શાંત કોલાહલ

[[|300px|frameless|center]]

શાંત કોલાહલ

રાજેન્દ્ર શાહ

• પ્રારંભિક

રાગિણી ૧ લલિત

રે ધન્ય, આ નયન ધન્ય તને લહીને !
તું ઓસને સલિલ નિર્મલ કંજલક્ષ્મી,
તું ભાસ્વતી ગગનની અરુણા યશસ્વી,
મારે નિકેતન તને લહી ધન્ય, ધન્ય !

તારા પ્રસન્ન ઉરનો ટહુકંત છંદ
ઝીલી રહેલ દ્રુમકોકિલ, દિગદિગંતે
એની કશી ધ્વનિત જાગ્રતિ !- ફૂલગંધે
પોઢેલ વાયુ અવ તો લહરે રમંત !

તેં એવું અંજન કશું નયને ધર્યું કે
જે ન્યાળુ તે સકલ સુંદર વ્હાલસોયું !
ને પ્રાણનેય પણ સ્પંદન ! તાલપ્રોયું
અસ્તિત્વ મારું લહું નૃત્યતણા હિલોળે !

તારા મૃણાલવદને ઝૂક્યું વ્યોમ નીલ
સંમોહને, લલિત હે ! અનુરાગશીલ.

૨ તોડી

તારી, પ્રિયે ! છવિ મનોહર, મુગ્ધ ન્યાળું :
પ્રાચી ગુલાલમય જ્યાં રવિરશ્મિ રાગે
કાસારની જલની લ્હેર કિનાર સાથે
ખેલે ત્યહીં તું ઘટ સંગ સુહાય ચારુ.

એ સ્વપ્ન-સૃષ્ટિ-લીન દ્રષ્ટિ, ઉદાર વક્ષ !
હે તન્વિ ! તેજનમણી સરપદ્મિની હે !
તારું ઊડે વસન શ્વેત જરા જરા તે
ન્યાળુ તથૈવ મુજ રે’ અણતૃપ્ત ચક્ષ.

ને તારું જ્યાં દ્રવતું પંચમ સૂર ગાન,
એકાન્ત શૂન્યરવ તે કશું લોલ બોલે,
વિશ્રંભથી વનવિહંગ કુરંગ જોને
સાન્નિધ્ય – નિર્મલ – સુધાનું કરંત પાન !

લજ્જા ઢળેલ દ્રગથી ઉર દીધ જોડી ;
હે રાગિણી પ્રિય ! તું યૌવનરમ્ય તોડી.

૩ દેશી

મેં તો તને નિરખી યૌવનને ઉઘાડ,
એકાન્ત પંથ ગિરિનિર્ઝરની સમીપ;
ઘેરી ઘટાથી ઢળતાં જ્યહીં આમ્ર, નીપ,-
ત્યાં ટ્હૌકતી (મદિર ઊર્મિની આવી બાઢ) !

તું જેની તેની સહ કોટિ કરંત લાડ,
હો મંજરી અગર કંકર કે વિહંગ:
આલિંગતી નિખિલનાં સહુ અંગ અંગ;
રે તું હવા શી વહી જાય, ન કોઈ આડ !

તું શ્યામ, વર્ણ તવ અંચલનો વસંતી :
ભૂલે દ્રગો પલક, શીતલ એવી આગ !
ને પાશ જેમ વીંટળાઈ વળે પરાગ
તારો, તું વન્ય રણકાર થકી હસંતી !

એ આપણું મિલન મંગલ, મુગ્ધ દેશી !
તું યે ઉશીર ખડની કુટિરે પ્રવેશી !

૪ મધુમાધવી

ઝૂક્યો જરાક રવિ પશ્ચિમને પ્રદેશ,
ને દીર્ઘ છાંય તરુની થઈ વાટિકામાં;
તારો સખીગણની સંગ ત્યહીં પ્રવેશ,
કિલ્લોલતી મૃદુ કટાક્ષથી સામસામા.

ને ત્યાં કદંબ થકી ટ્હૌકત નીલકંઠ,
એને ધરે તું કરમાં કણ ધાન્યકેરા;
વિશ્રંભથી ચુગત એ પણ મંદ મંદ,
તારે શિરે કુસુમની વરસંત મેહા.

આનંદથી સભર અંતરકેરી હોંશે
તું ખેલતી હીંચતી વા દ્રુમને હિંડોળે;
રેલાય ગાન રમણાતણું ધન્ય તોષે,
જેની લહેરથી હવા ચડતી હિલોળે !

બંદેજ પીમળ મહીં મધુમાધવીની !
લાવણ્યમૂર્તિ નીરખું તુજમાં રતિની !

૫ આશાવરી

ગોધુલિવેળ ક્ષિતિ પશ્ચિમની જ્વલંત :
તારે વિલોલ દ્રગ ઈપ્સિત કામનાનું
અંજાય સ્વપ્ન રમણીય, રહે ન છાનું
પ્રત્યેક અંગતણી ભંગિથી જે સ્ફુરંત.

વાજે શિવાલયની ઝાલર આ પ્રશાન્ત :
ને પંછિ ખેતરથી નંદિત જાય નીડે.
તું બાજઠે જલભર્યો કરવો મૂકીને
ગૂંથે પ્રસૂન જઈ બેઠી ગવાક્ષપ્રાન્ત.

ઝાંખો ક્ષણેક્ષણ થતો પથ, દીપતેજે
તારો વધુ ઝળહળંત વિલાસખંડ,
જાણે સુણાય પ્રિયની પગલી, - હસંત
લાવણ્ય તારું શગઉજ્જવલ, પૂર્ણ હેતે.

તારી પલેપલ પ્રસન્ન વધે પિયાસા :
હે પ્રેયસી ! રમણની નહિ દૂર આસા !

૬ કોશી

અંધાર સૌમ્ય ઉડુતેજ થકી મહીન,
ને મંદ મંદ પવને હળવો વિલોલ;
તું આવતી નિકટ હૈ પ્રિય, પૂર્ણકામ,
ધારે, પ્રસન્નમુખ, શ્વેત ધરી નિચોલ.
 
તારો સુકોમલ મળે કરસ્પર્શ ભાલે,
રહેતી ન કલાન્તિ કંઈ શીતલ એવું પાન;
ને બનીને સ્વર વિલંબિત ચારુ, તારું
ત્યાં આત્મલીન ઉરનું રણકંત ગાન !

લેલીન સૃષ્ટિ દ્રગની મનની ય એમ,
કોઈ વ્યતીત નહિ, કોઈ રહે ન યાદ;
જેને નહીં ઉગમ વા શમવાનું એવો
આનંદનો પરમ કેવલ બિંદુ નાદ !

કલ્યાણી હે ! તરસ તેં મુજ પૂર્ણ તોષી !
હે શાન્ત, સ્નિગ્ધ, અનુરાગિણી રમ્ય કોશી !

૭ સોહિણી

આ મધ્યરાત્રિમહિં સંસૃતિ શાંત પોઢી
નિદ્રાળુ ઓઢી ફૂલકોમલ અંધકાર :
ત્યાં ઇન્દુએ ક્ષિતિજડાળથી દ્રષ્ટિ માંડી
આછી કલાની પણ શી નમણી અપાર !

તું એક ઝીણું ધરી અંચલ મુકત કેશે
તારે પલંગ ઉપધાન અઢેલી સ્હેજ
રેલંત આર્દ્ર ઉરનો સ્વર; સન્નિવેશે
કોનું સુણાય પગલું?- ઉભરાય હેજ !

તારું દુકૂલ ઉડતું સિત કૌમુદીમાં
લાવણ્ય ભીતરનું દાખવતું લલામ :
રે અંગકંપ લહી નેત્ર ઢળંત ધીમાં
ને તું પ્રસન્નમન, સંવૃત, પૂર્ણકામ !

ન્યાળી તને દયિતસંયુત, સોહિણી હે !
ચંદ્રે દીધું સુરતચુંબન રોહિણીને !

૮ ભૈરવી

નિંદ્રા મહીં-તિમિરશીતલ કંદરામાં-
રાત્રિતણે ચરમ આ સમયે સુમંદ
રેલાય તારું મહિમન્ સ્તવને સકંપ
હૈયું, મને ધરતું જાગ્રતિની હવામાં.

તારી અહીં જલતી નિશ્ચલ એક જ્યોતિ,
અંજાય એની દ્રગમાંહિ પ્રશાન્ત દીપ્તિ !
અંધારઆવરણ ઓસરી જાય, સૃષ્ટિ
આભાથી ઉજ્જવળ વિલક્ષણ રૂપ સ્હોતી !

ઉત્ફુલ્લ પદ્મતણી હ્યાં પમરે સુગંધ,
માધુર્ય જેનું અનુપ્રાણિત અંગઅંગે;
ને રોમહર્ષમય કંપનના તરંગે
શી ચિન્મયી પરમ શક્તિ રહી સ્ફુરંત !

હે ભૈરવી ! હૃદયને દલ તું રમંત;
તું મૃત્યુશાન્ત શવને શિવ શું કરંત !

સ્વપ્ન

જે સ્વપ્ન જોયું, અહીં જાગૃતિ સંગ એનું
સંધાન પામું, પ્રિય હે, રમણીય કેવું !

હું એકલો કહીં મહાનદને કિનાર
ઊભો વિલોકી રહું દૂરની અદ્રિકુંજ :
કોઈ અગમ્ય લહું કર્ષણ દુર્નિવાર,
આલાપ સાદ સુણું સંતત મંદમંદ.

ત્યાં નીરખું નિકટ આવી રહેલ નાવ
વેગે, પ્રફુલ્લસઢ, તોરણ ને પતાકા
કેરે અલંકરણ, વૈભવને પ્રભાવ,
રે કિંતુ માનવની કોઈ મળે ન રેખા !

કો પૂર્વ નિર્ણયથી સન્મુખ આવી ઝૂકી,
સંકેતથી રહી નિમંત્રણ દેતી, હૃદ્ય;
આંનદની સહજ ઊર્મિની પ્રેરણાથી
ત્યાં હું ય તૂતકની ઉપર જાઉં સદ્ય.

શી ત્યાં અદર્શ હિલચાલ થતી લહાય !
ઘેરો હવાની મહીં કો જયઘોષ ગાજે !
મોરો ફરે ત્વરિત ને દ્રુત વેગ ધાય
છૂટેલ તીર સમ કેવળ લક્ષ્ય કાજે !

હિલ્લોળતા જલતરંગની કંદરાથી
સંગીત કોઈ વહતું મધુમૂર્ચ્છનામાં :
વિદ્યાધરીની મૃદુ અંગુલિના સુહાગી
સ્પર્શે સકંપ બીન ઝંકૃત સંમુદામાં?!

એનું રહસ્ય ધરવા લહું નિર્નિમેષ
ત્યાં, વારિ ક્યાંય નહિ, ઓઘપ્રકાશ કેરો :
ને વીચિ વીચિ પર હીરકની વિશેષ
રંગીન ઝાંય મહીં યે પણ સૂર પેલો !

માધુર્યમાંહિ મન લીન બન્યું સહેજે :
ને શૂન્યની સ્થિતિ, ન જ્યાં ધ્વનિનું ય ભાન.
ત્યારે જ લાધી ફરી જાગ્રતિ, નવ્ય દેશે
હોડી થઈ સ્થિર, જ્યહીં વિરમેલ ગાન.

એ શૈલભૂમિ પર પાય ધરું અને જ્યાં
પાછો વળી લહું, ન ક્યાંય જણાય નાવ !
હું કૈંક વિસ્મયથી દૂર વિલોકતો ત્યાં
કો અટ્ટહાસ્ય ઊઠતું ભયને વિભાવ.

ક્યાંયે ન કોઈ દિસતું, રવહીન શાન્તિ
વ્યાપી બધે, પણ હવા મહિં ભાર ભૂર.
ના દ્રષ્ટિની શ્રવણનીય ન લેશ ભ્રાન્તિ,
રે કોઈ ગોપન રહી રમતું અદૂર !

શેવાળનીલ તટભેખડ ઠેકી થોડે
આગે જતાં નીરખું માનવ અસ્થિમુંડ
વેરાયલાં અહીંતહીં બહુ જેની સોડે
કો અભ્રશ્વેત વળી ન્યાળું હું ભસ્મપુંજ !

ક્યાં અદ્રિકુંજ તણી સુંદરતા અને ક્યાં
એકાન્ત નિર્જન અહીં અવ રક્ત શ્યામ !
ચોમેર-કાશ તરું અંતરિયાળ-થી હ્યાં
મંડાય ભૂખી શત આંખ અદીઠ આમ.

આછેરી કંપલહરી વહી રોમ રોમ,
એને પ્રભાવ નવશક્તિથી સ્ફૂર્તિવંત :
મારે જ તેમ સહુ ઉજ્જવલ ભૂમિ વ્યોમ
ને હાથમાં નિયતિનો લહું ભાગ્યદંડ !

મેં ભાલમાહિં કીધ લેપન ભસ્મ કેરું :
ને પ્રેત- અસ્થિ-અવશેષ પડેલ સર્વ
એને ધરી દઈ વહેણનીમાંહિ, હેરું
તો વાયુમંડલ કશું હળવું પ્રફુલ્લ !

હું મંદ મંદ ગિરિકાનનની દિશામાં
ચાલું ત્યહીં નકુલ કો’ ખડપુંજમાંથી
ડોકાઈ, બીજી ગમ વેલ છવાઈ તેમાં
જાતો અનાકુલ પદે રમતો ત્વરાથી.

એના જવે અચલ મૌન બન્યું વિલોલ :
ઉલ્લાસપૂર્ણ ટહુકે ઊડતાં વિહંગ :
નાં કોઈ પૂર્વ-પરિભાવન-યાદ તો ય
હાવાં અહીંનું સહું તે લહું અંતરંગ !

બ્હોળો કંઇક તટ પૂર્ણ થતાં જ ગાઢ
આવ્યું અરણ્ય તરુગુંફથી દ્રષ્ટિરમ્ય.
આછી સુગંધ સહ કો પ્રસરંત ગાન
જેની ન કર્ણશ્રુતિ, જે પણ વૃતિગમ્ય.

એમાં પ્રવેશતણી ન્યાળી ન કોઈ કેડી
મેં આમતેમ બહુ ખોજ કરી છતાં ય:
એવી અડોઅડ વનસ્પતિ વિસ્તરેલી
જે છેદી ભેદી કરીને જ ધરાય પાય.


મેં ચાર, છાતી ઊંચી, એડી નીચે દબાવી,
ત્યાં તો કશી ખળભળે વન વ્યગ્ર થાતું !
ચિત્કાર સંગ શત વાનર આંહિં ત્યાંથી
ડોકાય, ધાય, મુખ જેમનું ક્રોધરાતું !

મેં જ્યાં ધર્યો પગ ત્યહીં અટકું ઘડીક,
નિસ્તબ્ધ ત્યાં સકલ વૃક્ષની ડાળ ડાળ :
જે જ્યાં ત્યહીં જ સ્થિર એ કપિનું અનીક,
એકાગ્ર, તત્પર ક્ષણે ભરવા જ ફાળ !

શાં નેત્ર નીલ ધુતિથી ચમકે બધાંનાં
જે તીક્ષ્ણ તીર સમ વેધક(દર્શનીય) :
ને બાજુમાં જ ફલ પક્વ લહું મઝાનાં
જેની હતી રુચિ-સ્પૃહા ન મને જરીય.

આ બાજુ સંનિકટ કો થડને વીંટાયો
કર્બૂર વાહસ પ્રલંબ પ્રચંડકાય.
નિશ્ચેષ્ટ ને વળી કહીં કંઈ પત્રછાયો,
સૂતેલ શો, દ્રગ છતાં ઊઘડે મીંચાય !

આંહી બધે જ અવરોધન કિંતુ પેલો
ઊંડાણમાંથી અહીંનાં પ્રગટંત સૂર :
હું વિઘ્નને અવગણી ધ્વનિ મેર નેત્રો
માંડું : -ઘટાની મહીં દૂર પ્રકાશપુંજ.

આ તેજમાંથી લહું શ્વેત વિહંગ કોઈ
આવે હવા પર સહેલતું આ દિશામાં.
ક્યારેક સાદ- કલનાદ કરંત, જોઈ
જાણે મને ઈજન દેતું પ્રસન્નતામાં.

ઝૂકી નજીક, ત્રણ ચક્ર લઇ વિશાળ,
રે શાન્ત દ્રષ્ટિ-ઋજુ બોલ-તણા ઈશારે
દેખાડતું ન પથ હોય શું એમ જાય.
પાછું ફરી; હું સરું દોરવણી પ્રમાણે.

કેવો પ્રદેશ પદક્રાન્ત કરેલ એનો
કોઈ ન બોધ; પણ હંસનું લુપ્ત લક્ષ્ય
થાતાં, વળી નજર ભૂમિ ભણી, અહીં તો
ખુલ્લો પહાડ ખડકાળ તથૈવ ભવ્ય.

એ શ્યામ શૈલ તણી ભેખડ ખીણ માંહે
કૈ પદ્મરાગ, કહી તો વળી ઇન્દ્રનીલ
જેવા વિભિન્ન બહુ વર્ણની ઝાંય સોહે,
ત્યાં કો ગુહાલય તણા લહું રત્નકીલ.

ને એ જ તે સ્થલથી ઉદ્દભવતું સૂરીલું
વીણાની સંગ મધુ કંઠનું રમ્ય ગાન;
એની પરંપરિત લ્હેરની છોળ ઝીલું
ને સંમુદામય સરું સ્વરને વિધાન.

હું જ્યાં કરું ઉપવને રમતાં પ્રવેશ,
ત્યાં બેઉ બાજુ થકી ક્રુદ્ધ કરાલ વ્યાલ
ફૂત્કારતા ગરલ કાલિયથી વિશેષ;
રે ઘોર ઘોષથી ધ્રૂજંત દિગન્તરાલ.

જેવી સહેજ કરું દંડથી યુકત હસ્ત
ઊંચો, ત્યહીં ઉભય શાન્ત વિનમ્ર ભાવે
પાળેલ હોય પશુ તેમ લપાય; સ્વસ્થ
સોપાનશ્રેણી ચડી જાઉં ગુહાની માંહે.
 
આછી ઢળેલ રજની મહીં શુક્ર તારા
લાવણ્ય શુભ્ર વિકિરન્ત નિહાળું સામે :
ને તેજકંપ થકી બે દલ પદ્મ કેરાં
ખૂલે ન શું? પલક નેત્ર તણી વિરામે.

ખોળાનું બીન નિજ બાજુ વિશે ધરીને
પયઁકથી ઊતરી સસ્મિત આવકાર
દેતી, સમીપ મુજ આવતી, અન્ય એને
નીલાંચલા અનુસરી રહી અષ્ટ નાર.

