્રીજો.

બધા :

એમહેરબાન!અમનેમાફકરો.

{{Ps |દેવદત્ત : |હુંમાફકરનારોકોણ,ભાઈ?હવેરાજાજીનીઆગળરોકકળકરીજુઓ,જોમાફકરેતો.