વંઠેલાં અને બીજી નાટિકાઓ/વંઠેલાં: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

વંઠેલાં અને બીજી નાટિકાઓ/વંઠેલાં (view source)

Revision as of 07:48, 13 October 2022

44,849 bytes added ,  07:48, 13 October 2022
no edit summary
No edit summary
No edit summary
 
(8 intermediate revisions by the same user not shown)
Line 439: Line 439:


<center>'''પ્રવેશ ચોથો'''</center>
<center>'''પ્રવેશ ચોથો'''</center>


સમય : સાંજ પડતી આવે છે. સ્થળ : વિદ્યામંદિરના છાત્રાલયની પોતાની ઓરડીમાં અંદરથી બારણું વાસીને અનંત કપડાં બદલે છે. એની જાળીવાળી બારીના સળિયા પાસે ચંદુ અને મહેશ્વર આવી ઊભા છે.
સમય : સાંજ પડતી આવે છે. સ્થળ : વિદ્યામંદિરના છાત્રાલયની પોતાની ઓરડીમાં અંદરથી બારણું વાસીને અનંત કપડાં બદલે છે. એની જાળીવાળી બારીના સળિયા પાસે ચંદુ અને મહેશ્વર આવી ઊભા છે.
Line 1,584: Line 1,585:
}}
}}
{{Right|[સહુ જાય છે.]}}
{{Right|[સહુ જાય છે.]}}
<center>'''પ્રવેશ આઠમો'''</center>
{{Space}}[રાત્રિના એ જ સમયે : ભોળાનાથને ઘેર : બારણામાં ઉમા ઊભી છે. આકૂલ વ્યાકૂલ બની રાહ જોવે છે. અંદરથી ભોળાનાથનો અવાજ આવે છે.]
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|ઉમા! અનંત કેમ નથી બોલતો? એની મેડી કેમ આજ ચુપ છે?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|માથું દુઃખવાથી સૂઈ ગયેલ છે.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|મારે એનું જરા કામ છે. જગાડને!
}}
{{Ps
|ઉમા :
|[ચોંકે છે] ના, બાપાજી, ભાઇનું માથું બહુ જ દુઃખે છે. થોડી વાર સૂવા દો.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|ઠીક.
}}
{{Right|[થોડી વાર બધું ચુપચાપ ચાલે છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|હે પ્રભુ! ભાઈ ઝટ ઘેર આવી જાય! બાપાજીને કોઈએ કહી તો નહિ દીધું હોય?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|ઉમા, વહુ ક્યાં છે? તને ચોક્કસ ખબર છે?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|એ પણ તાવમાં પડેલ છે.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|બેઉ માંદાં? લે, હું વૈદ્યરાજને તેડી આવું.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|[સ્વગત] ઓ મા! [પ્રગટ] ના બાપાજી, અત્યારે એવી શી ઉતાવળ છે તે તમે આંટો ખાવા જાવ?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|પણ વહુ-દીકરો બેઉ માંદાં, તે મારો — બાપનો — જીવ ન બળે? તું કેમ આજે આવી કઠોર બની ગઈ?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|તમે બહુ ન પંપાળો એ બેઉને, બાપા! હોય, શરીર છે, સારું થઈ જશે.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[બહાર આવી] નહિ, હું જાઉં જ, તેડી લાવું વૈદ્યને. હું તે કંઈ બાપ છું કે કસાઈ? [જાય છે.]
}}
{{Ps
|ઉમા :
|હવે શું થાય? પેલાં સામાં મળશે તો? કેવી વલે?
}}
{{Right|[શેરીમાં લોકોનો બોલાસ સંભળાય છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|આ શું? આપણાં નામ કેમ સંભળાય છે? ના, ના. હુતાશનીના ઘેરૈયા લાગે છે.
}}
{{Right|[કોલાહલ છેક ઘર પાસે આવી રહે છે.]}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|કોણ, ભોળાનાથભાઈ?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|હા, ઓહો, કોણ, વૈદ્યરાજ? હું તમને જ તેડવા આવતો હતો. અનંત ને એની વહુ બેઉ પટકાઈ પડ્યાં છે.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|હા, સાઇકલ પરથી ને? આહીં ચાલ્યાં જ આવે છે. હું વેળાસર પહોંચી ગયેલો.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|આ શું બોલો છો? ચંદ્રલોકમાં તો નથી ચડ્યાં ને?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|ચંદ્રલોકમાં તો તમને ચડાવી દીધા છે, ભોળિયા ભોળાનાથભાઈ! આમ તો જોવો!
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[સિપાહીની જોડે અનંતને તથા પુરુષવેશધારી કંચનને દેખી] અનંત! આ શું? તું ઘરમાં નહોતો? વહુને તાવ ચડ્યો છે.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|નહિ રે! કહો કે વહુ સાઈકલે ચડ્યાં છે. આ તમારાં વહુ.
}}
{{Ps
|પોલીસ :
|સાહેબ, હું તો ફક્ત એટલા માટે આવ્યો છું કે આ બેઉ જણાં ઘરમાંથી કંઈ ઉઠાવીને ભાગી તો જતાં નથી ને?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[કંચનને પીઠ ફેરવીને ઊભેલી દેખી] કોણ ભાગેડુ? આ કંચન છે? આ વેશે? [આંખો આડા હાથ દઈ કપાળ કૂટતા] આખર આ ભવાડો?