પત્યેક વાદ્ય અવ મૌન મહીં તથાપિ
માધુર્યથી સભર ઝંકૃતિ સંભળાય !
ત્યાં સુંદરી અનુનયે શી વશિત્વવાળી
સૌહાર્દઈંગિતથી ભીતર દોરી જાય !

આતિથ્ય કેવલ નહીં, પરિચાર ભિન્ન
પામું હું આર્દ્ર ઉરની રતિપ્રેરણાનો.
એ પાર્શ્વ માંહિ ઉપવિષ્ટ પછી, પ્રસન્ન
રેલે અમી-ઘૂંટ પરસ્પર પૂર્ણતાનો.

એણે ઊંડા ઉમળકાથી અનામિકાની
મુદ્રા મને દીધ સુશોભિત પંચરત્ને :
ને કર્ણગોષ્ટ સમ મંદ વદંત વાણી
એના રહસ્યની કંઇક સલજ્જ થૈને.

‘જેણે કરાંગુલિ વિષે ધરી મુદ્રિકા આ
એને બધે ય સહેજે મળી જાય માર્ગ;
આ ભૂમિ કે સલિલ, અગ્નિ, પ્રવાતમાં વા
વ્યોમે અલભ્ય સ્થળ કો ન, સદા કૃતાર્થ.’

ઢાળી દઈ નયન ચંચલ એ અબોલ
ઊભી ત્રિભંગમહિં સુંદર ત્યાં જ એના
કૂણા મૃણાલકરને ગ્રહીને અમૂલ
વીંટી પરોવી દીધ મેં લહી નંદહેલા !

સંસ્પર્શના બલ થકી ધરીને મને જ્યાં
ધીરે પદે લઇ જતી નિજ ગર્ભ ગેહે
રે ધન્ય એ પલ, હું જાગી નિહાળું છું ત્યાં
તો આપણે જ અભિલગ્ન રહેલ નેહે !

આ સ્વપ્નનો સુખદ આસવ તેં જ પાયો,
તારા સુકોમલ કરે કર આ ગ્રહાયો.

લગની

વિલસે અહીં મારી સન્મુખ
દ્યુતિવર્ણે લખ રૂપ વિશ્વનાં;
ક્લાગાનથી, ગંધસ્પર્શથી
વળતાં ઘેરી મને હુલાસમાં.

ઉર તો અળગું રહી પણ
સહુની મધ્યથી માર્ગ મેળવી,
કહીં દૂર અજાણ દેશમાં
પ્રિયની સન્નિધિમાં જતું સરી.

દ્રગને નહિ રૂપ, કર્ણને
શ્રુતિ ના, સ્પર્શ નહીં, ન ચુંબન:
સુખ કિંતુ લહાય સર્વનું
જ્યહીં સાયુજ્ય વિષે વિલોપન.
અહીં સંતત કાલમાં ગતિ
લગની ત્યાં મન કેરી સંસ્થિતિ.

પુનર્મિલન

તું આમ પંથ પર જાય મળી અચિંત !
કૈં કેટલી ઋતુ વહી ગઈ, જેની સાથ
તારી અકાય સ્મૃતિનો લય; મૂર્તિમંત
શી આંહિ તું પ્રગટતી ફરી કિંતુ આજ !

ભેળાં મળે જલદઅંતર બે અને આ
નેત્રે રમે તડિત રેલતી તેજ તેજ !
આનંદમંદ્રમય કોઈ પ્રસન્નતાને
ગોરંભ ભૂમિઉર આર્દ્ર, ઝીલંત હેત !

ને પૂર્વના મિલનની વચલો પ્રલંબ
જે કાલ, શૂન્ય સમ તે, જ્યાં અભેદ :
રે એ જ મૌગ્ધ્ય, વળી એ જ ઉમંગ રંગ
ને એ જ સન્નિધિ-સમાધિની માંહિ એક !

શી વાયુની લહર આવતી મંદ મંદ
માટીની આ વહતી પ્રાણ વિષે સુગંધ !

તવ પ્રવેશે

અહીં નજરની સામે ઘેરી ઘટામય કુંજ ને
પુલિનપટમાં મંદસ્ત્રોતા વહી રહી વાત્રક;
જલલહરભીની વેળુમાં ઊગ્યાં કંઈ વેતસ,
ત્યહીં નજીક કોઈ એકાકી નિહાળું વિહંગને,
ઇહ વિવિધ વર્ણે સોહંતી વિશાળ નિસર્ગશ્રી,
પ્રિય ! સહજ લાગે બારીથી મઢાયલ ચિત્ર શી.

પણ તવ પ્રવેશે એમાં આ કશું પરિવર્તન !
અવ અહીં રમે હિલ્લોલંતી હવા અવકાશનાં
અમિત ગહનોને લ્હેર્યુંમાં ઉછાળતી; પ્રાણના
સકલ કરણે સ્પર્શી રે’તાં મુદામય સ્પંદન !
વિહગ ટહુકે, એનો રેલે દિગન્ત પ્રતિધ્વનિ:
રગરગ મહીં જાણે આરોહતી ગતિ સૂર્યની !

પ્રિય ! તવ પ્રવેશે ભૂમામાં સમસ્તની વ્યાપૃતિ;
સરતી ક્ષણને આધારે હું લહું સ્થિર શાશ્વતી.

ત્રિમૂર્તિ ૧ કન્યા

કંકાવટી કર મહીં ધરીને ગલીની
(તું) ગાયને કરતી ચંદ્રક ભાલદેશે,
ને અક્ષતે વળી વધાવતી, કૈં અધીરી
કો સ્વપ્નને નિરખતી તવ બાલવેશે.

તું ફૂલની કલિ હવાની લહેર સંગ
ડોલી જતી, ઊઘડતી, ઝરતી પરાગ;
ને તો ય, નિત્ય વ્રતનો તુજને ઉમંગ,
તું ધારતી દલ વિશે તપ કેરી આગ.

એવી તને પ્રિય ! લહી કમનીય, સ્નિગ્ધ,
તેજસ્વિની હૃદયનાં બલને પ્રભાવ,
તું લાગતી’તી અતિ ચંચલ, વેગશીલ,
સ્વાધીન કિંતુ સહુ કેવલ જ્યાં વિભાવ.

તું (ગૌરી જેવી શિવને) મુજને ગમી’તી;
એકાન્ત મારું ભરી, ધ્યાન વિષે રમી’તી.

૨ મુગ્ધા

‘નહીં પ્રિય ! નહીં’ સુમંદ તવ બોલ પામ્યો યદા
ધરી પ્રથમ અંગ સંગ સુકુમાર આશ્લેષમાં.
‘નહીં નહિ’ વદી વળી, ચિબુક તર્જનીથી ગ્રહી
સુચારુ તવ ઓષ્ઠનું મધુર પાન કીધું તદા.

સલજ્જ તવ લોલ નેત્ર પર ઢાળીને પાંપણ,
કપોલ પરને પ્રસન્ન અનુરાગ સોહામણું
સરોજમુખ તારું બાજુ ભણી કૈંક ઝૂક્યું, પણ
સમીપ સરી ગાત્રથી શિથિલ વીંટળાઈ રહી.

નકાર તવ નૂરી; જેની પર વ્હાલ આરૂઢ થૈ
અનંગ સમ, પુષ્પને શર વીંધી ગયું અંતર
મદીય; નહિ ઘાવ, દંશ ત્યહીં સર્પનો....જે મીણો
ચડ્યો; વિવશ હું તથૈવ સુખની લહી મૂર્છના.

વિભિન્ન તનનું ન દ્વૈત જ્યહીં નિત્યનું કર્ષણ !
સ્મરું :- પુન: તે તવ સ્વરૂપનું કરું દર્શન.

૩ માતા

આ ભિન્નતા ઉભય અંગની ! - એથી કિંતુ
સાયુજ્યની અતુલ શી સુખ-ભુક્તિ-મુક્તિ !
રે ભેદ-ભંગમય ક્રીડનમાં સ્ફૂરંતું
બ્રહ્માંડ આ સ-કલ (શી ગતિશીલ યુક્તિ !)
   
તું તો સખી ! સલિલ નિર્મલ કૈં તરંગે
લોલાયમાન, વિકસ્યું જ્યહીં ફુલ્લ પદ્મ :
જેને સુકોમલ દલે ઉરને ઉમંગે
તું અગ્નિબિંદુ ધરતી નભકેરું છદ્મ !

તારે ઉછંગ રમતું શિશુ દંતહીન
એને અમીમય કરાવતી સ્તન્યપાન
રોમાંચવીચિમહીં જ્યાં તવ ચિત્ત લીન,
ઉલ્લાસનું દ્રવતું અસ્ફુટ ત્યાંથી ગાન.

એને વિલોલ દ્રગ તારી અમીટ દ્રષ્ટિ,
મન્વંતરોની નિરખે પ્રભવંત સૃષ્ટિ.

સ્થાનાંતર

પ્રિય !
રંગ તો એનો જ એ છે લાલ.
જે ભાલને ચંદ્રક હતો
અવતીર્ણ તે બે હોઠ પર અવ;
રંગ તો એનો જ એ છે લાલ!

બે દલ કમલ
જે યોગીની- સૌ ચરમ સિદ્ધિની-
શાન્તિથી ઉજ્જવલ, અમલ
જ્યાં આવરણથી મુક્ત થૈને
મન રમે
વિરમે અચંચલ.
રંગ તો એનો ય છે પ્રિય ! લાલ
આ બે હોઠ પર
રંગ તો એનો જ એ છે લાલ.

ત્યાં અખંડિત એક
તે અવ બે મહીં નંદિત
હવે વાચાળ:
અગ્નિ કેરી લખ લખ ઝાળ
હસતી સકલનો કરવા કવલ
ધસતી કશી પ્રેમાળ !

ભુક્તિ...
ના નહીં તૃપ્તિ
નવા ઉન્મેષમાં નખરાળ.

હે પ્રિય !
તું ય તે લેતી નવો કંઈ તાગ...
તારું
કમલ નહિ અવ આગ જેવું વ્હાલ :
રંગ તો એનો જ એ છે લાલ.

ન વાત વ્યતીતની

(૧)

વહ્યું જેહ વ્યતીતની સહ
પ્રિય, તેની નહિ માંડવી કથા;
ફરીને ધરવી ન દુ:સહ
સ્મૃતિના સ્પર્શથી મર્મની વ્યથા.

ભર નિંદરમાં ભયાવહ
લહ્યું જે સ્વપ્ન કરાલ રાતનું,
અહી જાગૃતિને વિષે અવ
અનુસંધાન ન કોઈ વાતનું.

ગત જે, લય પૂર્વને ભવ :
અહીં ઉન્મેષ નવીન જન્મનો.
દ્યુતિ આંહિ વરેણ્ય ને રવ
ખગનો રમ્ય, પરાગ પદ્મનો.

પરિતર્પણ શાન્ત છે સ્વધા:
પ્રિય, ગાવી નવ યજ્ઞની ઋચા.

(૨)

ગતની ભણી નેણ માંડતાં
અટકંતી ગતિ ખિન્ન આપણી;
પણ સન્મુખ પૂંઠ વાળતાં
વહી જાતી ક્ષણ વ્યર્થ આજની.

કલમુંજલ ગાનરમ્ય તે
રતિને ક્રીડન શર્વરી સરી,
અલિગુંજન, પદ્મગંધ ને
અરુણાની અહીં ઉલ્લસે તરી.

સુખ અસ્ત થયેલ તેહની
સ્મૃતિનું યે નવ હોય બંધન;
ઊઘડે ભવિતવ્ય જે અહીં
વિલસંતું સુખને જ સ્પંદન.

રમવું પ્રિય મોકળે મન
ટહુકી સાંપ્રત સંગ કેવલ.

છલનિર્મલ

૧. ઉન્મના

પશ્ચિમ-ક્ષિતિજ-તરુંકુંજને નિલય રવિ લીન.
નભને વાદળ હિંગળોક રંગ
મહીં મંદ મંદ ભળે રાત્રિની પ્રશાન્ત છાયા
શ્યામ અંધકાર.
મિલનઆતુર પ્રિયજનતણી, સખી, અવ મધુમય વેળ
ત્યારે
બારસાખને અઢેલી
કોણ અંતરીક્ષમહીં માંડીને નયન
શૂન્ય સમ
નિજને એકાન્ત આમ બેઠી છો ઉન્મન?
કહીં છો તું? પ્રિય ! કહીં? કહીં?
અહીં સ્વરને હિંડોળે ‘થવા મૌનસર મહીં
ક્રીડંત વાણીનાં ઝીલ્યાં તરલ તુફાન :
‘ધીર તવ ચરણને કાજ ચિત્ત રહે છે અધીર’
એ શબ્દતરંગ તણી છોળ હજી વાગી રહે શ્રવણને તીર.
હે ગભીર !
આવી અવધીરણાથી સાવ હું અજાણ.
પલક વિહીન બેઉ પાંપણની ધારે મૃદુ વહી જાય કંપ
દ્રષ્ટિમહીં તોય નહીં બિંબ
નહીં રૂપ, નહીં રંગ.
કહીં છો તું? પ્રિય, કહીં?
કોને અવધાન?
વ્યતીતની સ્મૃતિથી વિષણ્ણ?
આજને આંગણ અતીતનો અહાલેક
તારી કને માંગી રહે કંઈ ભીખ?
જાણે ઓછું કાંઈ નહીં
તારી સર્વ રિદ્ધિ માગે હૃદય ને મન !
એવું તો નહીં વા પ્રિય !
અનાગતને ઓછાયે લહી રહી ભય?
અતીવ દૂરનું લગોલગ શું નિકટ
અણુ જેવડું તે ચંડ–મહાકાય
તારી કલ્પનાની દ્રગને જ નય?
તને આગત કેરો ન જાણે કોઈ પરિચય!
નીમવૃક્ષ નીડ મહીં કિલ્લોલ કરંત શુકસારિકાનું ગાન
વાતાયન થકી આવે ઘરની મોઝાર
વળી વળી લળી અડી જાય તને
તો ય રે તું કેવળ અજાણ!
કહીં છો તું? પ્રિય, કહીં?
કહીં રે ઉન્મન?

૨. નિવેદન

ભૂલ યદી હોય, ક્ષમાની તો અધિકારિણી હું;
ભૂલ નહીં છલના કેવલ:
સરલ હૃદય તવ, ખલ મન મારું,
અમી તવ, મારું કુટિલ ગરલ.
નહીં પ્રિય, અવ આલિંગન નહીં,
નહીં આવ અધરનાં મધુમય પાન.
આ માલિન્ય કેરા સ્પર્શ થકી હવે નહીં નહીં
પ્રિય, તવ કરું અવમાન.
મિલનને મુગ્ધ અવસરે પરિચય દીધ તે હું નહીં નહીં :
મુખનું કલંક પ્રસાધનને આધાર ગુપ્ત રાખીને હું રહી.
બહુ દિન થકી મને ધરું તો ય કહી જે ન શકી તે સકલ
કથા આજે કહું, પ્રિય, અબોલ વ્યથાની ઝાળ દહે પલેપલ.

આપણી પ્રથમ ઓળખાણ
કોલેજના દાદરની મધ્ય પરથારના બે ચરણને સ્થાન.
તમારું ઉપર આવવું ને
ઉતરતી હું ત્યાં
નેણને મિલન

હૃદયની અંધકારમય ગુહામહીં જાણે પ્રવેશ્યું કિરણ.
નવોદિત દિન.
સુષુપ્તિનો લવ નહીં ભાર,
સ્વચ્છ હવા, સ્ફૂર્તિમંત અંગ અંગ:
બહાર તો નિખિલને અવકાશ, અંતરે તો ત્યહીં
સુણી રહું, રોમહર્ષ સહ, સુમધુર બીન.
અજાણ્યા ઉલ્લાસે મન રહે વિચંચલ
કંઠમાંહી ગાન, ગતિમહીં લાવણ્યની ભંગિ, નયને સ્વપન
કેવળ તમારું ધરે ધ્યાન.
એમ જાય દિન
એક વેળ પણ નિત્ય દ્રગે ન્યાળવાને રહું કેટલી અધીર !
વિલસંત એ જ ભાવ તમારે નયન.
સત્રાંતનું વન પર્યટન
અભિસાર કાજે મને કેડી મળી ગઈ જાણે અતીવ સરલ.

વિહાર-તળાવ-તીર કુંજ મહીં આપણો મુકામ.
સકલના સમૂહની મધ્ય કને સરી આવ્યાં
પૂછ્યું નહીં નામ.
પ્રસન્ન નેત્રને હેલે તમે મને દીધ એક ફૂલ;
કંઇક મેં ધરી હતી દ્રાક્ષ, હથેલીથી તમે લીધ,
પામી પ્રથમ હું સ્પર્શ અણમૂલ.
મિત્રગણનાં તુફાન, વ્યંગ્ય, હાસ્ય, ખેલકૂદ સહુયની મધ્ય
એકસૂત્ર આપણાં બે મન.

મધ્યાહ્ન ભોજન પછી
કોઈ અહીં કોઈ તહીં ભેરુટોળીમહીં કરે ભ્રમણ, વિરામ.
કોઈ ને કોઈ તે મિષે અવરને ટાળી રહ્યાં આપણે એકલ.
અશોક તરુની મુકુલિત પર તવ રમંત અંગુલિ
ભૂમિ પર આસીન હું
ઝીણી સળી થકી ધૂળમહીં દોરી રહી’તી આકાર.
મૌનમહીં જાય વહી ક્ષણ પછી ક્ષણ.
કોઈ રે અજાણ આવેગથી કિંતુ ક્ષણે ક્ષણે ઉર મારું
અધિક વિહ્વલ.

સહસા મેં કીધ:
“જશું આપણે ય કુંજમહીં કહીં દૂર દૂર ?”
મંદ મલકંત તવ મુખ પર છાઈ રહ્યું અલૌકિક નૂર.
‘સહુની સમીપ અહીં આપણું એકાન્ત.’
વાણી તવ સુગભીર શાન્ત.
શતશત ફ્ણાને ઉછાળ અંગ અંગમહીં ધસી રહ્યું પ્રચંડ જે પૂર
વિશાળ સાગરે ભળી જાણે બની રહ્યું એક રૂપ, એક સૂર.
અદૂરે કાસાર જલ પર ઝૂકી રહેલ ગુલ્મની છાંયડીમાં
થડને અઢેલી મૂળનું આસન કીધ તમે
સન્મુખ શિલાએ મુજ સ્થાન.
કિનારને સ્પર્શ કરી જતી વિચિમહીં મુજ ભીંજાય ચરણ;
અલકલટને વળી વળી વ્યસ્ત કરી વહી જાય સમીરણ.
અવકાશ જાણે સ્વયં અરવ શબ્દથી કાનમહીં કંઈ કહે
એમ મંદ મંદ ફરકંત હોઠ થકી તવ વેણ ઝરી રહે:
‘હૃદયની સરલ રતિની સુષમાની દલેદલ તવ મ્હોરેલ વસંત,
વાયુની લહર સંગ અનંતે ફેલાય એનો શુચિ પરિમલ;
અંતરે હું લહું એનો અકલ અમલ.’
પ્રશાન્ત ઓજસે અભિભૂત હું ય ઝંખી રહી હતી તવ હાથ
-મધુકર સ્પર્શ.

