રાણો પ્રતાપ/ત્રીજો પ્રવેશ

પહેલો પ્રવેશ

ત્રીજો પ્રવેશ

         સ્થળ : બાદશાહના રાજકવિ પૃથ્વીરાજનું ઘર. સમય : પ્રભાત.

[પ્રભાત. પૃથ્વીરાજ અને બાદશાહના બીજા ઉમરાવો — મારવાડ, અંબર,
         ગ્વાલિયર અને ચંદેરીના રાજાઓ તકિયા — પર પડ્યા છે.]

મારવાડરાજ :

કાં પૃથ્વી! દોસ્ત, વાંચ તારી એ કવિતા. અંબર, પૃથ્વીએ ભારે ફાંકડી કવિતા જોડી છે ભારે ફાંકડી.

અંબરરાજ :

અરે ભાઈ! માથું શા માટે પકવો છો? કવિતા-ફવિતા ઘેર ગઈ; એના કરતાં કચેરીની બે-ચાર વિનોદ-વાર્તા થવા દોને, દોસ્તો!

મારવાડરાજ :

અરે, સાંભળો તો ખરા! કવિતાનું જેવું ફાંકડું નામ, તેવા જ ફાંકડા એના ભાવ; અને ભાઈ, એવો જ ફાંકડો છંદ.

ચંદેરીરાજ :

શું નામ?

પૃથ્વીરાજ :

‘પ્રથમ ચુંબન.’

ચંદેરીરાજ :

ખાસ્સું! નામ તો ઠીક રસભર્યું હાથ આવી ગયું છે. બહુ સારું, ચલાવો!

અંબરરાજ :

અરે પણ ‘પ્રથમ ચુંબન’ ઉપર તે કવિતા કરી શકાય કદી?

પૃથ્વીરાજ :

કેમ નહિ?

મારવાડરાજ :

પણ અત્યારે કવિતા જ સાંભળો ને? આટલી દલીલો કરો છો તેટલી વારમાં તો કવિતા બોલાઈ રહી હોત.

અંબરરાજ :

હવે યાર, મૂકોને પડતી તમારી કવિતા. બોલ, પૃથ્વી, કચેરીના શા નવીન છે?

પૃથ્વીરાજ :

બીજા તો શા નવીન? નવીનમાં તો રાણા પ્રતાપસિંહનું યુદ્ધ.

અંબરરાજ :

પ્રતાપસિંહ અકબરની સાથે યુદ્ધ કરે એ સંભવિત જ નથી. સંભવિત હોય તો અમે જ યુદ્ધ ન લડત?

ગ્વાલિયરરાજ :

હાસ્તો. સંભવ હોત તો અમે કાંઈ લડ્યા વિના રહેત?

ચંદેરીરાજ :

બરાબર છે?

મારવાડરાજ :

[પૃથ્વીરાજની કવિતા વાંચે છે] ‘नव विकसितकुसुमितवनपल्लवे’ — વાહ! વાહ! પૃથ્વી! ફાંકડી કવિતા, જીત્તો રે’, દોસડા!

અંબરરાજ :

હવે દેખ્યો પ્રતાપને! છે તો ફક્ત એક મેવાડનો રાણોને?

ગ્વાલિયરરાજ :

એક ભૂખડી રાજ્ય! એનો એ રાજા!

ચંદેરીરાજ :

અને રાજાયે ભારે! એનો મુખ્ય કિલ્લો ચિતોડ તો મોગલોને હાથ પડ્યો છે!

મારવાડરાજ :

ભાઈને જરા બહાદુરી બતાવવાનો તૉર ચડ્યા છે. બીજું શું?

પૃથ્વી :

હા, હમણાં પ્રતાપસિંહે જરા વધુ મિજાજ કરવા માંડેલ છે. હાલમાં એણે ફરી પાછાં મોગલ-સૈન્યને હલ્લો કરી કાપી નાખ્યાં.

અંબરરાજ :

મગજમાં ખૂબ ખુમારી ભરી છે. હમણાં જ એ ખુમારીના ચૂરા થઈ જવાના.

ચંદેરીરાજ :

ચાલો, ઊઠો, વળી પાછા હમણાં જ કચેરીમાં હાજર થવું જોશે. [ઊઠે છે.]

મારવાડરાજ :

ચાલો.

[એ પણ ઊઠે છે.]

અંબરરાજ :

હું તો કહું છું કે આ બધી પ્રતાપની રીતસરની હઠીલાઈ જ છે.

મારવાડરાજ :

હું કહું છું કે એ એની રીતસર ગાંડાઈ જ છે.