}}
{{Ps
|પોલીસ :
|સાહેબ, આ બેઉ ઇસમોને ઓળખી લઈને મને કહી દ્યો, કે કાંઈક ઉઠાવીને તો નથી ભાગ્યાં ને?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|ભાઈ પોલીસ! તેઓ ભાગ્યાં તો છે એવી ચીજ ઉઠાવીને, કે જેનું મૂલ્ય નથી. તેઓ ભાગેલ છે આ બિચારા લાખ રૂપિયાના બ્રાહ્મણના નાકનું ટેરવું લઈને. પણ એ મુદ્દામાલ તમને હવે નહિ જડે. તમે તમારે જાઓ.
}}
{{Ps
|પોલીસ :
|બસ, તો ખેરિયત કહું ને અમારા જમાદાર સાહેબને?
}}
{{Ps
|વૈધરાજ :
|હા, ખેરિયત કહેજો.
}}
{{Ps
|પોલીસ :
|[પાછો ફરતો ફરતો] અલ્યાં, શીદ ટોળે વળ્યાં છો આંહીં? શરમ નથી? નફટ છો? અહીં શું જોવાનું છે?
}}
{{Ps
|લોકો :
|હોથલ પદમણીનો ખેલ.
}}
{{Ps
|પોલીસ :
|ભાગો, ભાગો હવે, નીકર કોરડા પડશે બરડામાં. કોક આબરૂદારના ખેલ જોવો છો તે? [આંખ-મિંચકારા કરે છે.]
}}
{{Ps
|લોકો :
|[પાછાં ફરતાં] ખેલ બતાવે તોય ન જોઈએ, એમ?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|બાપડાં સાચું કહે છે.
}}
{{Right|[લોકો ને પોલીસ વિદાય લે છે.]}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|હશે, ભોળાનાથભાઈ! થવું’તું તે થઈ ગયું. હું તો દિલમાં દાઝ્યું એટલે આ બેઉને ઘેર પહોંચાડવા આવ્યો. નહિતર પોલીસ ચૌટે ચૌટે ફેરવવાનો હતો.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[આંખો ઉઘાડી] ઉમા! તું પેટની દીકરી ઊઠીને આમ મારું મૉત બગાડી રહી છે? તું પણ આ બધા ભવાડામાં શામેલ છે? તું વિધવા ઊઠીને?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|અરેરે! શાંતં પાપં! વિધવા ને ફિધવા, કોઈ શું કરે! જમાનો! ભોળાનાથભાઈ, જમાનો પલટ્યો!
}}
{{Ps
|ઉમા :
|વૈદ્યરાજ, ઘણું થયું હવે તમારી લાગણીઓના પ્રદર્શનનું. પધારો. એવું શું ઘોર પાપ કરી નાખ્યું છે મારાં ભાઈ-ભોજાઈએ, કે તમે આજ આવડી બધી દાઝ કાઢી રહ્યા છો?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|કંઈ નહિ, બાપા! કંઈ નહિ. તમારો શો દોષ! જમાનો બોલાવે છે ને! ઊલટાંનો મને લેતાં પડો છો? અરેરે, આજની વિધવા! લ્યો ભાઈ, ક્ષમા કરજો, જાઉં છું. ભૂલ થઈ.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|ભાઈ, એ છોકરાં છે. એના બોલ્યા સામું ન જોશો. તમે કૃપા કરીને વાતને આંહીં જ દફનાવશો.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|અરે શું બોલો છો? બ્રહ્માંડ ફરે તો ય હું વાતનો ઉચ્ચાર કરું? હરિ હરિ કરો. લ્યો, જય જય. સૂઈ જાઓ, ભાઈ અનંત, વહુને બાપડાંને ખૂબ થાક લાગ્યો હશે. એનો દોષ શો? તમે ખેંચો એમ ખેંચાય છે બાપડી. લ્યો, હવે કપડાં-બપડાં પહેરો. આવજો સહુ, હો! [જાય છે.]
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[રડી પડે છે] દીકરા! દીકરા! તેં હવે મને જીવતે માર્યો. હવે પ્રભાત પડ્યે મારું મોં કાળું થશે. મને પીંખી નાખશે. મેં આ શું કર્યું? તમે ત્રણેય મારા કયા ભવનાં વેરી નીકળ્યાં? હવે તો કાં તમે નહિ. ને કાં હું નહિ.
}}
{{Right|[લમણે હાથે ટેકવીને નીચે બેસી જાય છે.]}}
{{Right|[વીંગની બહાર બે અરધી આકૃતિઓ દેખાય છે. એ છે કંચન વહુનાં પિતા અને માતા. પિતાને માથે ટોપી છે. શરીરે એક પહેરણ ઉપર ચાદર લપેટી છે. શાળાના શિક્ષક તેમજ વયે સાડત્રીસેક વર્ષના હોવાથી મુખ પર સંસ્કાર છે. પુત્રીના બાપ તરીકેનું કરુણ દીન મોં નીચે ઢળેલું છે. કંચનનાં માતાએ લાજ કાઢી છે. વીંગમાંથી અરધાં જ દેખાય છે. હાથ જોડેલા છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|[આદર આપતી] આવો.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[મોં પરથી હાથ ઉઠાવી] કોણ છે?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|[વીંગમાંથી ઉતાવળા દોડતા આવી] એ તો અનંતનાં સાસુ-સસરા આવ્યાં છે. મારે પાછું વળવું પડ્યું, ભોળાનાથ!