કંઇક સોલ્લાસે, કંઈ હૃદયને ભાર, આમ હું યે વદી ગઈ:
‘આ સંસારે કુલના સ્વજનહીન એકલના શૂન્ય મનોવને
આજ વાજી રહી વેણુ
આજ હું રાધાનું ઉર જાણું,
જાણું કેમ ઘેલી હશે ગોકુળની ધેનુ.
ઝાઝા નહીં બોલ, ભરી આવેલ નયન.
પરિણયતણી ધન્ય ઘડી
વૃક્ષઘટા મહીં ડાળે ડાળે કીરનાં કવન.
વાસરમંદિરે તવ આલિંગન કેરી શુભ ક્ષણે ધર્યો ગર્વ
વિજયનું પર્વ !
મન મહીં થતું મને
કેટલાં રહસ્ય સંગોપને ધરી સૃષ્ટિ રમી રહી સહુ કને !
કંઇક ઉઘાડ અને કૈંક આવરણ
વશીકરણનું ધારે બહુ બલ.
લાધી ગઈ જેને સ્વભાવ સહજ કલા
આ સંસારસુખમાં ન એને કોઈ મણા!
કલા નહીં કેવલ વિભ્રમ...
આપણ બન્નેનું એક ઓઢણ બની રે’
એમ ગણી વણી લીધ જે વસન
એ જ તે અંતરપટ સમ.
એકાન્તે આ ઉરસ્થલે મૂકી તવ શીર્ષ
અભેદને ભાવ, સ્નેહની સમાધિ મહીં તમે બની રહો લીન:
શાન્ત નીમીલિત તવ નેણ
આંનદ ગંભીર તવ મુખ,
સોહી રહે આભાથી ઉજ્જવલ.
શિરાએ શિરાએ મુજ પૂર્ણિમાની નિશીથિની વીળનો આવેગ
ચહે તવ ગહન આશ્લેષ :
ત્યારે અરે ત્યારે જ તે આટલી સમીપ છતાં
દૂર અતિ દૂર લહું મને.
મંદિરના શુચિ ગર્ભગૃહે નિવેશિત છતાં
અભાગિની હજી ય અસ્પૃશ્ય !
અસહ્ય છે ઇહ અવસ્થિતિ
હૃદયને પલે પલ દહી રહી આગ
વીંધી રહી તીક્ષ્ણતમ દ્રઢ શૂલ.
સત્યને મેં રાખ્યું અપિહિત
તવ સંસર્ગનાં રશ્મિ થકી
આજે હવે એનું હઠી જાય આવરણ.
અવિહિત યોગના લાંછન ફલ રૂપ
હું છું વિધવા નારીની એક સૂતા:
ઘર ગામ છોડી તીર્થ સ્થલે નિલયને
દિન ગાળી રહી જનેતા એકલ
જાણું નહીં કોણ, કહીં પિતા...

એકદા
પુષ્પિત યૌવન તથા આદિમ સમયે
જન્મતણી ઇહ કથા
કહી’તી મિત્રને એક, મુગ્ધ ઉરના વિશ્રંભ થકી.

સાહચર્ય શૂન્યતામાં જેનું પરિણામ
ભવ કૈતવનો જેને કારણે પ્રભવ.

જે કંઈ પ્રચ્છન્ન રાખ્યું હૃદયની મહીં આજ લગી
સર્વ કરું સમર્પણ:
ભય નહીં, છલ નહીં, વિજયનો ગર્વ નહીં
અવ અકિંચન.
જાણું પ્રિય, સુકોમલ મર્મસ્થલે
પ્રચંડ હું મૂકી રહી ભાર,
તો ય તે અપાર કરુણાથી તવ નેત્ર
ઝરે અમીની જ ધાર.
જવા દો, જવા દો, નાથ.
નહીં અધિકાર મારો અહીં લવ લેશ
પરિતાપની પાવનકારી આગ મહીં
મને થવા દો નિ:શેષ.

૩. આવ અહીં

રાત્રિના સધન અંધકાર મહીં નહીં કોઈ કેડી, નહીં દિશ.
કહીં જશે, પ્રિય ! કહીં?
આપણી એકાન્ત કુટિરની મહીં ઝળહળે અવિચલ દીપ
આવ અહીં, આવ અહીં.

વ્યતીત-સ્વપ્નની ભયાવહ સ્મૃતિની ગુહામાં
પ્રિય, નહીં કીજિયે પ્રવેશ
અહીંનાં પ્રશાન્ત અજવાળે નિ:સંશય આવ
નયનને નવીન ઉન્મેષ.

ગત જે પૂર્વને ભય લયમાન
અવ નહીં એની કોઈ કથા, નહીં વ્યથા...
કેવળ વિસ્મૃતિ
આવ હે, આનંદ કેરી શ્રુતિને મધુર સૂર
ટહુકંત અભિનવ ઋચા.

અનલગંગાને જલ સ્નાન કરી નીતરંત ઊભી તીર પર
તુષારબિંદુથી તવ દ્રગ છલ છલ
મહીન અંચલનું એ આવરણ નહીં
હે મૃણાલ મનોહર !
અરવ લાવણ્ય તારું વિમલ વિરલ.
કર મહીં દીજે તવ મૃદુ કરતલ
આવ અહીં
આવ અહીં હૃદયને સ્થલ.

મેડીને એકાન્ત

નિદ્રિત પ્રાંગણ-તરુપર્ણ
અંધકાર ગહિર કરંત ઝિલ્લિરવ મહીં
શેરી અવ શાન્ત.
મેડીને એકાન્ત ગોખ મહીં લઘુ એક દીપ
વિકિરંત મંદ મંદ તેજ :

આછેરાં સાધન તો ય
તેજછાયા તણા ભૂમિ-ભીંત પર
વિચિત્ર કંઈ અંકાય આકાર
આમ તો સઘન તો ય હવાને હલન એની લયલોલ કાય,
સ્વપ્નમયી સૃષ્ટિનાં રહસ્યમય પાત્ર કેરી પ્રગટંત ઝાંય....
બારીને ગગન-
કાચથી મઢેલ છત મહીં જાણે-
શગનાં અગણ્ય પ્રતિબિંબ
જાગામીઠીને તરંગ કરે જાગરણ.

નેત્ર મહીં કોઈ મધુગુંજનનું અંજાય અંજન

સોપાનશ્રેણીએ વાજે ઝીણી ઝીણી નેપુરકિંકિણી
શિરનો સકલ ભાર ચરણે લહાય પણ
સમુત્સુક મન સંગ
સરલ સ્વભાવે
તાલ દેઈ રહે ચાલ

પલને હિલ્લોળે
શ્વેત સેજની પાંગઠે સરી આવે સંસારિણી.
અહીં
સ્પર્શને ગહને શબ્દ પામે વિલોપન
નિત્યને મિલન વ્રીડાનું ન આવરણ-
પ્રગલ્ભ મુગ્ધતા.

તેજતિમિરના શાન્ત સાયુજયની આભા મહીં
મલકંત લહું એનું મુખ
લહું એને તન ઊંડી રતિના આવેગ કેરી લહર-ભંગિમા.

પરસ્પર થકી બેઉ દિનભર દૂર.
સીમને ખેતર, જનપદને બજાર
નિત્ય
સાધને વા અસાધને વહું કર્મભાર
ઋતુની ટાઢક, ઝાળ, ઝડીને ઝીલંત.
ઘરને સંસાર ધર્મે એનું યે તે જીવન જટિલ.
ઉભયની સમસ્યા સમાન.
શ્રાન્ત ભાલે કૈંક એનું અંકાય લાંછન
ભીનાં તે ચુંબન તણી માર્જનીથી કિંતુ સહજ શોધન.
ધડકંત ઉર તણી હૂંફ મહીં
અંગ અંગ પ્રાણ, મન
જીવિતવ્ય
પ્રફુલ્લ પ્રસન્ન.

દ્રગે દ્રગે આંહી ઉદ્દીપન
ગોખનો દીપક કૃતકૃત્ય
જલતી જ્યોતિનું અવ સ્નેહ મહીં થાય નિમજ્જન
અંધકાર નહીં
અહીં દ્વયનો વિલય.

સ્મરણ

મેઘને ગોરંભ છાયું અષાઢગગન.
જલની ઝર્મરભીનો ભમે ધુમ્રશ્યામ સમીરણ :
અડૂકદડૂક ભરે અહીં તહીં ફાળ,
તરુતરુ કેરી જાય ઝુલવીને ડાળ,
પાંદની પડાળે લપાઈને વિહંગમ બેઠાં મીંચી નિજ આંખ
ડયનને કાજ એની ખોલી દિયે પાંખ;
ધરિત્રીના ધૂળનો ય બદલાય રંગ,
ઝૂકી ઝૂકી ઝીલી વહી રહે એની ગંધ.

એકાન્ત ઘરની ઓસરીના હિંદોલપે ઝૂલી રહું મંદ મંદ;
પગને અંગુઠે માત્ર અડી ભૂમિઅંગ.
નયને લહાય એની નયને જ છવિ
નહિવત્ છાયા એની
વિકલ્પ વિહીન મનમહીં.
સહસા પ્રાંગણથી જે દૂર તે સકલ પામે લય
નીહાર-નિહારિકાને ઉર :
કોઈનો યે રહે નહિ પરિચય.
અતીત લોકથી ત્યહીં આવે મૃદુ ગાન
અરવ બોલની મધુરિમા લહે અતીન્દ્રિય કાન.
કોણ તે અતિથી આવે આજ મારે ભવને
તેજને તોખાર આવે કોણ તે સવાર?
વ્હાલી એવી વાતની વધાઈ દીધી પવને
ઊજળી રેણુ જો ઊડે નભની મોઝાર.
ચિર પરિચિત લય, લયનો લહેકો, સૂર, શબ્દ...
કરે હૃદય વિવશ !

ભાવને ઉછાળ,
હે લોકાન્તરવાસી !
તને ઢૂંઢે મુજ આતુર નયન :
ક્યાંય નહી રેખ, વર્ણ; માત્ર સીમાશૂન્ય આ ગગન.
અતીવ આકુલ મુજ પ્રાણ
આવેગથી જાય ધસી એક સૂક્ષ્મ સૂરને સંધાન.
અનંતનાં અગોચર નિરીહ ગહન... શી ભર્ત્સના !
પરિશ્રાન્ત પ્રાણ : પામે સહજ મૂર્ચ્છના.
વાંકી આ કેડીની આડે રૂખડાં હજાર તો યે
નજરું મંડાય રે જઈ અણદીઠ તીર,
પુરાણી પિછાણને અણસાર લિયે આળખી ને
હેતની છોળ્યુંમાં ભીંજે ઝીણેરું મલીર!

શિરને કુંતલ પ્રિયની અંગુલિ રમે
એમ રમી રહે શ્રવણમાં સૂર :
અહીં કહીંથી જ એનો ઊગમ અદૂર.
કંઇક પાંપણ કેરી જવનિકા ખસે અને
બકુલતરુની છાંય મહીં
આનંદવિભોર તને લહી
નીલનિકુંજના એકાન્તમાં ગીતને ગુંજન
ગૂંથતી બે સેર તણો એક ફૂલહાર
મહીં મહીં શોભનને ગુચ્છ સુકુમાર.
એ મધુ ગંધનો રાગ ઝીલી વેણું મહીં મેં ય રેલ્યો વનેવન,
આપણા હૃદયને કંપન નિખિલનો લયલોલિત પવન !
નયને નિવારી દૂરતા સમૂળગી ને
અળગું તે વસિયું છે આજ મારે ઉર:
આદિનાં બિંદુમાં આવી શમિયાં, સંસાર કેરા
સઘળા ઘેઘૂર સૂર, પચરંગ પૂર.

નયને નયન...
પછી કાંઈ ન લહાય એવાં આપણે બે જણ.
એક
જગનું અવર ત્યહીં વિલોપન છેક.
નહીં દેશ, નહીં કાલ
હૃદયને એક માત્ર તાલ
અનાહત છંદ...

ત્યહીં પ્રશાન્ત આનંદ!
સહસ્ત્ર વર્ષની નિદ્રા કેરું જાણે સરે આવરણ...
કમલની શત શત પાંખડી ખૂલે ને ઝીલું તેજનાં ઝરણ.
ફરીને હું નીરખું નિખિલ :
વરસી ગયેલ ઘન; ઊજળાં પ્રકાશ, તરુપાન, નભનીલ.
ઘરની ઓસરી એની એ જ
ઝૂલણે હું ઝૂલું સ્હેજ સ્હેજ...
સૂનું તો ય લાગે, સૂનું, પ્રિયની વિદાય...
ક્ષણને આંગણ આવી ગયું રે અતીત
એની જલમાં ન પગલી જણાય.

ગ્રીષ્માંત

અપરાહ્ન આતપ્ત કુટીર થકી આમ્રઘટાતલે મૂકી આરામખુરશી આસીન હું ઉદાસીન મને. ગ્રંથકથા તણું રહ્યું અધૂરું શ્રવણ :

	અચ્છોદ સરસિજલ તૃપ્ત  સુપ્ત રાજપુત્ર

શ્રાન્ત ભાલે મુગ્ધ વનપરી, મંદ વાયુની લહર જેમ, લળી લળી સુકોમલ સ્પર્શ તણી શાન્તિ લહે ગુપ્ત અનુસંધાનને સૂત્ર નેત્રને ફલક રમી રહે ચલચિત્ર :

સહસા કુમારની જાગ્રતિ મધુક્ષોભ મિલન ને પરિણતિ. કથા અહીં પૂર્ણ.

શૂન્ય નયન અતંદ્ર નભ મહીં નિરાધાર આનંત્યમાં લીન : અર્ધ નિમીલને યદિ ન્યાળે ધરાતલ મરીચિકાજલ કેરે આછેરે તરંગ જાણે અચંચલ મીન. રવ-મર્મર-વિહીન અસીમ એકાન્ત; મહાકાલ ગતિહીન કલાન્ત. શ્વેત ચારેગમ શ્વેત અગન અગન નીલ પર્ણપુંજ થકી ફરકંત નહીં વાયુ નહીં રે વ્યજન.

આ નિદાઘ મહીં મધ્યદિને ઉર્વીથકી અંતરીક્ષે ભમરાળ ભ્રમણમાં ડંમર જે દોડે નિત્ય પાગલ ઉન્મન -દગ્ધ અંતરમાં ધરી રહી કોઈ અદમ્ય ઝંખન - નહીં એ ય દ્રષ્ટિ મહીં ક્યાંય... તરુચ્યુત પિંગલ પત્ર કે છિન્ન ધૂલિકણે સ્વપ્ન એનું શયિત માર્ચ્છિત. કવ કોણ ઇન્દ્રવન કેરી અપ્સરાનો પ્રહર્ષણ મળે સ્નિગ્ધ સંજીવનસ્પર્શ અમીવર્ષણની તુષ્ટિ પરિચ્છન્ન મર્મ....

સહસા બખોલનીડ થકી ઊડી આવી ચકયુગ્મ પૂર્વ ભણી પ્રલંબાતી છાયા મહીં ક્રીડન આનંદરત કરે ધૂલિસ્નાન (અંગ નહીં મ્લાન) પાંખ પાંખની પ્રમત ઝાપટને રવ રજનો ગોરંભ ક્ષુદ્ર

કિંતુ લાગે ચિત્તને હિલ્લોળ કાળને પ્રવાહ દૂર દૂર અતીતને પ્રાન્ત વહ્યે જાય સ્મૃતિ-ઉડુપિની :

દુર્દાન્ત યૌવન : પરિચય નહીં તેની અદમ્ય પિપાસા થકી વિહ્વલ અંતરે જનાલયે ઘનારણ્યે નિરંતર પરિભ્રમણ ઉદ્યત. કોઈ ક્લસૂર મધુગંધ છન્ન લાવણ્યની સ્વપ્નમયી છાયાનું અંજન કરે આકર્ષણ -અશ્વખુરા થકી વિદ્ધ ધરિત્રી આ મૃણ્મય અશ્મર નહીં તો ય સિદ્ધિ અગોચર સ્થાન પરાભવ માને નહીં અભિમાન પ્રદીપ્ત અગ્નિનું આજ્ય બને જીવિતવ્ય ક્ષણે ક્ષણે ક્ષીણ લયમાન ત્યહીં અર્ચિપુંજ થકી પ્રભવંત અનન્ય સુંદર પ્રતિભાન શાન્તિ... ઋતુક્રાંતિ.. ‘શી મધુર તંદ્રા મહીં મગ્ન? કને કોણ આવી ઊભું એથી અણજાણ?’ ઊઘડતી આંખ લહે સ્વપ્ન જાગ્રત એકાકાર. કટિ પર ધરી લઘુ કુંભ, અંગને ત્રિભંગ, મંદ મંદ સ્મિત ઝરી મંજુલભાષિણી કહે, ‘લિયો શીત જલ’ એ જ તે સમય સ્વેદસિક્ત તરસવિહ્વલ કોઈ શ્વાન ઢુંઢે અહીં આવી ઢળ્યા પાણીનું પલ્વલ નહીં ક્યાંય.... કુંભ થકી ભરી દીધ પ્રાંગણની ઠીબ સદ્ય એને પાન અમીની નજરે ઉભયને જરા લહી રહી પશુ કરી જાય છે પ્રયાણ. અચિંત વાયુની વાગે છોળ દૂરની વૃષ્ટિનો મળે જ્વરહર સુશીતલ સ્પર્શ સિકત ધૂલિના પ્રથમ ક્ષોભનો રેલાય પરિમલ અવ અંતરીક્ષ મહીં વિહંગવિહાર બર્હીકંઠનો પ્રસન્ન ટુહૂકાર દિગન્ત ગાજે છે દુંદુભિથી ઘન ઘન ઘેરાય ગગન... ઝીણેરી ઝર્મર થકી સ્તિમિત નયન.

ઐકાન્તિક દિન

જુવારજલ તરંગહિલ્લોળે ઘુર ઘુર કરી હારોહાર આવે વારવાર પુલિને ઉચ્છલ.

ઉન્મત કિલ્લોલ અંગથી ઉછાળી જાય ઊંઘ-આવરણ ! બોલે: ‘ખોલ, દ્રગ ખોલ!’ અરુણ કિરણે નીલ ગગન અમલ સોહે જલ, થલ તરુપર્ણ, તૃણ, ધૂલિકણ; વનકુંજમહીં કહીં અણદીઠ ગાય બુલબુલ નવ જાગૃતિનું, નવ ખેલનાનું કંઠભર ગાન અહીં લોઢને હિંદોલ રમે ગલ.