ચંદેરીરાજ :

અરે, એ તો રીતસર બેવકૂફી જ છે.

[બધા જાય છે.]

પૃથ્વી :

આ બધામાં મારવાડરાજ બહુ સમજણો લાગે છે. કવિતાની કદર તો એને એકને જ છે. હવે એક નવી કવિતા રચવી પડશે. વિષય રાખશું ‘વિદાયચુંબન.’ કયા રાગમાં ઉતારશું? કવિતા લખવામાં રાગ નક્કી કરવો એ બહુ કઠણ કામ છે. રાગ ઉપર તો કવિતાની અરધી ખૂબીનો આધાર છે.

[પૃથ્વીરાજની પત્ની જોશીબાઈ આવે છે.]

પૃથ્વી :

અરે, અરે, જોશી! તારાથી બહાર અવાય?

જોશી :

આજ શું તમે દરબારમાં જવાના છો?

પૃથ્વી :

ત્યારે નહિ? આજ તો બાદશાહનો જન્મદિવસ છે, અને મારો મોભો પણ કાંઈ જેવોતેવો નથી. હું કોણ? ગમે તેમ તોય મહારાજાધિરાજ ભારત-શહેનશાહ પાદશાહ અકબરનો સભાકવિ. અબુલ ફઝલની પહેલી ખુરસી, અને બંદાની પડે છે બીજી. ખબર છે?

જોશી :

હાય રે! એમાં પણ અભિમાન? શરમાઈને મોં નીચું ઢાળવું જોઈએ એમાં પણ મગરૂબી?

પૃથ્વી :

તારો કરુણ રસ તો છલકાઈ પડ્યો, હો જોશી! સમ્રાટ અકબર કેટલો મોટો છે તે તું જાણે છે? आसमुद्रक्षितीशानां — સમજી? આખો ભરતખંડ એના ચરણ તળે પડ્યો છે.

જોશી :

ફિટકાર હોજો! એવું બોલતાં ભોંઠા ન પડ્યા? એવું બોલતાં બોલતાં શરમથી ને તિરસ્કારથી જીભ કચરાઈ ન ગઈ? આટલી બધી અધોગતિ? ના, ઠાકોર! આખું આર્યાવર્ત હજુ અકબરના ચરણતળે નથી આવ્યું. હજી તો આર્યાવર્તમાં પ્રતાપ બેઠો છે. હજી એક એવો નર જીવે છે કે જે ગુલામીના વિલાસની સામેય ન જુએ, અને પાદશાહના આદરમાનને ઠોકરે મારે.

પૃથ્વી :

ખરી વાત, જોશી! કવિતા લખવામાં આ ભાવ બહુ સુંદર લાગે. એને તો ઉપમા પણ આપી શકાય. દાખલા તરીકે, જાણે મહાસાગરના પ્રચંડ જલપ્રલયની અંદર, બસ, ગામેગામ અને નગરેનગર બધાં બોળાઈ ગયાં છે; વચ્ચે અડગ ખડું છે એક દૂર દૂરનું પર્વત-શિખર! ખરું કહું તો મેં તો મહાસાગર પણ નથી જોયો, અને જલપ્રલય પણ નથી જોયો, હો! તારા સોગંદ!

જોશી :

રાજમહેલ છોડીને સ્વેચ્છાથી પર્ણકૂટીમાં જઈ વસવું, ખાખરાનાં પાનમાં ખાવું, તરણાંની પથારીએ સૂવું ચિતોડગઢ જ્યાં સુધી ન જીતાય ત્યાં સુધી પોતાની મરજીથી લીધેલું આવું આકરું વ્રત! એ કેવું મહાન! કેવું ઊંચું! કેવું મહિમાવંતું!

પૃથ્વી :

કવિત્વની દૃષ્ટિએ જો જોઈએ, તો ખરેખર એ ભારી સુંદર ભાવ ગણાય. અને મેં જે ઉપમા દીધી એની સાથે તો બરાબર મેળ મળી જાય. બાકી, સંસારની દૃષ્ટિએ તો એ બધું સમજ્યા જેવું!

જોશી :

કેમ? શી મુશ્કેલી લાગી?

પૃથ્વી :

ગરીબીમાં વૈભવની વાત જ ક્યાં કરવી! ઉપરાંત, જરૂર જોઈતી ચીજોનાં પણ સાંસાં પડે; શિયાળામાં કડકડતી ટાઢ વાય, ભૂખ્યા થઈએ ને અનાજ ન મળે એટલે પેટમાં ગલૂડાં બોલે! વળી સંસાર છે, માણસને કોઈક દિવસ કાંઈક ખરચ કરવાનુંયે મન થાય, તો ખિસ્સાં ખાલી! એમાં વળી બાળબચ્ચાંની વેજા વળગે, દિવસરાત એ બધાં ટેં ટેં કર્યા કરે! આથી વધુ મુશ્કેલી તે શી હોય?