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[ત્રાડ નાખીને] કોણ લક્ષ્મીધર આવ્યા છે?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|ભોળાનાથભાઈ, ખામોશ! ગમ ખાવાની આ વેળા છે. તમે છો જાણે કે સાચુકલા નિષ્કપટી પેટવાળા. લાગે તેવું કહી લેશો. એ બીકે જ હું લક્ષ્મીધરની જોડે આવ્યો છું.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[‘સાચુકલા ને નિષ્કપટી’ વિશેષણોથી પોરસ પામતા] લક્ષ્મીધર, પુત્રીનાં પરાક્રમ જોવા પધાર્યા છો? કે જમાઈના કુળનો ફજેતો માણવા પગલાં થયાં છે? માણી લેજો, પેટ ભરીને માણી લેજો હો કે?
}}
{{Ps
|લક્ષ્મીધર :
|[નીચે જોઈને] ત્રવાડીજી! હું તો સહદુઃખી છું. મને ન મારો.
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[ત્રાડીને] સહદુઃખી! તું સહદુઃખી! તું લક્ષ્મીધર મારો સહદુઃખી!!! કન્યાને આવી કેળવણી આપીને મારા ઘરનું નિકંદન કાઢવા મોકલનાર તું મારો વેરી કે સહદુઃખી?
}}
{{Ps
|લક્ષ્મીધર :
|સહદુઃખી.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|લક્ષ્મીધર, તમે હવે જીભડી મોંમાં રાખો ને! એ બાપડા બળતાને કાં બાળો?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|નીકળો! મારા ઘરની બહાર નીકળો! આંહીં તમારા ઓછાયા ન પાડો!
}}
{{Ps
|લક્ષ્મીધર :
|[હાથ જોડી] કંચનને બે દિવસ તેડી જાઉં?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|[હસીને] વાહ રે વાહ! અત્યારે તેડી જવાનો સમય છે? તમે પણ ઊલટાનું બળતામાં ઘી શું હોમો છો? મારા ભૈ!
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[ગર્જના કરીને] તેડી જવા દઉં? જીવતી વહુને હવે તેડી જવા દઉં? હું ભોળાનાથ! મારા ઘરનું માણસ — હવે એમ હું એને પાટકવા દઈશ? તેડી જજે હવે તો જ્યારે...
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|હાં, હાં, હાં, ભાઈ! कौधाद्भति संमोह : [વગેરે ગીતાના શ્લોક બોલી જાય છે.] તમે સમજુ થઈને?
}}
{{Right|[લક્ષ્મીધર ને એની વહુની બેઉ આકૃતિઓ વીંગમાં ચાલી જાય છે.]}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|બસ, ચાલ્યા ગયા! દાઢી માગે જ છે ને! દીકરીનાં માવતરને એવો અહંકાર પાલવતો હશે? અત્યારે તો પગમાં પડી ક્ષમા માગવાની હોય? કે બસ, બરો ચઢાવીને ચાલ્યા જવાનું હોય? શાં માણસો થાય છે!
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|વૈદ્યરાજ, સાક્ષી રહેજો. મારા પર શી શી વીતી રહી છે તેના સાચા સાક્ષી રહેજો.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|સહુથી મોટો સાક્ષી તો પ્રભુ છે, ભોળાનાથભાઈ! હું શું હિસાબમાં? આ તો હું પ્રથમથી જ નહોતો કહેતો, કે આખરે આમ થવાનું! એ જ થયું. ઠીક, જય જય.
}}
{{Right|[જાય છે.]}}
<br>
{{Right|[કંચન, અનંત, અને ઉમા, મૃતદેહો-શાં સ્તબ્ધ ઊભાં છે. સહુનાં મોં પછવાડે છે. પીઠ પ્રક્ષકો તરફ છે. ભોળાનાથ અંદર ચાલ્યા જાય છે.]}}
<center>'''પ્રવેશ નવમો'''</center>
[અનંતના શયનખંડની મેડી. રાત્રિના દસ બજ્યા છે. અનંત અને કંચન અગરબત્તી પેટાવે છે. એક ધૂપદાનમાં દેવતા છે. તેમાં ધૂપનો ભૂકો નાખીને અનંત કંચનના મોં ઉપર ધુમાડાનાં ગૂંચળાં ફૂંક મારી મારીને પસારે છે. કંચન અકળામણ અનુભવે છે.]
{{Ps
|કંચન :
|[હસતી હસતી આડા હાથ ધરતી] રહેવા દો, સાચે જ હું ગૂંગળાઉં છું. તમારી પુરુષોની તો સુગંધ પણ અકળાવનારી. કેમકે મહીં ધુમાડાના ગોટેગોટ.