વળી વળી ભીને વાન વાયરાની લહરી કરંત મૃદુ સ્પર્શ -સુકુમાર શિશુ તણા જાણે કોટિ લાડ-

અમથાં યે જાણે અડપલાં : પારિજાતની મધુર ગંધની સંગાથ ધરી લાવે મ્હેરામણ કેરો લવણ પ્રસાદ : તારનાં તુફાન તો ય રમે લળી લળી !

સહુનો આવે છે ઓરો સાદ ત્યારે મન મારું બની રહે નિજ માંહિ લીન એવી કોની આવે યાદ? અગોચર કુહેલિકા મહીં લયમાન નિખિલનું સર્વ કોઈનો યે કોઈ નહીં જાણે પરિચય -વૃન્ત વિશ્લથ પર્ણ- ઝળુંબે આછેરો ઘેરો એનો અવસાદ, ધૂંધળો વિષાદ !

આમ ને આમ જ વહી સવારની વેળ વણમેળ. લય સ્થિતિનો આખરે ઊતર્યો અમલ નિતાન્ત એકલતાની શૂલ તહીં વીંધી રહી ઉર પલેપલ. આ વાર મધ્યાહ-નિખાર દૂરની ક્ષિતિજે લુપ્ત સાગર-તરંગ-પરિવાર. હવાનું યે નહીં સંચલન વનવિહંગના ટુહૂકારનું યે અવ નહીં લવ આંદોલન. ક્યાંય નહીં ગલ શિલાને પથાર કોઈ કરચલું અહીંતહીં દેખાય કેવલ. અવિચલ આંહિ એક તાપ કણે કણે લહું મૂર્તિમંત જેમ બિંબ ઝીલે ખાપ.

અસીમ એકાન્ત મહીં ભમે મારું મન કોઈનો શોધે રે સંગ, પરિષ્વજન, વ્યજન; નિખિલ જણાય ખાલીખમ ભમી ભમી વ્યર્થ આખરે મુકામ ભણી આવે લથડતે ડગ શૂન્ય સમ.

ફરી સંધિકાળ સાગર ભરતીજલ અકુંઠીત આકર્ષણે કરી કોલાહલ આવે ઉરને ઉછાળ ભરી ફાળ. મૃદુલ આવેશમય આવે સમીરણ માલતી-કુસુમ-પરિમલથી વિકલ આલંબન ચહે ચહે જાણે આલિંગન. આરક્તક પ્રતીચીવદન શ્યામલ વાદળઅંચલની માંહી સૂર્ય અવ લુપ્ત : મિલનમૂર્ચ્છના તણી શાન્તિ, શાન્તિ ... ઊઘડતું જાણે સ્વર્લોકનું સદન ! વ્યોમઊંચી તરુડાળ થકી કોઈ ગાય છે તેતર -એકતારે ભાવિકનું રેલાય ભજન. ઘેરાય ઘેરાય અંધકાર શત શત તારક દ્યુતિનો તહીં થાય રે સંચાર. ચોમેરનું સર્વ એનું જ ને છતાંય રૂપ ધરે છે ઈતર ! સીમાઓનું જાણે સંકોચન : સકલની ભણી વહે અબાધિત પ્રીતિ મુજ મન પામી રહે પિંજરથી વિમોચન ! ત્યહીં તો નિદ્રાનું મળે નેત્રને ઈજન ! પાંપણમાં પ્રગટત ઋજુ ઋજુ ભાર; કર ધરી જાણે ગ્રહી જાય નિરાકારને આગાર.... સાગર, લહર, પેલી ગંધ, પેલું ગાન ગમતું ઘણું ય ઘણું કિંતુ અવ લેશ ના સમય પ્રહરઝાલર કેરા રણકાર સીમાન્તમાં શૂન્ય.... નહીં કંપતો પવન ઇહ લોક મેલી સરે અવર પ્રદેશ મારું મન.

ક્ષણને આધાર

કૉફીકપ કેરી આ વરાળ લયની લલિત ગતિ જેમ કરી ઊર્ધ્વ મહીં આરોહણ અંતરીક્ષ મહીં સદ્ય પામે તિરોધાન બારી બ્હાર શાખપ્રશાખાએ પ્રૌઢ ઉદ્યાનબકુલ પર્ણે પર્ણે પદઠેક લઇ પુષ્પગંધન મહીં કરી નિમજ્જન પ્રમત્ત સમીર લથડબથડ જાય વહી નિરંકુશ (ધીરી અડફેટે અડી લેઈ મુજ અંગ) અણદીઠ રહી ક્યાંક બોલે બુલબુલ (વિચંચલ પાંખ પર રમે ઋજુ ગાન) સમયનું લઘુ ઘૂંટ મહીં સ્વાદ્ય પાન.

નીલિમ ગગન માહિં નિમીલિત નેણ

ખળખળ વહે રમે ગિરિમંદાકિની અંજલિનું કીધ આચમન હૈમવતીને શીતલ સ્પર્શ અનુપમ કોઈ સ્પંદનું સ્ફુરણ. દ્રષ્ટિ મહીં કેદારશિખર (શૈલશ્યામ તનુ પર શ્વેત જટાજૂટ) સંમુદિત મન... સરુવન વીંધી જાય દૂર દૂર અધરાય કેડી એક તુષારઉજ્જવલ

એકાન્ત એકલ એને સંગ-સંનયન ગતિ કરે છે ચરણ. પદે પદે પૃથ્વી થકી પર જનપદ કુંજ સહુ બને બિંદુલીન અભ્રપુંજનું યે અવ નિમ્ન આવરણ ત્યહીં ધવલ તુહિન રંગ ધરે છે કષાય, ક્યહીં નીલ ઝાંય : તેજોમય શાન્ત-આત્મલીન-વર્ણ કેરું અપ્રતિમ પાર્વતી લાવણ્ય ! હૃદિરમ્ય.... ત્યહીં નિમેષ વિહીન નેત્ર થકી સરી જાય હિરણ્મય અપિધાન કેવલ પ્રકાશ ભાસમાન : નહીં અદ્રિ, નહીં કેડી, નહીં મુજ દેહ; અસ્તિ અરુ ભાતિ અસંદેહ. સહુ ઔર થકી શ્રુતિહીન કોઈ ધ્વનિ કોઈ આનંદગુંજન ! શિશુકોલાહલ કને આવી ઊભો સતુ કહે : ‘બાબા, જુઓ મારું માટીનું આ ઘર.’ અન્ય બાજુએ રાજેશ :’કાગળનું મારું આ વિમાન.’ મેજની ઓ પાર ઓષ્ઠ બંધ કરી ઊભો ત્રિલોચન નીરખી રહેલ નિજ લોહપત્તી કેરું અસ્ત્રયાન. અવશેષ કૉફી તણું પાન કરી રહું ત્યહીં વદંત રાજેશ : કહો બાબા, કિયું બેશ?’ એ જ પ્રશ્ન રમી રહે અન્ય બેઉ બાળકને વેશ. સહુને સ્વકીયનું મમત્વ. ‘નાનું તો ય ઘણું મને ગમતું આ ઘર.’ સતીશ પ્રસન્ન. પેલા ચંદ્રતારકના લોક મહીં લઇ જશે તારું આ વિમાન?’ હર્ષને આવેશ કહે રજુ : ‘બાબા, બાને ને બધાંને લેઈ આકાશગંગાને ઘાટ કરું ઉતરાણ.’ માર્ગ મહીં અકારણ આવે કંઈ વિઘ્ન મળે દસ્યુદલ મળી રહે ભીષણ દંગલ તે વેળ આ અસ્ત્ર થકી ભેદાય સમગ્ર અવરોધ થાય પરિત્રાણ....’ તેજ વિકિરંત ત્રિલોચન.

રસોઈઘરથી ત્યહીં ગૃહિણીનો આવે ટહુકાર નિરાધાર મેલીને વિવાદ નિજ વસ્તુ લેઈ સદા દોડી જાય બાળ.

ત્રણ થકી ભર્યું ભર્યું અત્રિનું આંગણ ! નિબિડ અરણ્ય મહીં એકાન્ત કુટીર ને હું લીન નિજને સ્વભાવ પરિચર્યા કરંત પ્રકૃતિ....

ત્યહીં અતીન્દ્રિય ને અકાલ રૂપ ધરી રમી રહે ગુણને ત્રિતાલ. અતીતે સાંપ્રતે ભવિતવ્યે વિવર્તને એ જ ગતિશીલ

ક્ષણક્ષણને આધાર આવિર્ભાવ પામે ચિરંતન ઉષ્માભર્યા અભિનવ રૂપને સૌંદર્ય.... વાતાયન થકી ત્યહીં સ્પર્શ કહી રહે બાલરવિનું કિરણ બકુલતરુની ડાળ પર ઝૂલી રહી ભર્યે સૂર બોલે ઝીણું બુલબુલ સુનીલ લાવણ્ય મહીં આનંદની રેલી લાલ ઝાંય હસી રહે સદ્યજાત કિસલય.

આગતને

આવ ભાઈ, તું યે અહીં આવ. ખાલી નહીં ખોલી અહીં વેલ ફલવતી, અહીં બહુ વનસ્પતિ નિબિડ છે વન અહીં પશુ, અહીં જન આમ તો ન ખાલી અહીં કાંઈ તો ય આવનાર બધાંયને કાજ, ભાઈ ભલી રહે ઠાંઈ.

સહુની યે જુદી જુદી ચાલ સાજ એક નહીં નહીં રાગ એક એક નહીં તાલ નિજ નિજ નાદે રમી રહે નિરંતર એને શ્રવણ ઝિલાય નહીં રવ કો અવર. અવ, ભૂલી ભય; ભલે નહીં પરિચય. આટલા આકાર, આટલા વિલોલ વર્ણ -મહીં એક નવું પર્ણ. આવકારની ન તને, લહું, લવ તથા મેળા મહીં કહીં એવો ભળી ગયો તું ય અવ તારી અવરથી નિરાળી ન કોઈ કથા !

શ્વાનસંત્રી

વ્યતીત રાત્રી ઠીક ઠીક શીતલ હવા હવે નિશ્ચલ અંધકાર પોઢી રહ્યો ભૂમિ અને ભરી નભ.

નિતાન્ત શાન્તિ ત્યહીં શ્વાન (મારી કને સૂતેલો) કણસે, ભસી રહે. અંધાર માહીં અણસાર કોઈ ના આકાશમાં તારક અર્ધનિદ્રિત.

ને શ્વાનનો સતત શોર આટલો ! વળી વળી હું નીરખું ગલી મહીં ને કોઈ ત્યાં, કોઈ દિશા મહીં ક્યહીં ! જરા કંઈ મર્મર શુષ્ક પર્ણની હવા હશે, પન્નગ વા વિહંગમ ‘થવા કશું યે નહિ ને છતાંય તે આ શ્વાનનો શોર !(ન હેતુહીન !)

સંચાર કૈં વાયુ તણી લહેરમાં બીજું કશું યે નહિ ત્યાં સમીપની કુટીરના દીપકનો અનાવૃત પ્રકાશ ઓળામય હોલવાય. ને વારું તો યે પણ શ્વાન માહરો હજીય તે ક્રુદ્ર હતાશ ક્રંદતો. એની કરીને અવહેલના ફરી નિશ્ચિત હું લીન બનું સુષુપ્તિમાં. સવારના કોમલ વાયુસ્પર્શથી જાગું, કને જોઉં સૂતેલ માહરો સાથી પણે દ્વાર કુટીરનું રહ્યું જૃંભાશું વિસ્ફારિત.... નિત્ય જેમ આવે નહીં સૂર પ્રભાતગીતના કર્મણ્યકિલ્લોલ ઝરંત કંઠના... સાશંક હું સાદ કરું ન ઉત્તર. અવાજથી હું નીરખું ફરી ફરી. ન કોઈ આ પિંજર મેલી આમ જ પ્રયાણ હંસે કીધ રાત્રિને વિષે.

હું શ્વાન બાજુ અવ શોચતો લહું એ તો અવજ્ઞા થકી મૂક ઘોરતો પર્યંકની પાંગઠની કને હજી.

પ્રભાત

સુકોમલ સવારના કિરણસ્પર્શથી સ્વર્ણિમ પ્રસન્ન ઇહ સૃષ્ટિ, ઓસ-જલ-ઝાલકે નિર્મલ: સમીર લહરે તરંગમય સ્ફૂર્તિ ઉત્સાહની.

અહીંની કંઈ શ્યામ ધૂલિ મહીં, વૃંદમાં, ચાસની અવાજ-કલ-ખેલના સુખદ, ને ત્યહીં ઘાસની કને શશક ભીરુ કૌતુકભર્યું રમે ચંચલ.

તળાવપથ આવજાવ : પનિહારીનાં અંચલ ઊડે નયનરમ્ય ઇન્દ્રધનુરંગમાં : ઉજ્જવલ ધરેલ ઘટ, નેપુરે લલિતબાજતી શિંજના.

પ્રકાશ તણું હોય તેમ ધણ ગામનું સીમનાં વિશાળ બીડગોચરે ધસત, ગોપબંસી તણા દિગંતભર વાય મુગ્ધકર સૂર નૈસર્ગિક.

અહીં તહીં પતંગ, ફૂલ ઊઘડેલ ભીને દલ : પ્રસન્ન મન ગીતગંધમય પંછિ શું પિચ્છલ.

ગગન ઘનથી ગોરંભાયું

ગગન ઘનથી ગોરંભાયું વિભોર અષાઢનું: લહર મહીં ના ઘેલી, વ્હીલી હવા જલશીતલ. દ્રુમથી નીકળી વ્યોમે માંડે વિહાર વિહંગમ, મયૂર ટહુકે, જાણે હૈયું દ્રવે અનુરાગનું. દડમજલની દોડાદોડી નહીં, નહીં ગર્જન : અવનિ તણી વાણીમાંયે ના અધૈર્યની મર્મર.

અહીં તહીં કુણી દુર્વાસોહે, ન તપ્ત મરીચિકા. સકલ તણી તૃષ્ણાને લાધી સુધા પરિતૃપ્તિની. જીવ કંઈ રમે છાયા માંહી લહાન શિલીંધ્રની, તરુપરણના તંબુ માંહી નંચિત પિપીલિકા. સરવર વિષે આછે આછે ઉઘાડ ખીલી કળી, ભ્રમરમનનાં ગાણાં સાથે સુગંધ રહી ઝરી.

પ્રિયમિલનની વેળાની આ બધે લહું રમ્યતા ! નત નયનની નીચે નેહે લસંત પ્રસન્નતા !

અચલ નયને

અચલ નયને ન્યાળુ છું આ ધરા, વન, વ્યોમ તે લ્ય સહજમાં પામી રે’તાં અશેષ બની, ત્યહીં અનહદ તણાં ઊંડાણોનો પ્રશાંત લહું નિધિ નહિવત શમે જે, વ્યાપે જ્યાં અરૂપની શૂન્યતા.

અહીં વિષયની કોઈ રેખા નહીં, નહિ રે છટા તરલ દ્યુતિના રંગોની યે, અહીં નહિ વૃત્તિનો ઉદય, મન નિર્વાણે પોઢ્યું, અભાવ ન ભાવનો, અરવ લયની લ્હેરંતી હ્યાં પરાત્પર સંમુદા.

સમયથલનું જેને સ્પર્શે ન લેશ નિયંત્રણ, અચલ નયને પામું હું તે ક્ષણો શી વિલક્ષણ !

સાયંસંવાદ

વિટુઈ વિટુઈ વિટ્ ટવીટ્ ટવીટ્ શાન્તિ શાન્તિ

સોનલ તરણિ ક્ષિતિજની પાર દ્રગ બ્હાર

પ્રતીચી પાંડુર લાલ

ઝરે એક તરુ પર્ણ

વાયુને કોમલ કરે સકલને અંક લઇ આલિંગત નિશિઅંધકાર

ચૈત્રનું પ્રભાત

શીતલ સવારનો સમીર

ઓસજલ સ્નપિત વસુંધરાને અંગ ઝીણું વાદળનું ચીર

કુંદની સુગંધ ભૃંગ રવ શ્રુતિ મંત્ર

અવધાન-નત-નેત્ર નત-કૈંક શિર

ત્યહીં વરેણ્ય ભર્ગની તર્જનીથી સૂર્ય ચિબુકને કરે મૃદુ સ્પર્શ

ક્પોલની સ્નિગ્ધ અરુણાઈ

કુંજમહીં વિહંગની વાજે શરણાઈ

અલસ ગ્રીષ્મ

ગ્રીષ્મ નભ નીલ

ઇતસ્તત: ક્રુંદ ધવલ અલસ બાદલ

અણવીંઝી પાંખને વિહાર એક વહે કૃષ્ણચીલ

મન મારું ચલ અચલ સકલ ઝીલનાર નિસ્તરંગ ઝીલ

દાંપત્ય

ઘુઉ...ર ઘુઉ...ર ઘુર ગળામાં ઘુંટાય સૂર

ક્યારની રમે છે આહિં ઝરુખે કપોત જોડ. પૂરાય કે જાગે એના ક્ષણે ક્ષણ કોડ ?

અંગ જાણે અષાઢ બાદલ ચાંચમૂળ શ્વેત લીલી ડોક લોચન ચરણ લાલ અને ક્યાંક શ્યામ રેખ

પાંખે પાંખ મળે મુખે મુખ અહીં તો બે અહીં ને ત્યાં જાય તો બે જાય એમની તે સંગ જાણે ઝૂલણે ઝૂલે છે છ યે ઋતુમંત કાલ

ઘુઉ...ર ઘુઉ...ર ઘુર ગળામાં ઘુંટાય સૂર તરસું છીપાય તેમ ઝાઝુ તલસંત ઉર

પડદો

કુટીરના બંધ દ્વાર વાતાયને જવનિકા જન વન વ્યોમ સહુ મેલી દીધ બ્હાર

અવ તો અવર કોઈ અહીં નહીં... એકલ હું - મુગ્ધ મારે છંદ ભંગ ફાવે તેમ છેડું બીનતાર

સમીરલહરને ય કશું કુતૂહલ ! અહીંથી કે તહીંથી એ ડોકાય તરલ સંગમહીં રવિતેજ ઝૂકી જાય સ્હેજ ‘ખલ’!

દ્રુમપુંજ થકી અટ્ટહાસ્ય-કોલાહલ શૈશવસરલ ચહુગમ ધ્વનિ એનો જાગે વારવાર અનિવાર

એકાન્ત ન શાન્ત નહિ સહ્ય ભૂર ભાર મૂક બીન આ રે વિંડબનારવ અવ એના કંઠ કેરો અનાવૃત પૂર્વ-પરિચય (અનાહૃત સકલનો સ્નિગ્ધ અભિનય)

સ્મૃતિ... સ્ફુરે સ્મિત જાગે પ્રીતિ...