જોશી :

એ ઠાકોર! જેણે અંતરની વેદનાથી વ્રત લીધાં હોય, એને ગરીબી આટલી આકરી ન લાગે. એવી ગરીબીમાં તો એને એવી મહત્તા ને એવી સુંદરતા દેખાય કે જે સુંદરતા કોઈ રાજાના રાજમુગટમાંયે ન મળે, પાદશાહોની પાદશાહીમાં પણ ન સાંપડે! મન જેનાં મોટાં હોય એને ગરીબીની બીક ન લાગે, નાથ! એને તો ગરીબી વહાલી લાગે; એ તો ગરીબીમાં માથું નીચું ન ઢાળે, ઊંચું ઉઠાવે; એનાં તેજ ગરીબીમાં ઝાંખાં ન પડે; એ તો અધિકાં ઝળહળી ઊઠે.

પૃથ્વી :

જો, જોશી, કવિતાના પ્રદેશની બહાર ગરીબી કોઈને સુંદર લાગી હોય એવો ભાગ્યશાળી તો મેં હજુ સુધી કોઈ જોયો નથી.

જોશી :

ત્યારે બુદ્ધ ભગવાન રાજપાટ મેલીને સંન્યાસી થઈ ચાલ્યા ગયા, એ શી રીતે?

પૃથ્વી :

ચોખ્ખી બેવકૂફીની રીતે! પોતાને ઘરબાર ન હોય અને માણસ રસ્તે ઊભો ઊભો વરસાદમાં પલળતો હોય, એ તો જાણે કે સમજી શકાય. પણ ઘરબાર હોવા છતાંયે જ કોઈ એમ જ ભીંજાતો હોય, તો જાણવું કે એનું મગજ બગડી ગયું છે, એને કોઈ વૈદની કાળી જરૂર છે.

જોશી :

એવી બેવકૂફીને જ જગતમાં ધન્ય છે, સ્વામી! મહાન બનવામાં તો ત્યાગ જોઈએ.

પૃથ્વી :

મહાન બનવું હોય તો ત્યાગ કરવો જોઈએ. પણ મારે એવા મહાન બનવું જ નથી ને!

જોશી :

ઠાકોર! મહાન બનવું એ તમારા જેવા વિલાસીનું કામ જ નથી. એ મને ખબર છે.

પૃથ્વી :

સાંભળ, જોશી! પહેલી વાત તો એ કે સ્ત્રી-જાતિ આવી સંસ્કારી ભાષામાં વાત કરે એનો અર્થ ‘વાત વંઠી’. ઉપરાંત, જો સ્ત્રી ઊઠીને આવી રીતે ન્યાયશાસ્ત્રીની માફક દલીલો ચલાવવા બેસે, તો અમારે પુરુષોએ દેશ છોડીને નાસવું જ પડે.

જોશી :

મૂઠી અનાજ ખાઈને ઊંઘ્યા કરવું, એ તો કૂતરાં-બિલાડાં પણ કરે છે; પણ કોઈ પરાયાને કાજે જો ત્યાગ ન કરાય, પોતાની જનેતાનું સન્માન સાચવવા તમારાથી એક આંગળીયે ઊંચી ન થાય, તો પછી તમારી અને બીજાં પ્રાણીની વચ્ચે તફાવત શો?

પૃથ્વી :

જોશી, કૃપા કરીને તું રણવાસમાં ચાલી જા. તારી વાક્ચાતુરી બહુ વધવા માંડી છે. હવે એ વાતોની વરાળ મારાં માથામાં સમાતી નથી. માથું ફાટફાટ થાય છે. પહેલાં તો તું બોલી છે તેટલું મને હજમ કરી લેવા દે; પછી નવું બોલજે. જાઓ, સિધાવો!

[જોશી ચુપચાપ ચાલી જાય છે.]

પૃથ્વી :

સત્યાનાશ! મારે તો હાર કબૂલ કરવી પડી. શી રીતે એને જીતવી? મારું તો બધુંય પરખાઈ ગયું. એક તો બાયડીની ચતુર જાત, એમાં વળી જોશી જેવી ભણેલગણેલ સ્ત્રી : એ શી રીતે જિતાય? આટલા ખાતર જ હું બાયડીની જાતને વિશેષ ભણાવવા-ગણાવવાની વિરુદ્ધ છું ને! મારી આબરૂના તો કાંકરા જ થઈ ગયા.