}}
{{Ps
|અનંત :
|સળગી સળગીને અમે તમને સુવાસિત કરીએ; ને તમારાથી થોડો ધુમાડો ય ન સ્હેવાય, કેમ?
}}
{{Right|[નીચે વીંગમાંથી એક અવાજ આવે છે]}}
{{Ps
|અવાજ :
|કંચન! આજથી તું અમારી દીકરી નથી.
}}
{{Right|[અનંત અને કંચન ચમકીને ઊભાં રહે છે. નીચે નિહાળે છે. વીંગમાંથી બે મોઢાં દેખાય છે.]}}
{{Ps
|બીજો અવાજ :
|અમને તું મુવેલાં માનજે. તું ય અમારે મનથી હવે મરી જ ગયેલી છે.
}}
{{Right|[બન્ને મોઢાં અંદર ચાલ્યાં જાય છે. અનંત અને કંચન પરસ્પર જોઈ રહે છે.]}}
{{Ps
|અનંત :
|તારાં બા અને બાપાનો અવાજ!
}}
{{Right|[કંચન ડોકું ધુણાવે છે.]}}
{{Ps
|અનંત :
|રસ્ટીકેટ! તું પણ મારી માફક જ સર્વ સ્થાનેથી રસ્ટીકેટ! આપણે બેઉ સરખાં [ગાવા લાગે છે.] રસ્ટીકેટ! રસ્ટીકેટ! રસ્ટીકેટ! [સીસોટીમાંથી અવાજ કાઢે છે.] આજે તો આ પવન પણ આકાશના કોઈ વિદ્યામંદિરમાંથી ‘રસ્ટીકેટ’ થયો લાગે છે. ચંદ્ર અને વાદળીઓ પણ કોઈક કુટુંબની ઓરડીમાંથી છૂટીને મંડ્યાં છે તોફાન કરવા. ડાહ્યાડમરા છે માત્ર આ તારાઓ. આજ્ઞાંકિત નિશાળિયાઓ જેવા, બસ, બાંકડા પર બેસી જ રહ્યા છે! જાણે છાનામાના ‘લેસન’ ગોખતા હોયને, એવી રીતે એ તમામનાં મોં પટ પટ થાય છે. જો ને પવિત્ર પણ કેવા! એટલા બધા ઉચ્ચાશયી કે વાદળીઓની મોહિની એને પહોંચે જ નહિ. બાપડાને ‘રસ્ટીકેટ’ થવાની લજ્જત જ ન રહી જીવનમાં. મોજ તો છે આ ઉખડેલ પવનને.
}}
{{Right|[કંચન બહાર જોઈને શૂન્ય મને ઊભી છે. અનંત એની પાસે આવે છે. એનો ખભો ઝાલે છે.]}}
{{Ps
|અનંત :
|કેમ આમ? ઉંબરમાં જ હાંફી ગઈ?
}}
{{Ps
|કંચન :
|માબાપે મને મુઈ વાંચ્છી! [શૂન્યમાં જોઈ રહે છે.]
}}
{{Ps
|અનંત :
|બહારના જગતમાં જેટલું આપણું અવસાન, તેટલું અંદરનું જીવન વધુ ઉજ્જ્વળ. ગાંડી, નથી સમજતી?
}}
{{Ps
|કંચન :
|[જે દિશામાંથી માબાપનો અવાજ આવેલો તે જ દિશામાં ટાંપી રહેતી] એ મોં પણ ફરી ન જોવાનાં. એ સૂર પણ કદી નહિ સાંભળવાના?
}}
{{Ps
|અનંત :
|[એને ઢંઢોળીને] તું મને પણ ભાંગી નાખીશ, કંચન!
}}
{{Right|[નીચે ઉમા ઊભી ઊભી ધીરે સ્વરે કહે છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|ભાભી! ઓ ભાભી! આ વેણી ને આ ફૂલહાર. આ લે.
}}
{{Right|[ઊંચે હાથ લંબાવે છે.]}}
<br>
{{Right|[મકાન પાસે કોલાહલ મચે છે. લોકોનું ટોળું પછવાડે ઊભું છે.]}}
{{Ps
|ટોળામાંથી એક અવાજ :
|નાટક, ભાઈઓ, નાટક! લક્ષ્મીધરની છોકરીનું નાટક! બહુ ભણેલીનું નાટક! બોલો : [લ્હેકાથી] લક્ષ્મીધર તો જીવતે મુવો!
}}
{{Ps
|ટોળાનો સામો અવાજ :
|[તાલબંધ લ્હેકાથી] જીવતે મુવો!
}}
{{Ps
|એક અવાજ :
|[લ્હેકાથી] દીકરી તો થઈ બાપનો કૂવો!
}}
{{Ps
|સામો અવાજ :
|[લ્હેકાથી] બાપનો કૂવો!
}}
{{Right|[અનંત ને કંચન ઊંચે સ્તબ્ધ બની રહે છે : ઉમા પગથિયાં પર વેણી અને હાર લઈ નિઃસ્તબ્ધ બની ગયેલી છે.]}}
<br>
{{Right|[ટોળામાં કોઈ નવો અવાજ ભળે છે.]}}
નવો અવાજ :
અલ્યા, પેલીએ પણ નાટક માંડ્યું છે રામતળાવની પાળે.