ઉઘડે હૃદય શતદલ નહિ જવનિકા નહિ કુટિર દુવારને ય કોઈ કળ

પુનરપિ બ્હાર ચારિઔર સંગ મુજ વિશ્વ સમુદાર

કાલ

આજ રે સ્વપ્નમહીં દીઠ

એક પંથ એક અણજાણ અને એક તે હું એક દિશ ભણી એક ચાલ

સામેથી આવતો કાલ

કહે અણજાણ ઓ રે કાળુંઘોર મુખ ભૂંડુંભખ વિકરાળ

ને મેં જોયો લાલ બેઉ કરથકી વેરતો જે ગુલાલ ગુલાલ

તડકો અને ખીસકોલી

ગ્રીષ્મના માધ્યાહ્નનો તડકો ગલી રોકી રહ્યો ચોખૂણ કો નહિ આવતું જાતું અરે ટહુકાર માગણનો ય છેલ્લો ક્યારનો- ઢોળાયેલાં પાણી સમો- આ રૂદ્રની ઉતપ્ત શાન્તિની માંહિ ક્યાંય વિલુપ્ત....

નીરવ લૂ વહે કોઈ વિજેતાની કડક સત્તા સમી

અભિભૂત સર્વ નિવેશને પર્યંક તનના તાપને- વાતાયને ભીના કરી ઢાળેલ ખસના ચકથકી જે આવતી શીતલ સુગંધભરી હવાની લ્હેર, એના વ્યજનથી- શમવી રહે... જાણે ઘવાયેલા અહંને સ્મૃતિવિહોણી નિંદના એકાન્તમાં અજ્ઞાત દીધો વાસ... પણ

સહસા ત્યહીં ખેલાસહજ પડકાર શો જાણે હસન્મુખ નાની ખીસકોલી (ધરી બે ચરણમાંહી મગફળીનું ફોતરું ફોલે) રમે ઘર ટોલડે

અનિરુદ્ધ એના શોરનાં શર અડગ ને દ્રઢહોઠની આ રુદ્ર કાયાને કશાં વીંધી રહે સો સો સ્થલે વીંધાય મર્મ, અરે અડીખમના ય ધ્રુજે ચર્ણ

ઘરની છાંયડીએ પુન: પગલું માર્ગમાં મૂક્યું...

ઝરુખે બાળ કો ઝૂક્યું ભરીને અંતરીક્ષ સમસ્ત દ્રુમનું પંખી કો ટૌક્યું

અસ્તોદય

સાંજ મારી કોઈની અરુણા-ઉષા; અને મૌન કોઈનું છાંદસ-ગાન: નિશીથની વેળ એ જ કોઈને મધ્યાહ્ન.

ફેરિયો અને ફક્કડ

ફેરિયો

એજી મેરો અવલ હુઓજી કાચ અખળડખળ નહિ રેખ, આપનું રૂપ જુઓજી સાચ ! સાચ મેરો અવલ હુઓજી કાચ !

ફક્કડ

મેં હું ફક્કડલાલ માહરો અજબ રેશમી રાગ, મખમલરી મોજડિયાં, ધોતી મલમલ, કસબી પાગ, તાવ મૂછનો લાવ નિહારું, દામ માગણો માગ; માહરો અજબ રેશમી રાગ.

ફેરિયો

બડે બડે ભડ ગયે ગુમાની શાહ સિકંદર સાર. ગાંઠ ખુલી ગઠરી હૈ તેરી ? હૈ કિતનો કલદાર ?

ફક્કડ

નગદ બગદરી બાત છોડ મૈં જાત જોઉં આકાર, દેખ્યો ચાખ્યો નહિ, ન ઈનકી કોઈ મંડી બાજાર : જાત મેં પ્રથમ જોઉં આકાર.

ફેરિયો

અતલસ ઢાંકણ દૂર કિયો જી, કીજીયે કુછ દરિયાફ; નિરખત હરખ ભયોજી ઉનકો દામ હોઈગો માફ: અરે ક જી ગભરા આફુડો ? ક્યું ધડકન ? ક્યું હાંફ? સાચ મેરો અવલ હુઓજી કાચ !

ફક્કડ

ગલત ઠામ કુછ દિયોરી, પંજર પૂર્યો ઇધર હૈ બંદર ? આંખ ઉલાળે ચડી, અછાડ પછાડ પૂછનું લંગર ! ઠાલી નહીં ઠઠોરી, હમરો મિજાજ બારો પંદર ! પંજર પૂર્યો ઇધર હૈ બંદર !

ફેરિયો

મેરો અવલ હુઓજી કાચ ! અખળડખળ નહિ રેખ લેશ કોઈ રૂપ જુઓજી સાચ ! પલપલ મુખડું બદલ બદલ નખરાળ કરેજી નાચ ! સાચે મેરો અવલ હુઓજી કાચ !

ફક્કડ

ફિર મૈ દેખું : હાથ બાપ, મર ગયો, ફણીધર નાગ ! (દખ્ખણમેં ઉછળી મોજડિયાં, ઉત્તર ઉછળી પાગ ! સાવ શામળો ભર્યો અંગરો અજબ રેશમી રાગ !)

ફેરિયો

ચકળવકળ તેરી અખિયાં નિરલે અલક મલકરો ભરમ ; અપની આગળ રહે આવતો કિયો આપણો કરમ ! મરમી જાણે મરમ-

ફક્કડ

બંધ બસ બોલ ન આડુંચોડું, તેરો યહ બદમાસ કાચ, કણ કણ ટુકરો કર ફોડું: એક ઘાવ ને...

ફેરિયો

અરે કોણ આ ખડી પડ્યું ખંડિત થઈ ? હેમખેમ હૈ કાચ, સાન સુધ તેરી બિખર બિખર ગઈ ! ઉઠ, જાગ, મેરે ફક્કડ !તેરો રોગ જાય રીં રીં રટ ! અલાબલા તેરી અલગ હોઈસી, ઊઠ જાગ રી ઝટઝટ. રંગ રંગરો અંજન ઝરિયો, નિરમળ અવ હૈ નેણ; એક બાર અબ દેખ ફરી, મેરો સુન લે આખિર વેણ .

ફક્કડ

નીલ ગગન હૈ

ફેરિયો

ઔર

ફક્કડ

શ્વેત બદરી ઉત્તરમેં જાતી. દૂર ધુસર પર્વત, સરિતા કલ કલ જલમેં લહરાતી: કાનન હૈ, તરુ કુંજ,... કુંજમેં ઘટાદાર હૈ પીપર ડાલ ઉપર દો વિહંગ- એક જ ફલ ચુગનકો તત્પર !

ફેરિયો ઔર

ફક્કડ

ઔર નહિ કછુ... કાચ હૈ ઝલમલ એક ન એબ; સબકો રંગ રૂપ હૈ સુંદર, મુખ મેરો હૈ ગેબ ! ગાયબ તો મૈ ભયો...

ફેરિયો

એજી મેરો અવલ હુઓજી કાચ ! અખળડખળ નહિ રેખ આપનું રૂપ જુઓજી સાચ ! પલપલ મુખડું બદલ બદલ નખરાળ કરેજી નાચ ! સાચ મેરો અવલ હુઓજી કાચ !

મારું ઘર

ખુલ્લાં આ ખેતરોની ઉગમણી ગમ જે દૂર દેખાય કુંજ એમાં અશ્વત્થ-ટોચે ફરકત ધ્વજ ત્યાં બાજુમાં લાલ નેવે છાએલું, સ્વર્ણ તેજે અનુપમ સુષમાનો ધરી સાન્ધ્ય રંગ, જેની મેડીની બારી અહિં લગી નજરું ઢાળતી રે’ સનેહે

તે મારું કાળ-જૂનું ભવન; નિખિલ આ કેન્દ્રથી વિસ્તરેલું: એની સર્વત્ર, જ્યાં જ્યાં ગતિ મુજ ત્યહિં, રેલાય છાયા અદીઠ. ક્ષેત્રે સંકલ્પ કેરાં અગણિત કંઈ જે બીજ વેરેલ તેનું કૉળેલું સ્વપ્ન જાણે અનિમિષ દ્રગ માંડી નિહાળે વ્યતીત !

ને આંહી સૂર્ય, ઝંઝા, જલ, જીવ,વનના ફાલનો જે અનંત મેળો જામેલ તેના ઋતુ સમ રમતાં નિત્ય કોલાહલે ય એનો ગુંજંત ઝીલું અરવ શ્રુતિ તણો અંતરે શાન્તિમંત્ર, જેના આનંદછંદે મન મુજ અનુસંધાનમાં રે’ સદૈવ.

હાવાં ગોધૂલિ-વેળા : દ્રુત દ્રુત રવ-દોણી ધરે દૂધ-સેર; ચાલો એ ઘર, ઘેલા પવનની અડતી અંગને ઠંડી લ્હેર !

ઓરડે અજવાળાં

પ્રભાતનો સૂર્ય પથે મળેલ તે સૌ વૃક્ષ ને પર્ણ મહીં રમંત

હવા લઇ  સંગ  મહીં  હસંત

આવે અમારા ઘરમાં હે, ઓરડે.

કુટિર નાની અવકાશ-મોકળી બની રહે, ઉડ્ડ્યને વિહંગ કિલ્લોલતાં ત્યાં ઘર-વસ્તિ –વૃંદ (છાયાથી બ્હોળું)સહુ શું રહે ભળી : સોહંત શી ભૂમિની ચંદ્ર-ઓકળી !

અહીં વલોણે ઊછળંત ગોરસ : અમી થકી અંતર તૃપ્ત સર્વનાં : અહીં રચ્યો શાશ્વત યજ્ઞ, પર્વનાં ગવાય છે ગીત અહીં નિરંતર.

શાન્ત કોલાહલ

રમી રહ્યાં કોમલ રશ્મિ સૂર્યનાં આ ગુલ્મને આંગણ પારિજાતની સુગંધમીઠી ઝરી જ્યાં પ્રસન્નતાં. પણે ચણે ધૂલિથી ધાન્યના કણ ટોળે મળી કાબર, ચાષ કલ્બલ તે કેટલી ? ચંચલ કૈં ! અકારણ ઊડી જતાં ડાળ વિષે અને ફરી તુરંત ભેળાં વળી એ જ ધૂળમાં !

ને માર્ગથી ગૌચરની ભણી ધણ ધસંત હંભારવમાં બધાય તે અવાજ ઝાંખા ઘર, હાટ, ઘાટના...

આ વ્યોમનો ઝાકળ-ધૌત નિર્મલ ડ્હોળાય આખો અવકાશ રૂપ શું પ્રકાશનું એથી વિશેષ ઉજ્જવલ ! સુષુપ્તિનો જે અનુબોધ કર્મને કોલાહલે તે લહું શાન્તિ ગોચર !

કલ્પવલ્લી

લચી રહ્યું ખેતર પૂર્ણ મોલથી એ કલ્પવલ્લી મુજ ડાળડાખળી એની જતી પંથ કરી અહીં થકી તે સીમની પાછળ લોકલોકમાં. છું એની છાયમહીં આપ્તકામ હું.

મારે કમી ના નહિ લેશ અન્નની, કમી નહીં વલ્કલ કે દુકૂલની, કે રિદ્ધિનાં ’લંકરણોની...

પ્રાણની સ્પૃહાથી ઝાઝો ફલરાશિ આંગણે. અહીં ભર્યું આગત કેરું ભાજન.

ખેતરમાં

સ્ત્રી : તારે શિરે બીજની રેખ બંકિમ

     સોહાય, નંદી પણ તારી બાજુમાં;
     તારું કશું દર્શન આ શિવોત્તમ
     પ્રસન્ન  સાંજે  રણકંત શાન્તિમાં !

પુ. : કટી પરે ભાર ધરેલ ધાન્યનો :

    તું ભૂમિ કેરી તનયા, તપસ્વિની;
    ત્રિભંગથી સુંદર, ભાવ લાસ્યનો :
    તું  અન્નપૂર્ણાં સમ શક્તિ સર્વની. 

તળાવને તીર

મારે પદે વ્યોમ વિશાળ વિસ્તર્યું ગભીર કો સ્વપ્નમયી પ્રશાન્તિમાં સોહંત એવા લખ તારલે ભર્યું.

અંકાઈ જાણે લિપિ- યંત્ર આકૃતિ રહસ્યની વિસ્મયપૂર્ણ ધ્યાનથી વિલોકું ...અશ્રાવ્ય સુણી રહું શ્રુતિ !

અંધારની આડથી ઇન્દુએ ત્યહીં ડોકાઈને તેજતરંગને કર આ ચિત્ર મારું લૂછી નાંખ્યું તોરથી.

અંકાશ આંખુ સહસા ઊડી ગયું અનંત ઊંચે નિજ મૂલ સ્થાનમાં ! તળાવનું લાઘવ ! ...ક્ષુબ્ધ ચિત્તનું ! ત્યાં હંસને નેપુરબોલ કંજની સુગંધશીળી લહરે મુલાયમ સ્પર્શી જતી પ્રેમવિલોલ કામિની ! ને કૌમુદીઉજ્જવલ કાનને ત્યહીં આ વેણુને રંધ્ર હવા રમી રહી !

ઢળતી રાતે

૧. સંધ્યા

રવિકિરણની છેલ્લી રાતી લકીર ભળી જતી ક્ષિતિજ પરનાં આછાં ભૂરાં અચંચલ અભ્રમાં; ગગનઊજળી ઉર્વી : છાયા ન કો’ની નડે ક્યહીં, તરલ જીવની તૃષ્ણા જાણે શમી રહી શાન્તિમાં.

વિહગ દ્રુમને નીડે ઝૂકયું દિનાન્ત વિરામનો ચરમ ટહુકો રેલે : એવી બજે વળી ઝાલર. જનપદની શેરીના મારા નિકેતનનો ઝીણો હૃદયરતિનો આંહી સીમે સુણું મધુરો સ્વર.

નિબિડ હરિયાળીના ઊંચા હસન્મુખ મોલથી નજર આવ હું માંડું મારે જવાની દિશા ભણી : સરયુવતીને લ્હેકે આરોહતી ધૂણી ગોષ્ઠની નભ મહીં વિના ઝંકારે જ્યાં ધરે પદ શર્વરી.

ઘર તરફ જાતાં ધોરીને ઉમંગ ઉતાવળ : હળવું મન જ્યાં કાંધે એની ધુરા નહિ, ના હળ,

૨. પ્રથમ પ્રહરે

હળુ હળુ વિના ઝંકારે જ્યાં ધરે પદ શર્વરી ઉડુગણ તણાં આભે સોહી રહે કંઈ ઝુમ્મર ! પરિમલથી રોળાતી એની સુકોમલ પામરી અરવ ફરકે, અંધારામાં અનાવિલ સુંદર.

જનપદ તણી વાળું-વેળા વીતી ગઈ ને હવે લહર લહરે તંદ્રાળું કૈં અડે સહુને હવા : સુખદુઃખની વાતે તો કોઈ પુરાણકથામૃતે, ભજન તણી ધૂને વા કોઈ વળ્યાં રતિ-ઐક્યમાં.

ઇહ સકલ કર્મોની લીલાની યે શયને ઇતિ : શિથિલ તનને પંપાળે જ્યાં અતીન્દ્રિયનો કર શ્રમહર; નવોન્મેષે રે ત્યાં થતી મનની યુતિ સ્વપનમય કોઈ લોકે વા સુષુપ્તિમહીં વર.

અહીં જ રયિ-પ્રાણે સૌહાર્દે લીધું પરિરંભણ, શબ્દ મહીં ના આવે એવી અવસ્થિતિ નંદન.

ભતવારીનું ગીત

નાની રે પીલુડી ઝાઝા ઘેરની એની કંદરાની હેઠ એની છાંયડીની હેઠ ધોમ રે ધખ્યાની વેળા ગાળીએ.

દવ રે વરસે છે ખુલ્લા ખેતરે, વગડો સૂનો રે સુમસાન, પંછિગણનું ન ગાન, (ત્યારે) મોરલીમાં વેણ બે વજાડીએ.

મધ રે બપોરે માજમ ચાંદની, વીંઝણો વાતુંનો ઢળાય, નયને સોણલાં કળાય, કાળજે ટાઢક મીઠી માણીએ.

શન્તિ

૧ પ્રસન્ન

ધુસર નભની ધીરે ધીરે ઝરી ગઈ ગોરજ: નિથર તર અંધારું સોહી રહે લખ દીવડે. ઢળતી રજનીની છાયામાં બજી રહી ઝાલર અણુઅણુ મહીં ઘેરું ગુંજી અનંત મહીં શમે. અવ ન ટહુકો રેલે કોઈ વિહંગમ ચંચલ : અવ નહીં પરાયું કો ઘાટે-નદી જલ નિર્મલ.

ઘરમહીં સહુ નાનાં મોટા મળે; નિજ ક્ષેત્રનો શ્રમ સકલ આંહીં ભૂલાતો પરસ્પર હુંફમાં. શિશુની કલવાણી : ગૌરીને ગળે લય પ્રેમનો પ્રગટી અધરે આવી આછો રમે કંઈ ક્ષોભમાં, નયન મહીં લાધે તંદ્રાળું સુધામય અંજન; હૃદય ગહને એનું રેલાય નિઃસ્વન સ્પંદન.

મૃદુ લહરનો અંગે અંગે ફરે કુમળો કર : પરિમલતણી પાંખે પામું પ્રદેશ અવાન્તર.

૨ ભૈરવ

મધ્યરાત્રિનો અંધાર -ગ્રાહે ગ્રહ્યું આ ચરાચર- નિસ્તબ્ધ ઝાઝે ત્રમરોળ ઝિલ્લિના. ક્યહીંકથી ઉદ્ગમ પામી આગિયા અજંપની બે ક્ષણમાં વિલોપન પામે છતાંયે પ્રગટે ફરી ફરી. ચિત્કારતું ઘૂક દબાયલે પદે ધીરે ધરે કો છલચાલ પર્ણમાં કો ભીરુની કિંચિત દોડ દર્પનો ફુત્કાર ઘેરે જલ કો ડબૂકતું. અંધારાની તોય નિગૂઢ સ્તબ્ધતા !

નિદ્રા ઢળી પાંપણ એની જાગ્રતિ જાણે નહીં બંધન દેશકાલનાં. ઓળાતણા વેશમહીં અણગ્ય કૈ ભમી રહે ભૂખથી આર્ત વાસના. ભૂતાવળોની અહીં ભીડ શ્વાન કો અજાણને દે પડકાર સીમનાં શૃગાલનું ક્રંદન ઠારવાળી હવા નરી પોકળ તોય શૂન્યતા ! ભીડાય હાવાં મુખ ગ્રાહનું, અને સંસૃષ્ટિ ડૂબે પ્રલયે સુષુપ્તિના.