{{Ps
|ટોળામાંથી એક જણ :
|કોણ પેલી!
}}
{{Ps
|અવાજ :
|પેલી ભદ્રમુખની વંઠેલી બાયડી સૂરજ.
}}
{{Ps
|બીજો જણ :
|શું નાટક માંડ્યું છે એણે?
}}
{{Ps
|અવાજ :
|રામતળાવની પાળે ઊભી ઊભી પાણીનાં લ્હેરિયાં સામે હાથ લંબાવે છે ગાંડી. ને હાલરડાં ગાય છે.
}}
{{Ps
|બીજો જણ :
|હાલરડાં શાનાં વળી?
}}
{{Ps
|અવાજ :
|એ તો કોણ જાણે. વાતો થાય છે કે જાત્રામાં ગઈ ત્યાં એને બાળક જન્મેલું ને એને ઠેકાણે કરેલું. અત્યારે હવે ‘મારું બાળક! મારું બાળક! મારા બાળકને દાટી ન દ્યો! એક વાર મને ધવરાવવા દ્યો!’ એમ કરતે કરતે એ તો ઠેઠ પાળની કિનારી સુધી ચાલી ગઈ છે. માણસોની ઠઠ મળી છે. રાંડ પડશે ક્યાંક!
}}
{{Ps
|બીજો જણ :
|પાપ ટળશે તો તો. ગામના જુવાનિયા હેઠા બેસશે! કાંઈ ઉપાડો લીધો છે, કાંઈ ઉપાડો!
}}
{{Ps
|અનંત :
|કંચન! ઉમા! સાંભળ્યું? સૂરજની જળસમાધિ... [અવાજ આવે છે.] અનંતભાઈ! ઓ અનંતભાઈ! ઝટ દોડો. દોડો ઝટ! મારી સૂરજ તળાવમાં ગઈ. ઝટ દોડો!
}}
{{Ps
|ઉમા :
|સાવિત્રીભાભુનો અવાજ.
}}
{{Ps
|અનંત :
|સાવિત્રીભાભુ! હું આવ્યો, હો કે! [દોડે છે.]
}}
{{Ps
|કંચન :
|હું પણ આવું છું, બેન! વેણી ને હાર સાચવી રાખજો હો! હમણાં આવતી રહું છું. [બેઉ જાય છે. ઉમા હાથમાં વેણી અને હાર લઈને સ્તબ્ધ ઊભી રહી છે. પડદો પડે છે.]
}}
{{Right|[પડદાની પાછળની સીસોટીઓ : અવાજો :]}}
{{Ps
|પહેલો અવાજ :
|અલ્યા ભાગો! ભાગો! ભાગો.
}}
{{Ps
|બીજો અવાજ :
|છેટા રહો! પાળથી દૂર રહો! ડાકણ થઈ.
}}
{{Ps
|ત્રીજો અવાજ :
|દોરડાં લાવો! મીંદડીઓ લાવો!
}}
{{Ps
|અનંતનો અવાજ :
|હટો, રસ્તો આપો મને, હિચકારાઓ!
}}
{{Ps
|પહેલો અવાજ :
|કોણ, એ અલ્યા! પેલો અનંતિયો!
}}
{{Ps
|બીજો અવાજ :
|ઓ પેલીએ ઝાલ્યો! ઓ બેઉ તળિયે જાય. ગયાં, ગયાં, ગયાં! રામ!
}}
<center>'''પ્રવેશ દસમો'''</center>
{{Space}}[ભોળાનાથને ઘેર પ્રભાતની વેળાએ ભીનાં પનિયાં અને ફાળિયાંભર અનેક લોકોની શોકાતૂર ઠઠ વચ્ચે ભોળાનાથ ભાંગી પડેલા જેવા થઈને બેઠા છે.]
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|[ગદ્ગદિત બની] અનંત! ઓ મારા અનંત! દીકરા અનંત! [રડે છે.] શી તારી ચતુરાઈ! શાં તારાં ડહાપણ! ઓ, ઓ, ઓ...!
}}
{{Ps
|વીરેશ્વર :
|સમતા! સમતા રાખો ભોળાનાથભાઈ!
}}
{{Ps
|વિશ્વનાથ :
|ખરો બહાદરિયો અનંત! એ તો, ભાઈ, પારકા જીવને ઉગારવા તમારો અનંત જ પાણીમાં કૂદવાની હિંમત કરે. તમારા નામને જગતમાં જાહેર કર્યું.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|[જમીન પર લાકડીના તાલ દેતા દેતા] હું તો હમેશાં કહેતો આવ્યો છું કે આપણા ગામના રામતળાવમાં સાહસ કરવા જેવું નથી. એક તો એમાં વમળ ઘણાં છે. વળી બીજું એ કે બૂડતું માણસ હમેશાં પોતાને બચાવવા આવનારને જ બાઝી પડીને બૂડાડે છે. માટે બૂડતું માણસ એક, બે, ને ત્રીજી વાર ઉપર આવીને નીચે ન બેસી જાય ત્યાં સુધી એનો વિશ્વાસ ન કરવો એમ અમારો આયુર્વેદ તો કહે છે.
}}
{{Ps
|ચોથો જ્ઞાતિજન :
|જુવાનિયાને કલેજે સબૂરી જેવી તો કોઈ વાત જ ન રહી હવે. અને આ અભાગણી જુવાનડીઓને પણ વાતવાતમાં બસ જીવ કાઢી નાખવાની જ લત પડી!
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|અનંત! બેટા અનંત! ડાકણ જાગી ને મારા એકના એક અનંતનો ભોગ લઈ ગઈ, ઓ મારા અનંત! [રડે છે.]
}}
{{Ps
|વીરેશ્વર :
|સમતા રાખો, ભાઈ! ધીરજ રાખો, પ્રભુનામ લ્યો.
}}
{{Ps
|પોલીસ જમાદાર :
|બહુ સાહસકર્મ કર્યું! એમ તો અમારી પાસે મીંદડીઓ ક્યાં નો’તી! તરૈયા વાઘરી ક્યાં નો’તા! અમારા પોલીસ હજી કપડાં ઉતારતા’તા ત્યાં તો તોપનો ગોળો પડે એમ આવીને ઝંપલાવી પડ્યો એ તો.
}}
{{Ps
|વીરેશ્વર :
|પણ વહુ સુધ્ધાં શી રીતે ડૂબ્યાં?
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|અરે ભાઈ! પછી કાંઈ શુદ્ધિબુદ્ધિ થોડી રહે છે? અનંત ઊતર્યો સૂરજને ઉગારવા. સૂરજને એણે હાથ કરી. સૂરજે એને નીચે ખેંચ્યો. એણે બૂમ પાડી કે “કંચન, આવજે! રામરામ!” ત્યાં તો વહુ પણ, બસ, ઝોડની જેમ કૂદી જ પડ્યાં. હું કાંઠે ઊભો ઊભો બધું જ જોતો હતો.
}}
{{Ps
|વિશ્વનાથ :
|એ ખાસી વાત. વૈદ્યરાજે પોતે કાંઠે ઊભા ઊભા જ જોયું, પછી એમાં ખોટું શાનું હોય?
}}
{{Ps
|જમાદાર :
|ભોળાનાથભાઈની આબરૂ જબ્બર, એટલે મડદાં ચૂંથાયાં નહિ, ભાઈ!
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|[દૂર કંચનના પિતા લક્ષ્મીધરને ઊભેલો દેખી] લક્ષ્મીધર બાપડા નસીબદાર જીવ કે એકની એક દીકરીનો રંડાપો જોવો મટ્યો. એટલું વળી સવળું ઊતર્યું.
}}
{{Right|[વિદ્યાલયના આચાર્યજી આવે છે. ઊભા ઊભા સહુને હાથ જોડી ગંભીર સ્વરે કહે છે.]}}
{{Ps
|આચાર્ય :
|શ્રીમાન ભોળાનાથભાઈ, તથા જ્ઞાતિભાઈઓ, અનંતકુમાર અમારો વિદ્યાર્થી હતો. એણે વીરધર્મ બજાવતાં બજાવતાં પ્રાણ અર્પણ કીધા. અમારે એનું એક સ્મારક કરવું છે. એનું એક તૈલચિત્ર, એના નામનો એક ખાસ અંક અમારા માસિકનો, ને એના નામની એક શિષ્યવૃત્તિ : એવી ત્રિવિધ મારી યોજના છે. અનંતે તો અમારી સંસ્થાને ઉજાળે તેવી વીરતા કરી. મેં એનું વૃત્તાંત વર્તમાનપત્રો પર મોકલી પણ આપ્યું છે. વીર પતિનાં વીરાંગના પત્ની કંચનગૌરીની છબી પણ મોકલાવી છે મેં.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|એ ઉત્તરાર્ધ કરવાની જરૂર નહોતી. अति सर्वत्र वर्जयेत એ આયુર્વેદનું સુવર્ણ-વાક્ય છે.
}}
{{Right|[આચાર્ય જતા રહે છે.]}}
<br>
{{Right|[એકાએક ઉમા આવીને ઊભી રહે છે. એના મોં પર આંસુ છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|હું પણ વૈદ્યરાજને કહું છું કે હવે ‘અતિ’ કરતા અટકો. બહુ કરી ચૂક્યા તમે. મારા ભાઈ-ભાભીના અને નિર્દોષ સૂરજના પ્રાણ ગયા પછી હવે એનાં શબને ન ચૂંથો! ન ચૂંથો!
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|બહેન, બાપુ, તું વિધવા છે. પૂજનીયા છે. તારે તો અત્યારે બહારથી આવનારાં બૈરાંને સંભાળવાં રહ્યાં. તારે તો મા વિનાના ઘરમાં વ્યવહાર સાચવવો ઘટે. તારાં શીલચારિત્ર્ય —
}}
{{Ps
|ઉમા :
|આગ લાગો એ અમારાં શીલચારિત્ર્યમાં. કોઈ કહેનાર છે કે નહિ આ શીલચારિત્ર્યના ઢોંગીને? પૂછો, તપાસો, સૂરજનો જીવ શા માટે ઉશ્કેરાયો આટલો બધો? કાલે મોડી રાતે એની પાસે જઈને આ વૈદ્યરાજે શું કર્યું હતું? [બધા વિસ્મિત દૃષ્ટિએ વૈદ્યરાજની સામે તાકી રહે છે. વૈદ્યરાજ કોપાયમાન બને છે.]