૩ બ્રાહ્મ

પ્રલય મહીં જે ડૂબેલી તે પુનર્ભવ પામતી નિખિલ જગતની કાયા કૉળી રહે અવકાશમાં. અણુઅણુની મૂર્છા –ત્યાં પ્રસ્પંદતી ચિતિની ગતિ, ગહનનિશિ-અંધારામાંથી સરંત ઉઘાડમાં. મકરમુખથી જાણે લાધ્યું સમંજસ મોચન, મૃદુ લહરને સ્પર્શે હાવાં પ્રજાગ્રત લોચન.

ઉદયપલની ખુલ્લે કંઠે છડી ભણી કુક્કુટે. અરવ પ્રહરે અનો વ્યાપે દિગન્તમહીં ધ્વનિ. ક્યહીંથી અવ રેલાતું ધીરું પ્રભાતનું ગાન જે ઘરઘરની ઘંટીના ઘોરે જતું લયમાં ભળી. સરવરતણી છોળે ભીનાં બને તટ પ્રાન્તર : ચપલ પનિહારીનાં બાજે ત્યહીં પદનેપુર.

કળશ પર સોહંતી આભા સવારની સ્વર્ણિમ : કમલ ઊઘડે એનું સુગંધિત ગુંજન.

ધરુ

છલોછલ ભરેલ ક્યારા મહીં ભાતના ધરુ ચોપી રહ્યાં બેઉ અમે લળી લળી. શેઢે ત્યહીં જાંબુની ડાળ-દોરડે હિંડોલતી ટ્હૌકતી વન્યપંખીણી સમી અમારી દુહિતા... અસીમ આ એકાન્ત એના થકી છે ભર્યું ભર્યું.

આવી- ઘડી શ્રાવણ કેરું અંબર ભરી- પળે વાદળ (તેજછાંયના તરંગને લોલ વહેણ) ખેતરે ઝીલાય એની જલતાપ ઝર્મર.

આમૂલ આણ્યાં અહીં નવ્ય ભૂમિમાં ચોપી રહ્યાં તે ધરું ! ના, ધરું નહીં.... રે ન્યાળું એમાં સુકુમાર કન્યકાતણું સમુત્ફૂલ્લ ગભીર આનન (વિદાયના મંગલ પર્વનું) અને એને હું ન્યાળું ત્યહીં શસ્ય ધારતી.

વૈશાખી વંટોળ

લૂમઝૂમ લચી રહી મારી આમ્રકુંજ. રખોપે હું રહું અહીં આખીયે મોસમ. શેઢા કને ખડની કુટીર અદૂરે પુરાણી એક વાવ. દૂર દૂર ક્ષિતિજની લગી જનપદ નહીં, સકલ વિજન. કેવલ પલ્લવપુંજ મહીં રમે કીર ને કોયલ એનો રહી રહી અહીં તહીં લહું કોલાહલ. બાકી નિતાન્ત નીરવ. વૈશાખી સૂર્યનાં ચંડશ્વેત કિરણોને ઝીલે નીલ વનરાઈ ઓળકોળાંબડે હલમલ એની પડે કંઈ ભાત; લીલાં ફળનેય લાગી લાલ શી ટશર ! આગથી એ બને જાણે આર્દ્ર ! બળતા બપોરતણી લૂને અહીં ડાળ ડાળ કરતી વ્યજન તપ તપફલ થકી પરિતૃપ્ત મન.

એકાએક ઝાંઝે ભર્યો વાયો વાવંટોળ આયો ભભૂતિયો ઘોર. કુટીરનું ખંડ છિન્ન છિન્ન ડમરી ડંમર થકી વીંઝી વ્યોમ મહીં એને વેરી દીધ ક્યાંય. વાવનાં ઊંડાણમહીં વાજે શત શંખ મૃદંગ શી વાજે વનભોંય. લપાઈને બેઠાં પગ બખોલને નીડ પાંપણમાં બંધ કરી રહી નિજ પીડ. ધરાને આધાર અડીખમ ઊભાં તરુ સહુ કાંપે થરથર ડાળે ડાળ થકી ખરે ફળ. જરી ઝંખવાણો નભ રૂદ્ર વેરાગીની કને નહીં ઉગ્ર. નહીં રે ખપ્પર એને નહીં કો આહાર તોય રણભૂમિ પર લખ લખ મુંડનો પથાર ! કોઈની સ્પૃહા ન જાણે સકલથી પર પલકમાં વળી બની રહે અગોચર.

અવશેષે એ જ આમ્રવન ફલરિક્ત રિક્ત આ જીવન. ખેતરને શેઢે બેસી અવકાશ મહીં ફરી પરોવું નજર નભ નહીં નીલ અવ ધૂસર ઇશાન :

પ્રાણને તડિત્ત ચમકાર લહું ખડ ખડની કુટીર ભૂમિ ભૂમિની ફસલ કીરગાન.

વનવાસીનાં ગીત

૧ નમીએ અગન ફૂલ

નમીએ અગનફૂલને હે ! નમીએ અગનફૂલ, ઓથમાં જેની ઉછરે આપણ વનવાસીનું ફૂલ.

સાંજ સવાર તે ઘરમાં ખીલે પકવે સકલ અંન; આંગણના રખવાળની રાતમાં આણ રમે જોજંન; રાનપશુનાં નેણમાં એનાં તેજની વાગે શૂલ. ઝાડવે છાનો વાસ, રે એની હૂંફ મળે ચોમેર, કાળના પ્હોળા મુખમાં, અભય ફરીએ રે ઠેર ઠેર; અરણીમાંથી એમ ઝરે, જેમ ગીત ઝરે ચંડૂલ.

૨ પ્રભાત

પાછલી રાતના ઝાકળમાં ઝંખવાય રે અગનફૂલ, ઉગમણે તેજ મ્હોરતું ને ટહુકાર કરે ચંડૂલ.

પ્હોર બે પ્હોરની નિંદરા એથી હોય ન ઝાઝો રાગ, બોરડી બાવળ વીણીએ સીસમ વીણીએ સૂકો સાગ; માલનો બેહદ ફાલ, રે કેવલ મ્હેનતનું કંઈ મૂલ: ઉગમણે તેજ મ્હોરતું ને ટહુકાર કરે ચંડૂલ.

આળપંપાળ ન રાખીએ ઝાઝી ધરતીને આધાર, મોકળે મને રાન વેરાનમાં માણીએ રે સંસાર, નવલે વ્હાણે આંગણે નવલ કમલ કેરી ઝૂલ- ઉગમણે તેજ મ્હોરતું ને ટહુકાર કરે ચંડૂલ.

૩ બોલ

વાગે રે વરણાગિયું લીધું હાથમાં વાસણ ઠાલું. બોલની હારે પાયલિયું રણકારે એને માનસરોવર માંહ્યલા ઓલા કમલનો કૉલ આલું.

હળવી જો’યે ચાલ- ન ભાંગે સાવ રે સૂકું પાન, વાયરાનો બોલ સાંભળે એવા સરવા જો’યે કાન; સાવજની યે સોડમાં સરી કરીએ અટકચાળું.

ભમરીને મધ ફૂલનું , હાથી હરણને ખડ ખેરું, ભોરિંગને ભલું મેડક, ને ન્હોરવાળાંને છાગ વછેરું; ભરેલ પેટનો ભય ન, ભૂખ્યો હોય તો ભૂંડો ભાલુ.

તારલિયાનાં તેજ ને વ્હેતાં વાંચીએ ઝરણપાણી, આછે ય તે અણસાર ઝાઝેરી વણબોલાયલ વાણી; રાનમાંજારનાં નેણથી વીંધાય રેણનું કાજળ કાળું.

૪ આવડ્યું એનો અરથ

કાંચળી જોઈને કાયર ભાગે ને મૌવર માંડે મરદ : સાત પાતાળનાં ભોયરાં ભેદીને આવતી નાગણ રાગનું એને ય દરદ...કાંચળી.

વાંસમાં ઘેરાય વાયરો, ન્યાંથી ઊપને મધુર વેણ, નેણ લુભામણ રૂપની રે તંઈ ડોલતી રમે ફેણ; આપણી સામે ચાલ જેવી, હોય આપણી તેવી મરડ...કાંચળી.

ઊજળો દા’ ડો હોય કાળો અંધાર ચારેગમ મોતની ડણક, આપણો યે ટંકાર બોલે ઈમ રાખીએ તાણી તીરની પણછ; દાવ ચૂક્યાનું કામ નહીં, અહીં આવડ્યું એનો અરથ...કાંચળી.

૫ મહુડો

પેલો મહુડો મ્હોરેલ અલબેલો ! એની સુગંધતણું કામણ કૂંડું રે કુણા કાળજાને લાગતો હેલો...જીરે

ઊંચા ગગનમાંનું મોઘું મંદાર આંહિ આવ્યું છે આપણી ભોમ : ઘેરી ઘટાનીમાંહિ ખેલંતા પીજીએ આપણે ઉમંગનો સોમ...જીરે

આને એંધાણીએ તે જાણીએજી કાળને અમરત ભરાય આલવાલ, વાવર્યાની હૈયામાં રાખીએજી હોંશ ઓણ ઝાઝેરો ઊછળે ફાલ...જીરે.

આભની અપસરા યે જોઈ લે કે આજ આંહિ મોરલી મૃદંગ કેમ વાજે ! કોઈનાં તે ઘેલાં નેપૂર અને કોઈનાં રમતાં લોચનિયાં લાજે...જીરે.

૬ તોરી વાત વેલાતી

છોરી ! તોરી વાત વેલાતી : આવડે ના તોય ઉકલે મરમ મનમાં એની મ્હેક ફેલાતી.

આંહિની ઘેલી ટહુકે મેનાં કોઈ રે ડાળે દૂર : અવર લોકની અપસરી તું સોડમાં સરે ભૂર ! લ્હેરીયાને લોળ હેરણાં લેતી નજરું પાછી નવ ઠેલાતી !

સ્હેલમાં આવી મળતું એનો હોય ન ઝાઝો શોર ! આમ રે આવાં રૂપનો, એલિ ! જોયલો ના કૈ તોર ! કાળજે લગન લાગતાં લાગી અળગી એને નવ મેલાતી.

જાગતી ચોગમ સીમ ને તોયે એકલ આપણ દોઉ; તીરની ઉપર તોય રે ઊંડાં જલમાં ડૂબ્યાં જોઉં : તડકે તપ્યું રાન ભલેને આંહિ તો પૂનમ રાત રેલાતી.

૭ જૂઠી રીસ

જૂઠી તે રીસને રાગે નેપુર તારાં રુમઝુમ રુમઝુમ વાગે; રૂપાળવી ! કામનાં હજાર કાંઈ બ્હાનાં કાઢીને આંહીં અમથી ન આવતી લાગે.

અમથી નજર વાળી લેતી ભલે ને રહે છણકાની રીત નહિ છાની, સાચા તે રૂપિયાની હોડ આ અમારી જંઈ ઓછો ન, સોળસોળ આની. કાચી તે આમ હોય ઝાઝી કઠિન હોય ખાટી યે કંઇક તો સવાદે.

મીઠાને હાથ અમે મારીએ ખટાઈ એને અમરત મીઠી તે કરી લઈએ, અવળાની સંગ અમે અવળે વ્હેવાર એલિ ! રાજીનાં રેડ બની રહીએ; આવડો ફૂંફાડો ન રાખીએ નકામ એને નાનો ગોવાળિયો ય નાથે.

૮. રે છેલ મોરા !

એલાં વ્હેતાં ઝરણને કોઈનો ન રંગ એનાં આનંદે ઊછળે પાણી. વાંકી તે વાટનાં ય કૂડાં એકાન્તને પોતાને ગીત રહે માણી.

રે છેલ મોરા ! આંખમાંહી અજવાળું આંજી લીજે ને કીજે પાણીનાં જોમભરી કાયા; હળવાં હવાથકી ય ખેલીયે, ન આપણે ઝાઝેરી રાખીએ માયા.

એલાં ઘેરાં અંધારતણાં ગંજથકી રાતડીએ ચારકોર આવરી લીધી; આવડો ય નાનો અંગાર ભલો, તેજ એનાં સીમસીમ જાય છે વીંધી.

રે છેલ મોરા ! આંખમાંહી અંજવાળું આંજી લીજે ને કીજે પાણીનાં જોમભરી કાયા; હળવાં હવાથકીય ખેલીયે, ન આપણે ઝાઝેરી રાખીયે માયા.

એલાં ઊંચાં ગગનમાંહી ઊડે ગરુડ એની પાંખનું પીછું ય નવ હાલે; જેની રે દાઢમાં ન ઝેરનો જમાવ એ જ તારલાની સંગ રમે તાલે.

રે છેલ મોરા ! આંખમાંહી અંજવાળું આંજ લીજે ને કીજે પાણીનાં જોમભરી કાયા; હળવાં હવાથકી ય ખેલીયે, ન આપણે ઝાઝેરી રાખીયે માયા.

૯ કેવડિયાનો કાંટો

કેવડિયાનો કાંટો અમને વનવગડામાં વાગ્યો રે : મૂઈ રે એની મ્હેક, કલેજે દવ ઝાઝેરો લાગ્યો રે.

બાવળિયાની શૂળ હોય તો ખણી કાઢીએ મૂળ, કેરથોરના કાંટા અમને કાંકરિયાળી ધૂળ; આ તો અણદીઠાનો અંગે ખટકો જાલિમ જાગ્યો રે, કેવડિયાનો કાંટો અમને વનવગડામાં વાગ્યો રે .

તાવ હોય જો કડો ટાઢિયો કવાથ ફૂલડી ભરીએ, વાંતરિયો વળગાડ હોય તો ભુવો કરી મંતરીએ;

રૂંવેરૂંવે પીડ જેની એ તો જડે નહિ કહીં ભાંગ્યો રે. કેવડીયાનો કાંટો અમને વનવગડામાં વાગ્યો રે.

૧૦ કાળવી કીકી

કાજાળિયા અંધારથી યે કંઈ કાળવી તારી કીકી ! કોઈ જાદુઈ શગ બે જાણે રાનવેરાને રમતી રે મનગમતી રૂડી રાત-

-ની તે શી કીજિયે કૂડી વાત ? ફાગણના સૂરજની સારી રોશની લાગે ફીકી ! તારી કાળવી સોહે કીકી !

પાંપણને પલકાર શી ખેલે ! નૂરનાં તે કંઈ વ્હેણને રેલે !

કેમ રે મારે પામવો એનો તાગ ? ઢુંકડી લાગે શીતલ આઘી હોય તો ઊની આગ ! હાય રે સરળ સળગ્યાં મારાં નેણલાં એને જોઈને ટીકી ટીકી

૧૧ વનમાં વાયરે ઘેરી

વનમાં વાયરે ઘેરી’તી આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી; કિયા જનમનો વેરી તે આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી. એકલી પળી‘તી અલી ! સોણતળાવના પાણીની ભરવા હેલ, આલીલી લ્હેરની જોડે સવારના તડકે માંડ્યો ખેલ; ભોળાં લોચનિયે જોતી એ વાંકથી આવ્યો વંકાઈને લ્હેરી, ઘેલી હું ભાનમાં ન્હોતી ને આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી.

લાલ તો જાસૂદનું મારે અંબોડલે મૂકેલ ફૂલ જાય ઝૂકી, એને જરાક હાથ દેવા કરું તી’ ઓલ્યો અંચલ ઉરાડતો ઢૂંકી; કેમે શકાય નહિ ખાળી મિજાજનો એવો એ આકરો ઝેરી, સાથ સંગાથ વણ ભાળી ને આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી.

આડી ઉપાધિઓની યાદ રે ન આવતી ને ભૂલ્યા જેવું ન જાઉં ભૂલી; જાગામીઠીની મારી આંખને આવાસ એ તો શમણાંને દોર રહ્યો ઝૂલી; કિયા જનમનો વેરી તે આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી ! વનમાં વાયરે ઘેરી’તી આજ મને વનમાં વાયરે ઘેરી.

૧૨ ભીંજવી જાય વરાંસી

પેલે તીરે તારું ગામ વ્હાલીડા હું આ તીરની વનવાસી, વાંકડી રે એની ચાલથી બેઉને ભીંજવી જાય વરાંસી.

વાયુની લ્હેર શું જલતરંગનો એક હિલોળ રે ઊગ્યો; દોલતો દોલતો, વનરવે કંઈ બોલતો, બે તીર પૂગ્યો;

આંહિને આરે ટહુકતી કોયલ, ઓ મેર બાજતી બાંસી, વાંકડી રે એની ચાલથી બેઉને ભીંજવી જાય વરાંસી.

ઉગમણાં પેલાં આભમાં લાલ ગુલાલની રંગત લાગી, ઊઘડતાં દલમાં વનફૂલની મ્હેકતી કામના જાગી :

કોઈ ઉમંગ અજંપ ભર્યો; જલ પીજીએ તોય પિયાસી; વાંકડી રે એની ચાલથી બેઉને ભીંજવી જાય વરાંસી.

વારીએ તો ય ન રહે મન વાર્યું ને તો ય ન વ્હેણ વીંધાતાં, નેણ ભરી લીજીએ એકમેકથી આપણ આવતાં જાતાં,

આપણને નીરખી અહિંનું વક્તીતી કરે કંઈ હાંસી, વાંકડી રે એની ચાલથી બેઉને ભીંજવી જાય વરાંસી.

૧૩ શરત

પાતળી કેડી કેરકંટાળી અંટેવાળે આવતાં એખણ એરું, સાવજ કેરી ખાલની મને આલ મઝાની મોજડી એને હોંશથી રે કંઈ પ્હેરું. ગોફણના એક ઘાવથી ઉતાર નભનો તેજલ તારો, ભાલની મારી બિંદીએ મેલી અંજવાળું જનમારો; ઝરણાંનાં ઝાંઝરને તાલે રમતાં રે’તાં ચડવો મારે એક અવિચલ મેરુ. ઊગતા આ પરભાતનો રાતો- રંગ ને ઘૂમર ભૂરું, એકબીજાને તાંતણે વણી આણ પ્હોળે પટ પૂરું : આટલું મારું વેણ રૂડી જે રીતથી રાખે એ જ તે મારા આયખાનો ભડ ભેરુ : આટલી મારી પત રાખે તે પર ઓવારી જાઉં રે જીવન, પારવનું વ્હાલ વેરું.

૧૪. શિયાળુ સાંજ

શિયાળુ સાંજની વેળ છે થોડી : હાલ્યને વાલમ ! આંચને આધાર ખેલિયે આપણ, નિંદરું આવશે મોડી.

ચીતરી મેલી ચાસર, મ્હોરાં સોહ્ય છે રૂડે રંગ, ધોળિયો પાસો ઢાળિયે જો’ યે કોણ રે જીતે જંગ : આબરૂ જેવી આણજે થાપણ, ગઠરીની મેં ય ગાંઠને છોડી, હાલ્યને વાલમ ! ખેલિયે આપણ, નિંદરું આવશે મોડી.

નેણથી તો નેણ રીઝતાં ; ને કાન –વેણની એને ટેવ, વાત કીજે એલા કેમ રે ભેટ્યાં ભીલડી ને મા’દેવ : કોણ ભોળું કોણ ભોળવાયું, જે કાળજાં રહ્યાં વ્હાલથી જોડી ! હાસ્યને વાલમ ! ખેલિયે આપણ, નિંદરું આવશે મોડી. આપણી કને હોય તે બધું હોડમાં મૂકી દઈ, હાર કે જીત વધાવીએ આપણ એકબીજાનાં થઈ; અરધી રાતનું ઘેન ઘેરાતાં ઓઢશું ભેળાં એક પિછોડી : હાલ્યને વાલમ ! ખેલિયે આપણ, નિંદરું આવશે મોડી.

૧૫. કુંજમાં ઘડી ગાળીએ

તમરાં બોલે તાનમાં, કાજળ રાતનું રેઢું રાન, આવે ને અવસરિયે, વાલમ, કુંજમાં ઘડી ગાળીએ તો યે કોઈ ન ભાળે વાન.

ફોરતી ફોરમ રાતની રાણી, ઝરણાંને જલ ઝૂલતી વાણી, કોઈ હિલોળે દીધ રે આણી રોમની ઝીણી લ્હેરિયું, એનું ઓળખી લેવું ગાન.

ઉરને જેવી લાગતી લગન, આંખમાં એવી જાગતી અગન, આંહિ ધરા આંહિ એક છે ગગન, હાલ્ય, નિરાળા ભાવનું આપણ ભૂલીએ રે કૈં ભાન.

૧૬ રેણ

વાગોળની અસવાર બનીને ઊતરી આવે હંસની પાંખે આંહિંથી ઊડી જાય : જાગતાં જુએ કાંઈ ન ઓલાં ઉંઘનારા તે અવનવી કોઈ દુનિયા દેખે અમલ એવો પાય.

ખટમાટીની ઝૂંપડીને થલ નવલખો મ્હેલ, ગામને ગાંદર ધૂમતી સોનલ ઘુઘરીઆળી વ્હેલ; આંખની પલક લીજિયે રે તંઈ તેરસો જોજન જાય.

ઇંદરલોકની અપસરા ને પાતાળની નાગછોરી, નેણની સામે ફૂલ-મણિ-સીંગારમાં ખેલે હોરી; એકથી અવર લોકમાં ભમે આપણી તે આ કાય.

પાંપણને અંધાર-પછેડે ઝળકે જુદાં નૂર, ઝૂરીએ જેને કાજ તે આંહિ વળગે આપણ ઉર; પ્હોરને ઝૂલણ-ઢોલિયે તે ભવભવની લ્હેર્યું વાય.

૧૭ એઈ વ્હાલીડા

એઈ વ્હાલીડા ! સાંભળી લેજે સાદ, અંગ મારાંને વીંટળાયો છે નાગ, ઝેરની એનાં જીરવી જાય ન આગ, મોવરમાં ધર મંતરનો કોઈ રાગ,

નહિ તો એલા જિન્દગી લગી મેલજે મોરી યાદ... વ્હાલીડા સાંભળી લેજે સાદ...

સાંભળી લીજે સાદ ઓ સાજન ! પડઘો પાડે વન : એક વેળા આ આંખથી તુંને જોઈ લેવાનું મન.

આકળી મારી આંખ ભમે રે ચંતને ય ન્હૈ ચેન, મારણ એવી નિંદનું મુને આવતું ઘેરું ઘેન. રંગની વળી રોળ, અંધારે આથમી રહ્યો દન; એક વેળા આ આંખથી તુંને જોઈ લેવાનું મન.

વેણ ઝીલીને વાયરો વહી જાય છે ચારે કોર, પળની સરે પ્હોર, ન તોયે આવતો ઓરો મોર; માંહ્યલી રે મસ આગથી બળ્યું જાય છે આ જોવન; એક વેળા આ આંખથી તુંને જોઈ લેવાનું મન.

૧૮ રૂપને મ્હોરે

નેણ લુભામણ રૂપને મ્હોરે રમતો રહે કાળ, સાવ ઝીણી તોય જીવને બાંધે કરોળિયાની જાળ, જવાની જોઈ ઘણી નખરાળ, એની તો એ જ ભલી રખવાળ.

સુખડકેરી સોડમાં છાનો ગુંજતો એનો બોલ, માંહ્યલી સૂઝે અણધીઠની ઓળખી લેવી ઓલ, ફાવે તો ચડવી એની ડાળ...

પ્હાડના પાષાણ બંધની ભીતર પાથરેલી મલમલ, હરિયાળીનો હાવ ને હેઠળ પાતાળ ઘેરાં જલ; શેવાળે ભરવી તે શી ફાળ?....

કેટલા ધરે વેશ ને કરે કેટલાં નવાં છલ ! ચાલ જો લેતાં આવડી તો ભાઈ ખેલિયે પલે પલ. -તો સ્હેલી શેરની સા’વી યાળ...

મલય પવન

મલયનો વનવનમાં ભમે વાયરો પેલો : સઈ રે મોરી ! મારગે અંટેવાળ આવ્યો તે અંગને લગીર લાગિયો હેલો...

અહીં કે તહીં અડક્યો એવી અમથી રે અટકળ, ક્યાંય રે એની રેખ નહિ ને તોય ઝાઝી કળતર;

સઈ રે તમે ફાગણને રત રંગને રેલો, એકલડી મને અળગી મેલો...

મન મારું આ હાર ન માને જોઉં છું રે અવસર, લાગમાં આવી જાય ત્યાં લેવું અદકેરું વળતર; આગનો એને ભય નહિ ફૂલમ્હેકથી ઢળી જાય રે ઘેલો...

ફાગ

ફટાયા ફગવે રેલ્યો ફાગ ઉમડ ઘુમડ ઉમટી મારે ઘર ગોરંભે રાગ...

ડફની ઉપર દેય દેકારો કંઠને કામણ કાંઈ, આગમાં રોળ્યો વાયરો એની લાલ ને પીળી ઝાંઈ, જાય રે ઝૂલી કાય નેપુરે ઝણકી રહે જાગ...

રતનું ઈજન આવિયું ત્યાં ના કાળજું માને બંધ, પાંદડી કેરું પાંજરું મેલી મોકળી મ્હાલે ગંધ; મનમાં એવી વન કેસુડે સળગી સબળ આગ....

તાલની સામે તાલ, ને ઘેલા બોલની સામે બોલ, સરખાં મળી ઝીલીએ રે કૈં કેસરિયો અંઘોળ; પડખું ફરી જાય જો મોસમ, ફેર ન આવે લાગ....

ફાગણ

એ જી ફાગણ આવ્યો ફાંકડો કોઈ ફાગણ લ્યો, એનો વાંકડિયો છે લાંક રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી આંબાની મ્હોરી મંજરી કોઈ ફાગણ લ્યો, એવાં સરવર સોહે કંજ રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી દરિયા દિલનો વાયરો કોઈ ફાગણ લ્યો, એ તો અલમલ અડકી જાય રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી જુગલ વાંસળી વાજતી કોઈ ફાગણ લ્યો, એને નહીં મલાજો લાજ રે કોઈ ફાગણ લ્યો . એ જી દિન કપરો કંઈ તાપનો કોઈ ફાગણ લ્યો, એની રાત ઢળે રળિયાત રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી ઊડે કસુંબો આંખમાં કોઈ ફાગણ લ્યો, એને વન પોપટની પાંખ રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી ગગન ગુલાબી વાદળાં કોઈ ફાગણ લ્યો, જોબનિયું કરતું સાદ રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

એ જી ફાગણ આવ્યો ફાંકડો કોઈ ફાગણ લ્યો, એનો વાંકડિયો કંઈ લાંક રે કોઈ ફાગણ લ્યો.

લગન

લાગી રે લગન પિયા તેરી લાગી રે લગન.

રેણ રે ઝુમેલી બરિખન માસની રુમઝુમ રેલ્યો અંધકાર, ભીને રે અંચલ ભમતી રાનમાં ફૂલની ફોરમનો લઇ ભાર; વીજને તેજે તે પેખું પંથને ઉરમાં એક રે અગન.

તમરાં બોલે રે તરુવર પુંજમાં જલપે ઝરણાં હજાર, અડધી રાતે યે મનનો મોરલો મારો ગાય રે મલાર; આભ રે વીંટાયું અવની અંગને એવાં મિલને મગન.

આછેરો અંતરાય

સોળ કળાએ ચાંદની રેલે પૂનમ કેરો ચંદ, આથમણે બીજ મ્હોરતી એની ઓર છટા, ઓર છંદ. કામણ એવાં રૂપ આછા અંતરાયથી સોહાય, એ જી અંતરાયથી જોવાય. પલને તે પલકારે આપણ મનડું મોહાય.

બોલતું જે અહિં, ડોલતું ડોકાય સુદૂર તે બુલબુલ, વાયરે વહે ગંધ ને ઘેરાં જલમાં કમળ ફૂલ. કામણ એવાં રૂપ આછા અંતરાય થી સોહાય, એ જી અંતરાયથી જોવાય પલને તે પલકારે આપણ મનડું મોહાય.

નજરે નજર મળતી એમાં નહિ ઠેકો, નહિ તાલ, આછેરાં ઘુંઘટની આડે ઉછળે ઝાઝું વ્હાલ. કામણ એવાં રૂપ આછા અંતરાયથી સોહાય, પલને તે પલકારે આપણ મનડું મોહાય.

આવ્યો પૂનમનો પોરો

એઈ વ્હાલીડાએ દૂરથી દીધો સાદ કે વંનમાં વેળાની વાંસળી વાગી કે મંનમાં મેળાની મોહિની લાગી કે તંનમાં હેલાની તરસું જાગી કે રંગમાં હાલો જી રમીએ ઘેલાં ઘેલાં...

આસોની રાતનો રૂડો અંધાર ઓલી ચાંદનીએ ચીતર્યો ગોરો; લાખેણો સોહ્ય એના શીળા ઉજાસમાં વ્હાલાંના મુખનો મો’રો...કે

વાયરાને વાદ કાંઇ ઊડે ઉપરણો ને વાતી સુગંધ કાંઇ તાતી ! ઘેન રે ચડંત ઘેરું ઘેરું ને તોય આંખ જાગરણમાં હરખાતી...કે

આભમાં ન વાદળું એકે, ને અંગ અંગ ભીનાં ન કંચવો કોરો; આયખાના મહિનાનો આજ રે અનેરો મારે આવ્યો પૂનમનો પોરો...કે

અનાદર

જ્યારે આવેલ તું ઘર મારે; ત્યારે હાય હું ઘેલી ભાન ભૂલી’તી અંગના અલંકારે.... નૂપુરનો રણકાર સુણું કટિ-મેખલાની કિંકિણી,

તેજ વેરે કુંડલ ત્યાં રેખા દંતની ઝીણી ઝીણી; મ્હોરતાં મારાં રૂપની સાથે ખેલતી વારે વારે....

વાજી રહી જવ ગોરજ વેળની ઝાલર : હાય ત્યારે કળ્યું બારણે આવેલનો નહીં મેં કીધ આદર.

આંગણમાં તવ આવતી જતી નીરખી ચરણ પાંતી, ઊતરતે અંધાર હવાની રજથી જાય છવાતી; અવ કિયે સંકેત રે મારે નીસરવું અભિસારે ?....

કોણ તે આવ્યું ?

કો તે આવ્યું આ વળતી રાતના ઝાકળભીને રે અંધાર? આછે ને ટકોરે અડકી બારણે કોણે કીધ રે ટૌકાર? આંગણે આવીને જોઉં તો કોઈ ના !

આંહિની અવનિ આ પોઢી ઊંઘમાં આવ્યું-ગ્યુંથી અજાણ, કોઈને સંચાર ઘડી યે મૂક ના તમરાં એવાં એકતાન. ક્યાંય રે એંધાણી એની જોઈ ના ! બોલનો ગોરંભો હજી યે ગુંજતો ભળતો ઉર ને ધબકાર, વણ તે માણેલાં સુખની સોડમાં વ્રે’ની વેદના અપાર, સોણલાં ઝરતી આ આંખ્યું લોઈ ના. ઊંઘમાં હું, આવી ત્યારે અહીં કને,- જાગી જાઉં, ત્યાં છુપાય; ભોળાંની સંગાથ ભૂંડી ખેલના. હૈયું તો ય રે ઊભરાય, ઢળતી પાંપણે રે’વું સોઈ ના.

કણી

લોચનમાં ગઈ લાગતી કણી : આમથી લગીર આમ વાળું તહીં કારમી એની વાગતી અણી. પળનું યે પણ ચેન પડે નહીં ઊમટી આવે નીર : વ્હેણમાં યે નવ જાય વહી અવ કેમ રે ધારું ધીર ? અવળી નાની વાત, અલી ! પણ આજ મને અકળાવતી ઘણી.

હું ય ભૂલી, કંઈ એમ સૂઝ્યું- ને ઝૂલવી આંબાડાળ, પાંદડે કોઈ લપાયેલ કીરની રહી મને નહીં ભાળ, પાંખને તે ફરુકાવ, મીઠે ટહુકાર, આવ્યું કંઈ આંખની ભણી.

કમલદલનું મેલતી પોતું, છાલકને જલ ધોઉં, કોઈ સરે નહીં સાર, હારી હું એકલી બેઠી રોઉં; જીભને જાદુઈ ટેરવે અડી કોણ મારી પીડા જાય રે હણી ?

અબોલ હેત

જલની ઝીણી લ્હેરિયું માંહિ હેરિયે હાલે નાવ : એકલ દોકલ આપણે કેવલ ઉરને ભીને ભાવ. આથમણે નભ ઓસર્યો આખિર કિરણનો કલશોર, તારલે મઢી સુજની શ્યામલ ઓઢતી રે અંગોર; અરવ લાગે છોળ, જાણે મન બોલતું ઓરે આવ : એકલ દોકલ આપણે કેવલ ઉરને ભીને ભાવ.

ક્યાંકથી રે કોઈ ઉછળી ઘેરાં ગહને ડૂબે મીન, આવરતાં અંધારનું ધીમું રણકી રહે બીન; લયમાં એવાં લીન, -હિલોળે ખેલવું ન ભૂલ્યો હાવ, એકલ દોકલ આપણે કેવલ ઉરને ભીને ભાવ. જેમ રે અજાણ ઊઘડે કમલ ફૂલનાં દલે દલ, તેમ રે હોડી, હંસની ચાલે ચાલતી અચંચલ; ભવની મોંઘી પલ, રે અબોલ હેતનો લીધો લ્હાવ : એકલ દોકલ આપણે કેવલ ઉરને ભીને ભાવ.

વિદાયતરી

સઈ મોરી વિદાયતરી મિલનતીરથી વિરહને જલ જાય રે સરી એને સ્મરણને પાથેય તે સભર દીજિયે ભરી.

દૂરની ક્ષિતિજ પારને કોઈ દેશ જવું અણદીઠ; નિત નવું જગ વિલસે ને તો ય કોઈ નહીં મનમીત; એકલ આકુલ પ્રાણને આલંબન રહે ધરી...

કરુણ કોમલ ગાન, દિયો તવ અધર અમીપાન; જલની લહર લહરને દોલ ઉછળે જેની તાન.

નેણના સરલ ભાવથી ચરમ પલ કીજે મુખરાળ, (જેને) પાલમાં ભર્યા પવને સતત ગુંજતો રહે કાળ; અસહ રે સહુ વેદના દિયો સ્મિતમાં ઝરી...

યાદ

આભનાં વેરાન વનમાં ભમે એકલો અગન-મોર, આવરી લેતી યાદનાં રે તંઈ ગજરે વાદળ ઘોર ! કંઈ તો એની કાળવી છાયા, કંઈ રેલાતી રંગની માયા, નવલે રૂપે રમતી કાયા, સાવ રે સૂની સીમને ભરી વાયુ છે રે કલશોર ! આવરી લેતી યાદનાં રે તંઈ ગરજે વાદળ ઘોર !

એક વેળાનું આપણું મિલન : કાલની જૂની વાત; આજ એની અંકાય રે આછી પગલીની કંઈ ભાત ! આંખની આગળ આવતું રે દૂર, નજરે એનાં સાંભળું નેપુર, તાલમાં એના તરસે છે ઉર, પળને મારગ પ્રગટી રહે પાછળનાં દિનરાત ! આજ એની અંકાય રે આછી પગલીની કંઈ ભાત !

આગળ આગળ જાંઉં ને તોયે પાછળનું આ કેમ આગળ મારી આવતું હોંશે કરતું નવલ પ્રેમ? એકલાની આ ઊડતી ધૂળે વ્હેણ વહ્યાં જાય ઘોડલા પૂરે ; ભૂર ભરાયું ઉર તે ઝૂરે ! કોઈ હેલારો લાગતો ખેંચી જાય રે આગળ એમ. પછાળનું કંઈ આવતું, હોંશે કરતું નવલ પ્રેમ !

નિર્વાસિતનું ગાન

કાલ ઘરની દીવાલે હતી જિંદગી મૃત્યુની ચાદરે શ્વાસ લેતી, આજ અક્ષૌહિણી સૈન્ય સામે કુરુક્ષેત્રમાં એ જ પડકાર દેતી. સોય ઉભી રહે એટલીયે ધરા નહિ ન ભંડારની એક કોડી જીવથી થાય અળગી સગા બંધુને કાજ તે નીકળ્યાં સર્વ છોડી; જે ન આપદ કને હાઉ એનો લહીને નિરંતર ભયે વ્યસ્ત રે’તી; આજ અક્ષૌહિણી સૈન્ય સામે કુરુક્ષેત્રમાં એ જ પડકાર દેતી.

જન્મની ભૂમિમાંહી પરાયાં અમે ને અજાણ્યાં ધસે લાખ ટોળાં, હાથનો કોળિયો હાથમાં રે’ અને ઊઘડ્યાં મુખ રહી જાય પ્હોળાં. આગ આઘાત કેરી ઝડીથી લિયે જાગતાં નેણ કંઈ માર્ગ ખોળી, જે કલેજે હતું વહાલું રે એહની ઊડતી રાખમાં અંગ રોળી; કોઈ ઉલ્કા ધરાકંપ નહિ તોય તે છિન્નવિચ્છિન્ન પરિવાર વ્હોણાં, જન્મની ભૂમિમાંહી પરાયાં અમે ને અજાણ્યાં ધસે લાખ ટોળાં !

દૂરની ક્ષિતિજ વીંધી અવિશ્રાંત ભ્રમણે લ્હ્યાં જગતનાં કોટિ ધામ : સર્વને નેત્ર જાકાર જલતો, અમારે નહીં ક્યાંય ડેરા મુકામ : રે નહીં ઘર, નહીં ગોત્ર, કોઈ અમારે ન સંસ્કૃતિ, નહીં લોકસંઘ; કર્મ અવકર્મને કોઈ વિધિ બાધ નહિ રે ન સંસાર સંબંધ રંગ; નિધન ચોમેરથી નિબિડ ઘેરો લગાવી રહ્યું; નેત્ર નિદ્રા હરામ : પ્રાણને અશ્વ સંગ્રામમાં જિંદગી હોઠ ભીંસી રમે આઠ યામ.