}}
{{Ps
|જમાદાર :
|બોન, બાપુ, આ બધું તારા મોંમાં શોભે?
}}
{{Ps
|ભોળાનાથ :
|ઉમા, અંદર જા.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|બાપુજી, માધાવાવે ગામના પટેલનાં દીકરો-વહુ માગ્યાં હતાં. તેમ આજ તમારા લોકાચારની નિર્જળી બનેલી વાવે તમારાં બાળકો લીધાં; હજી અનેકનાં લેવાશે. હજુ તો પાતાળે ય પાણી નથી તબક્યાં.
}}
{{Ps
|વૈદ્યરાજ :
|બાઈ, તું ગંગાસ્વરૂપ કહેવાય. તું અંદર જઈશ હવે?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|હું અંદર જાઉં છું. પણ બહાર તમારો કાળ બોલે છે. [જાય છે.]
{{Space}}[બહારથી ભયંકર કોલાહલ.] મારો એને. પકડો એ વૈદડાને. ગામના જુવાનો! આજ એને ન મૂકજો. એણે જ સૂરજનો જીવ લીધો છે.
}}
{{Right|[વૈદ્યરાજ નાસે છે. સમુદાય વિખરાય છે.]}}
<center>'''પ્રવેશ છેલ્લો'''</center>
[થોડા દિવસો વીત્યા બાદ એક પ્રભાતે : ભોળાનાથના ઘરના ચોગાનમાં : ઉમા તુલસીના છોડ પાસે ઊભી છે. ઊભી ઊભી ફૂંક મારીને દીવાની દીવેટો ઓલવે છે. અને પછી તુલસીના રોપાને એક પછી એક ઉખેડી ફેંકી દેતી —]
{{Ps
|ઉમા :
|બહેન વૃંદા! તારો વસ્તાર બહુ વધી ગયો. તારી તો મંજરીએ મંજરીએથી જીવન ઝરે છે. પણ એ બધું શા માટે? આ કાળા કાળા શાલિગ્રામનું ધણીપદું સંતોષવા માટે?
}}
{{Right|[શાલિગ્રામને ઉઠાવી ફગાવે છે] જાઓ, દેવ! પથ્થરો ભેળા પથ્થર બનીને રહેજો.}}
<br>
{{Right|[ખડકીનાં કમાડ ખખડે છે. વીંગ તરફ જોતી ઉમા કહે છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|શંકર, મેં દીવા ઓલવી નાખ્યા. તુળસી ઉખેડી નાખ્યાં.
}}
{{Ps
|શંકર :
|[અંદર આવે છે.] તૈયાર છો? ટિકિટ ખરીદી લઉં?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|ક્યાં જશું?
}}
{{Ps
|શંકર :
|પ્રથમ લાહોર. ત્યાં લગ્નની વિધિ પતાવી દેશું. પછી એડન. કોઈ નામ ન લઈ શકે પછી.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|કોઈને ખબર નહિ પડી જાય?
}}
{{Ps
|શંકર :
|ના, ના; બાપાજી તો ભાઈનાં ફૂલ દામોદરજીમાં પધરાવીને પછી તમારે સાસરે જવાના છે.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|શા માટે?
}}
{{Ps
|શંકર :
|તમને પાછાં સાસરીમાં મોકલી દેવાની તજવીજ કરવા માટે.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|[વિચારમાં પડીને] એમ!!!
}}
{{Ps
|શંકર :
|હા, વૈદ્યરાજનાં ને આચાર્યજીનાં કારસ્તાન. પણ આપણે તેમને હાથ ઘસતા કરીશું. ખરું?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|ખરું! [હાથ ચોળતી ઊભી રહે છે.]
}}
{{Ps
|શંકર :
|હવે કયું બંધન છેલ્લું બાકી છે, ઉમા! હજુય તમને આ ભાઈ-ભાભી તથા સૂરજના ભોગ લેનાર ભૈરવ સમાજનું નિર્મેલું સતીત્વ વહાલું છે? હજુ પણ? હજુ ક્યાં સુધી સળગવું છે, ઓ ઉમા?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|શંકર, ખડકીની સાંકળ ચડાવી આવીશ?
}}
{{Ps
|શંકર :
|કેમ? [રોમાંચ અનુભવે છે.]
}}
{{Ps
|ઉમા :
|કંઈ નહિ. મારી ઇચ્છા છે. આજ આપણે એકાંતે મળીએ.
}}
{{Right|[શંકર ખડકીને સાંકળ ચડાવીને પાછો આવે છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|શંકર, નજીક આવીશ?
}}
{{Right|[પોતે અને શંકર પરસ્પર નજીક આવે છે. બેઉના ચહેરા પર ઉશ્કેરાટ છે. ઉમા હાથ લંબાવે છે, શંકર એ હાથ ઝાલવા જાય છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|[એકાએક દૂર ખસી જઈ] શંકર, થોડીવાર ખમી જા. મારે કશુંક કહેવું છે. થોડીક વાત સાંભળ.