વેદના ઉરની વિખંડખ વેદના સહવી કેવળ બંધ હોઠથી : જીવને બલ દેતી જે હવા નહીં વિશ્વાસથી એની હો ક્ષતિ.

નયને મુજ શ્વેત અગ્નિની શત જ્વાલા જલતી અહનિઁશ : ખલભીષણ કાલ રાત્રિની મહીં, તેજે નિજ શુક્ર સદ્રશ.

પરિવર્તનશીલ સર્વ કૈં નહિ છે શાશ્વત કોઈ શાસન : નહિ મૃત્યુ કહીં ય જાણી લૈ નવ સંક્રાન્તિનું હેરુ વાહન.

જાગ, જાગ

ઘોર તવ નિદ્રા દારુણ ઘોર... જાગ, જાગ રે માલિક, ભવને કોણ ભરાયું ચોર?

ઉત્તરની તવ બારી ઉઘાડી સાવ પડી નોધાર, અંધકારમાં ચાંપી ચાંપીને ચરણ ધરે કોઈ, હવા મહીં સંચાર, એમને અંગ ન હિમનો ઠાર; સોળ સૂજની હેઠળ તારો દેહ ટૂંટિયો, ભૂર ભમર પર ભાર, ઘોર તવ નિદ્રા દારુણ ઘોર! જાગ, જાગ અય કુંભકર્ણ, જો કોણ ભરાયું ચોર ?

સમીરને સુસવાટ થલેથલ વહંત અંબરવાણી : “જાગુરક જે અહોરાત્ર, જે સજ્જ, એહની કને ન ઢૂંકે હુણ કોઈ, રે હાનિ” આ શબ્દ પડે તવ શ્રવણમાંહિ ? કે સ્વપ્ન તણા કોલાહલમાં એ ક્યાંય જતા અટવાઈ? કરણ મહીં અતિભોગ તણી નહિ ક્લાન્તિ ? છલનામય અંધાર થકી ઉદ્દ્ભુત વા ભયની ભ્રાન્તિ ? જો કોણ ધરીને દર્પ તાહરી ભુવનમનોહર સદનસુંદરી તણા કપોલે કરે કામના સ્પર્શ? રે જાગ બંધવા ! પ્રાણ તણી તાકાતભર્યો હુંકાર હશે ત્યાં કો ન કરે નાદાની, જાગરુક જે અહોરાત્ર, જે સજ્જ, એહની કને ન ઢૂંકે હુણ કોઈ, રે હાનિ.

જો તુહિન ઉપર પ્રગટાવી એણે અગન તણી હુંફ,દીપ્તિ; તસ્કરનું મન લોભી, લૂંટની લેશ ન એને તૃપ્તિ. તવ પૌરુષને પ્રતિકાર વીજથી વીંધ રાત આ કાળી; એક પ્રહાર થકી ખલ, કામુક, કુટિલ સર્વ દે ઢાળી; જાગ ! પાલવે હવે ન પલની ખોટી, સાગરનાં જલ ડ્હોળનાર ઝંઝાને બલ તું ખૂંદ હિમાચલ-ચોટી. જાગરુક હો સજ્જ ! તાહરું અડગ રહે સિંહાસન, તારી ભૂમિમાં આણ તારી, તવ અમલ, સનાતન શાસન.

ફરી જુદ્ધ

ગુલામીની શૃંખલાને ભાંગી છે મેં ભાંગ્યાં છે મેં હાડ મારાં શોણિતને વહેણે વહી કેટલી યે વાર ઢળ્યો મોતને કિનાર ઝાવાં લેઈ તોય ઊઠી ઊઠી હરેક તે વેળ નવીન શહૂર થકી વીંઝી દીધ ઘાવ : ગુલામીની શૃંખલાને ભાંગી છે મેં ભાંગી નાખી સાવ.

અવકાશ મહીં ધરી ઉન્નત આ શિર કીધ : ‘હાશ.’ લીધ દીર્ઘ શ્વાસ.... જકડાઈ ગએલ તે અંગે લહી અખિલ વિશ્વની મોકળાશ. આંનદનો નાભિ-જયઘોષ દિગન્ત ગહને ધ્વનિ રહ્યો વાર વાર લયમાન આવર્તને ઊંડે ઊંડે હૃદયને લાધ્યો પરિતોષ... અનંતનાં ઊઘડયાં દુવાર,

પૂર્ણશાન્ત એકાન્તની છાયાકુંજ મહીં સરી સહુથી ય દૂર દૂર પર્ણની પથારી પર કીધ મેં શયન બંધ નયન તંદ્રાશિથિલ ત્યહીં તંગ મુજ મન પલનું ઉપલગાન રેલી વહી જાય કને કાલનિર્ઝરિણી. સમયથી સહજ અભાન

નિદ્રા તણા સુમધુર ઘેનમહીં કંઈ સળવળ તણી થઈ રહી જાણ : અણગમા તણી એક રેખાની હેલાએ માત્ર પડખું ફરંત. ક્યહીંક ભોંકાય ઝીણી શૂળ, ક્યહીં ષટ્પદ ગતિ, મર્મસ્પર્શ... સહસા જાગીને વિસ્ફારિત દ્રગે નીરખું ચોમેર : નથી કુંજ શત શત ખંડ મહીં અંગ મારાં સહુય વિશ્લથ ! (એક જ સંકલ્પ કેરી સિદ્ધિ કાજે એક હતો લોકસમુદાય સિદ્ધિને પ્રાંગણે એ જ સુંદ-ઉપસુંદ જેમ સામસામી પેંતરામાં માંડી રહે પાય.) શત શત ખંડ મહીં અખિલાઈ મારી છિન્ન છિન્ન ! અંગ મહીં કલિનો પ્રવેશ ? મલિન હવાનું કંઈ લહાય તુફાન... કાયહીન કોઈ મહારિપુ બલવાન ખલવેશ !

અબલ આવિલ પર એનું આક્રમણ અબલની ઓથે, આવ્યું તે સકલ ભરખંત.... સકલ અશેષ. ભીતર એ પુષ્ટ : રહે ખોળિયું તો કેવલ કંકાલ. ઓળખી મેં લીધ એની ચાલ પામરને જેહ કરી રહે છે પ્રમત્ત અનુરાગ બને જ્યહીં આગ નહીં જ્યાં ધરવ લાવણ્ય ન, ઘુરકંત જ્યહીં પશુ વન્ય. ફરી જુદ્ધ કાજ આવ્યો ઝીલું પડકાર પથતરુડાળ પર બેઠેલ પ્લવંગ તણો ચાળો નહીં અહીં છે પિશાચ.

પુરાણું ન ચાલે અહીં શસ્ત્ર ફંગોળ્યું ન વીંધે કોઈ અસ્ત્ર... જુદી અહીં ચાલ, જુદો વ્યૂહ. -અડક્યા વિનાનું રહે અંગ આ અખંડ થાય માંહ્યલા વેતાળ કેરું મોત. અખૂટ શક્તિનો એનો ક્યહીં સ્ત્રોત, જાણું જાણું ક્યહીં નબળાઈ છે નિગૂઢ.

અવ દેઈ દીધ આહવાન. ઘોર ગરજંત પશુ સંમુખ ધૂણે છે એની ખુન્નસની ભરી લાલ આંખ. જીવ પર આવી જઈ કેવલ અંધારમય કાળમુખ ધસી રહે વીંઝી એની દિશાઓની પાંખ....

આ...હા...આય આય. તેજની આ તાતી તેગ કેરો ઘાવ જોઉં કેમ ઝીલે તવ કાય. આઘાતે આઘાતે ચૂર ચૂર તારી તમોછાયા રહે નહીં ક્યાંય... આ...હા... આય આય.

ભૂલીએ જુદાઈ ભાઈ

આજ ગિરિસમંદર પાળની આપણે ભૂલીએ જુદાઈ, ભાઈ ! એક હવાને જ વાણે રહે તવ આપણો તંત વણાઈ.

ઊઘડતું પેલું ફૂલ સુગંધને વેરતું મોકળે મન, આભનાં કિરણ અંતરમાં રમે વીંધી દલેદલ વન; લેશ નહિ એને લેવું, ઉરે તો ય રે’તું ગગંન સમાઈ : ભૂલીએ જુદાઈ, ભાઈ !

સાંકડે મારગ વહેતી સરિત ને બંધ છૂટે ત્યહીં સિંધુ, અંતરિયાળ છવાય તે વાદળ નીરનાં કેવળ બિંદુ; પુકુર હોય તે પોઢે નિરંતર શેવાળનો પટ સ્હાઈ : ભૂલીએ જુદાઈ, ભાઈ !

દીઠ અદીઠ જે આપણું રૂપ તે આપણથી અણજાણ્યું, આ જગ આપણું બિંબ, ખૂલી જેની આંખ તેણે પરમાણ્યું; એક આકાશ, પ્રકાશ, વાયુ, જલ, ભૂમિની એક સગાઈ, ભૂલીએ જુદાઈ, ભાઈ !

હે અભિનવ-પથ-યાત્રિક

દુર્ગમ ગિરિવર શિખર જહીં નહિ ચરણ-ચિહ્ન નહિ કેડી, હે અભિનવ પથ યાત્રિક એ દિક પ્રથમ અડે તવ એડી.

શાલ-તરુ-મર્મર, ઘન ગર્જન શમવતી કેવલ શાન્તિ અરુણ કિરણની વિસલત સુંદર સ્મિતઉજ્જવળ દ્યુતિકાન્તિ.

અતુલ શક્તિમત યૌવન, નિર્ભય ડગ, અનિરુદ્ધ ઉમંગે, હે અભિનવપથ યાત્રિક ચલ ચલ મુક્તકંઠ નિજ સંગે.

રમતી સરલ તવ ચાલ સહે નહિ ભાર, પરિગ્રહ ઝોળી; અંગથકી ઉર મર્મ સ્પર્શતાં બંધન દે સહુ ખોલી.

ખુલ્લે મન, કર મહિં એકલ ધરી દ્રઢ સંકલ્પની યષ્ટિ, હે અભિનવ પથ યાત્રિક ચલ ચલ દૂર ન ઝંખન-સૃષ્ટિ.

પુણ્ય-ભારતભૂમિ

જયતુ જય જય પુણ્ય ભારત-ભૂમિ, સાગર, અંબર, જયતુ જય જય ઋતુ-અધીશ્વર, જય વિધાતૃ, શિવંકર. જય ઉદયગિરિ પર ભર્ગ સુંદર ઉદિતસ્વર્ણિમ સૂર્ય હે, જય શાન્ત કૌમુદી ધવલ-યામિની વિધુ સુધારસ પૂર્ણ હૈ; જયતુ જય જય દિવ્યગણ, મુનિવર, દ્યુતિર્ધર, કિન્નર, જયતુ જય જય પુણ્ય ભારત-ભૂમિ, સાગર, અંબર.

જહીં સત્ય, નિર્મલ, ચિત, ધર્મ નિ:શંક, નિરલસ કર્મ હે, જહીં હૃદય મનનો મેળ, સંગ નિઃસંગ, પ્રેમલ મર્મ હે; જયતુ જય જય સભર જીવન સ્થિતિ ગતિમય મંથર, જયતુ જય જય પુણ્ય ભારત-ભૂમિ, સાગર, અંબર.

જય નિમ્ન ઉન્નત, ક્ષુદ્ર ઊર્જિત, એક સંહતિ, સર્વ હે, જય નિખિલ વ્યાપ્ત પ્રસન્નતામય નિત્યનૂતન પર્વ હે: જયતુ જય જય ગત અનાગત, ક્ષણ વિવર્ત નિરંતર, જયતુ જય જય પુણ્ય ભારત-ભૂમિ, સાગર, અંબર.

સંદર્ભ રાગિણી : પૃષ્ઠ ૩૩

કોઈ પણ કલાનો સાક્ષાત્કાર એની સાથેના તાદાત્મ્ય સિવાય સધાતો નથી. ભારતીય સંગીતમાં પણ રાગરાગિણીના પ્રાકટ્ય માટે ગાયક કે વાદક પોતાના ચિત્તમાં તેના નાદમય સ્વરૂપનું ધ્યાન ધરે છે અને જે નાદમય છે તે આમ પિંડસ્થ, મૂર્તિમંત બને છે. રાગરાગિણીનાં આપણાં પ્રાચીન ચિત્રોમાં આલેખાયેલાં રાગનાં સ્વરૂપ એના રસભાવનાં દ્યોતક હોય છે. રાગિણીનાં કરેલાં આ શબ્દચિત્રોમાં, રસશાસ્ત્રમાં નિર્દીષ્ટ નાયકનાયિકાના મનોભાવોને નહિ, પરંતુ, આપણા ગાર્હસ્થ્ય જીવનને જ નજર સમક્ષ રાખ્યું છે. એનો ક્રમ એના ગાન સમય અનુસાર રાખવા યત્ન કર્યો છે. પણ જ્યાં તજજ્ઞોમાં મતભેદ પર્વતે છે ત્યાં યોગ્ય લાગ્યો તે સમયે લીધો છે. તદઅનુસાર દિનરાત્રિના જુદા જુદા પ્રહરોમાં ગૃહિણીનું જે નવ-અભિવન સ્વરૂપે દર્શન થાય છે એનું આ કાવ્યોમાં આલેખન છે.

લલિત : લલિત લલિત સુવરણ વરણ સુવરણભૂષણ વાસ મધુપ્રભાત ગૃહ્સોં નિકસી થાડી જીય પિય પાસ પીત દુકૂલ ધરે નવ ચંપક ફૂલ ગરે મિલે અમવા અશોકઈ સોનસે અંગની સોનેકે ભૂષણ પ્રાતવસંત પિકી ધુનિ ધોકઇ ઓઢી સુધા મધુરાધર માધવી પાયો સુધાધર છાંડી સુરોકઈ

           	ચાહતી હય સંગમ કો લલિતા ગૃહતૈં ચલી તાહી વિલોકઈ

(રાગ રત્નાગર) તોડી : કાદમ્બરી – રસ – વિપૂરિત –કાચ પાત્રમ્ વિન્યસ્ત વામ કર શોભિત ચારુવકત્રમ્ સ્વ્યેન નાયક પટાગ્ર દશામ્ (?) વ્હન્તીમ્ તોડી સદા મનસિ મે પરિચિન્તયામિ ! દેશી : ઉશીરાગાર નિવાસમ્ કુસુમ માલંચક રામ્ સુગૌરાંગીમ્ રુચિરામ્ વરાવૃતામ્ તામ્ દેશીમ્ ધ્યાયામિ યુવતિ-કર-સુસંગીમ્ નીલ વસન ગૌર સુતન સોવત પતિ પૈ ખડી આમ્રન તાન પાની અંજન ચાહ રમણકી ભારી રૂપરસિક ગાવન પીક પ્રિતમ મનમોહની જોવત મત રીઝત ચિત દેશી કહત રાગની.

મધુમાધવી : ગૃહીત મધુપાત્રકમ્ પટ સનાથ નાથાલિકામ્ જવાકુસુમ સમારુણાથ વિમલ ચારુ પીતામ્બરામ્ દ્વિતીય કરશીદત(?) પ્રકટ સંવરાદંવરામ સ્મરાનિ મધુમાવતીમ્ મનસિ મે સદા માનિનીમ્ Ragas & Raginis by : O.C.Gangoli ભૈરવી : એનું ધ્યાન સ્વરૂપ સદાશિવની પૂજારિણી તરીકેનું છે. એક પ્રાચીન ચિત્રમાં શવ, શિવના ઉપર નૃત્ય કરતી કાલિનું આલેખન પણ છે. ઈ=શક્તિ ‘શવ’ શબ્દના પહેલા અક્ષરમાં ‘ઈ’ ભળતાં શિવ થાય છે. શવમાં શક્તિનો સંપાત થતાં “શિવ” બને છે. शिवा श्त्क्या युक्तो यदि भवति शक्त: प्रमवितुं સૌન્દર્ય લહરી ત્રિમૂર્તિ : પૃષ્ઠ ૫૧ ૨ મુગ્ધા : પંક્તિ ૧૦, નૂરી : પોપટની જાતનું પંખી, કામદેવનું વાહન ૩ માતા : સલિલ...પદ્મ: According to hindu conception. the waters are female, they are maternal, procreative aspect of the absolute, and the Cosmic lotus is their generative organ. The Cosmic lotus is called ‘the highest form or aspect of Earth” Heinrich Zimmer

    (Myths and Symbols in Indian Art and Civilization)

અગ્નિબિંદુ The fiery lingam is s form of the Axis Mundi, and can be equated with the shaft of light or lightning (Vajra) that penetrates and fertilizes the yoni, the alter, the earth, the Mother of the Fire, - for light is the progenitive power’

અગ્નિબિંદુને અનુલક્ષીને શ્રી યંત્ર વિષે...The downward tringle is a female symbol corresponding to the yoni, it is called ‘Shakti’ The upward pointing triangle is the male, the lingam, and is called, the Fire(Vahni). Vahni is synonymous with Tejas, fiery energy, solar heat, kingly splendor, the threatening power of the ascetic, the bodily hear of the warm blooded organism, the life force condensed in the male seed. - Heinrich Zimmmer

સ્થાનાંતર : પૃષ્ઠ ૫૪ ભાલ-ભ્રૂમધ્ય પર જ્યાં ચંદ્રક થાય છે તે સ્થાપન આજ્ઞાચક્રનું છે. ષડ્ચક્ર વિવરણમાં આજ્ઞાચક્રને બે દલનું શ્વેત પદ્મ કહ્યું છે. તેની ઉપર સહસ્રાર ને માર્ગે રક્તબિંદુનું સ્થાન છે. એ જ સ્થાને બહાર ભાલ પર ચંદ્રક કરવામાં આવે છે. પૃષ્ઠ ૭૨ પંક્તિ ૨૩ સ્મૃતિ-ઉડુપિની : સ્મૃતિ રૂપી નાવ. ઢળતી રાતે : પૃષ્ઠ ૧૦૯ ૨ પ્રથમ પ્રહરે : રયિપ્રાણ : રયિ=સ્થૂલ ભૂતસમુદાય, matter શક્તિ, પ્રકૃતિ एतत्सतत्सर्वे यन्मुर्ते चामुर्ते च...रयि- प्रश्नोपनिषद) મૂર્ત: પૃથ્વી, જલ, તેજ; અમૂર્ત=વાયુ, આકાશ). પ્રાણ=જીવન શક્તિ, ચેતના, પુરુષ. રયિપ્રાણ=પ્રકૃતિ અને પુરુષ.

• * * *