}}
{{Ps
|શંકર :
|અત્યારે ખસો છો, ઉમા? મારું જીવન પીગળીને ધૂળમાં રેલાય છે તે વેળા ખસો છો? ઓ આરસની પ્રતિમા!
}}
{{Ps
|ઉમા :
|શંકર, [ભુજાઓ લંબાવી] આટલી જ વાર છે મને. આ સતીપણાની આગમાંથી નીકળી જવાને આટલી જ વાર છે.
}}
{{Ps
|શંકર :
|ત્યારે?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|મનથી તો હું ક્યારની તારા હૈયા ઉપર ચંપાઈ રહી છું.
}}
{{Ps
|શંકર :
|ભાઈની પણ એ જ છેલ્લી ઇચ્છા હતી, ઉમા! ભાઇના સંકલ્પને —
}}
{{Ps
|ઉમા :
|ભાઇના સંકલ્પને પૂરો કરવાની મારી શક્તિ હોત! ઓ શંકર, ભાઈ મારો — મારો ભાઈ અનંત આજ મારામાં કેમ પ્રગટતો નથી?
}}
{{Ps
|શંકર :
|તમે આ શું કહો છો?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|તું નહિ સમજે, શંકર! મેં તને સાંકળ વાસવાનું કહ્યું, ને તેં મને નાસવાનું કહ્યું, ખરું?
}}
{{Ps
|શંકર :
|પણ બીજો શો ઇલાજ છે, ઉમા?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|અનંતભાઈ નાઠો’તો કદી, શંકર? એના સ્નેહમાં કે મૉતમાં એણે ચોરીનો માર્ગ લીધો’તો કદી, શંકર?
}}
{{Ps
|શંકર :
|ના, કદી નહિ.
}}
{{Ps
|ઉમા :
|ને હું અનંતની બહેન આજે છૂપા રસ્તા લેવા ઊભી થઈ ગઈ!
}}
{{Ps
|શંકર :
|હું તમને ફસાવી રહ્યો છું એવું દેખાયું?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|નહિ નહિ, શંકર! તું સમજ્યો નહિ. તું મને શું ફસાવશે? મારી છાતીમાંથી આજે તમામ ધર્મભાવ ઉખડી ગયા છે. પણ હું અનંતની બહેન ભીરુ બનીને છીંડાં શોધી રહી છું. થોડીક હિંમત — ઓ શંકર! — થોડી જ હિંમત મારામાં હોત!
}}
{{Ps
|શંકર :
|શાની હિંમત?
}}
{{Ps
|ઉમા :
|આ શહેરની ભરી બજારમાં તારો હાથ ઝાલીને ચાલવાની — તારા વૈદ્યરાજની અને આચાર્યની છાતી ઉપર પગ દેતા દેતા ચાલવાની — ફિટકાર, હુડેહુડેના અવાજ અને થૂથૂકાર ઝીલીને ચાલવાની — એવી હિંમત જો મારામાં હોત તો તારા ગળામાં અત્યારે જ આ બે હાથની માળા કરી પહેરાવી દેત. [હાથ ઊંચા કરી વિહ્વળતા બતાવે છે.]
}}
{{Ps
|શંકર :
|ત્યારે? બસ? રજા લઉં? પાષાણી!
}}
{{Ps
|ઉમા :
|[આંખો મીંચીને વિહ્વળ ભાવે] હા, હવે તું જલદી જતો રહે. પણ મને પાષાણી ન કહે. ભ્રષ્ટા જ કહે. વેશધારિણી કહે. કાયર અને ભીરુ કહે. શંકર, મારે સતી નથી કહેવાવું. હું લોહીમાંસની બની છું. [શંકર જાય છે.]
}}
{{Right|[સાંકળ ઊઘડવાનો અવાજ થાય છે.]}}
{{Ps
|ઉમા :
|[ચમકીને] શંકર ચાલ્યો ગયો? મારા ધૈર્યના બધા જ બંધો તોડતો ગયો! જીવનભર મારે વેશ જ ભજવવો રહ્યો શું? [તુળસીના ઉખડેલા રોપાને ફરીવાર ઉપાડીને કુંડામાં રોપતી] બહેન વૃંદા! પાછાં વિરાજો અહીં. મરતાં સુધી આપણે ઢોંગ ભજવીએ. હજારો મારી બહેનો ભજવે છે તેવા ઢોંગ. અનંતભાઈ! વીરા! તારી છાતીમાં ભરી હતી તેવી હિંમતની એક જ કણી મને મળી હોત! તો મારું માથું અત્યારે શંકરની છાતી ઉપર ઢળત! ઓ ભાઈ! ઓ અનંત! જીવવું બહુ અકારું લાગે છે હવે, તું જતાં જગતમાં મને સમજનારું કોઈ ન રહ્યું.
}}
{{Right|[તુળસીને કુંડે માથું ઢાળીને ડૂસકે ડૂસકે રડે છે.]}}
<br>
{{Right|પડદો}}
KhyatiJoshi
26,604

edits

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/53133...53156"

Navigation menu