યાત્રા/મનુજ–પ્રણય: Difference between revisions

From Ekatra Wiki
Jump to navigation Jump to search
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|મનુજ–પ્રણય|}} <poem> ‘પ્રિયા–’ ગુંજી ઊઠ્યો મન ગગનમાં શબ્દ સહસા, દિશાઓમાં જાગ્યે કનક રસ કો, શાંત જલમાં ઊઠ્યા વીચિસ્પંદો, જગત પલટ્યું એક પલમાં; ક્યહીં વ્યોમાંકેથી વરસી મુદ કા નૂતન...")
 
(formatting corrected.)
 
(2 intermediate revisions by the same user not shown)
Line 2: Line 2:
{{Heading|મનુજ–પ્રણય|}}
{{Heading|મનુજ–પ્રણય|}}


<poem>
{{block center|<poem>
<center>[૧] </center>
 
‘પ્રિયા–’ ગુંજી ઊઠ્યો મન ગગનમાં શબ્દ સહસા,
‘પ્રિયા–’ ગુંજી ઊઠ્યો મન ગગનમાં શબ્દ સહસા,
દિશાઓમાં જાગ્યે કનક રસ કો, શાંત જલમાં
દિશાઓમાં જાગ્યો કનક રસ કો, શાંત જલમાં
ઊઠ્યા વીચિસ્પંદો, જગત પલટ્યું એક પલમાં;
ઊઠ્યા વીચિસ્પંદો, જગત પલટ્યું એક પલમાં;
ક્યહીં વ્યોમાંકેથી વરસી મુદ કા નૂતનરસા!
ક્યહીં વ્યોમાંકેથી વરસી મુદ કો નૂતનરસા!


પરાગે લોભાયો ભ્રમર જ્યમ પેખે કમલિની,
પરાગે લોભાયો ભ્રમર જ્યમ પેખે કમલિની,
Line 16: Line 18:
ભમ્યો પૃથ્વી કેરા પ્રતિમુખ પરે મીટ ભરતો,{{space}} ૧૦
ભમ્યો પૃથ્વી કેરા પ્રતિમુખ પરે મીટ ભરતો,{{space}} ૧૦
ભમ્યો પુષ્પે પુષ્પે નિજ ટહલ નાની ઉચરતો,
ભમ્યો પુષ્પે પુષ્પે નિજ ટહલ નાની ઉચરતો,
રહ્યો પ્રાર્થી કોઈ પરસ-નિજ પૂર્ણત્વ ઘટના.
રહ્યો પ્રાર્થી કોઈ પરસ- નિજ પૂર્ણત્વ ઘટના.


પ્રિયે! પહેલી ન્યાળી મધુ ઉપવને કુન્દકલિકા
પ્રિયે! પ્હેલી ન્યાળી મધુ ઉપવને કુન્દકલિકા
સમી, ત્યારે તારું અધુરું મધુરું હૈયું સ્ફુટિત,
સમી, ત્યારે તારું અધુરું મધુરું હૈયું સ્ફુટિત,
હરિત્ પર્ણો કેરા પુટ મહીં ઝિલાયું શું અમૃત,
હરિત્ પર્ણો કેરા પુટ મહીં ઝિલાયું શું અમૃત,
સુધાર્થી ભૃંગાર્થે પ્રગટી રસની હોય ખનિકા!
સુધાર્થી ભૃંગાર્થે પ્રગટી રસની હોય ખનિકા!


વસંતે વા દીઠી મઘમઘતી કો સંજરી સમી,
વસંતે વા દીઠી મઘમઘતી કો મંજરી સમી,
કશી અંગે અંગે સુરભિ તવ ઝંકાર કરતી,
કશી અંગે અંગે સુરભિ તવ ઝંકાર કરતી,
પિકો કેરી ઘેરી ટહુક તવ કણે ઉભરતી,
પિકો કેરી ઘેરી ટહુક તવ કર્ણે ઉભરતી,
અને પ્રીતિસ્રોતે ચડતી ભરતી કેાઈ વસમી.{{space}} ૨૦
અને પ્રીતિસ્રોતે ચડતી ભરતી કોઈ વસમી.{{space}} ૨૦


તને ન્યાળી વેગે વન વિચરતી ક્ષિપ્ર હરિણી,
તને ન્યાળી વેગે વન વિચરતી ક્ષિપ્ર હરિણી,
મરુત્-જિહ્વા જેવી તૃણપટ અહા શે પજવતી!
મરુત્-જિહ્‌વા જેવી તૃણપટ અહા શે પજવતી!
સહ શૃંગીઓનાં શિર દૃગતરંગે નચવતી,
સહ શૃંગીઓનાં શિર દૃગતરંગે નચવતી,
કશી પ્રીતિ-ઝંઝા ડગમગવતી ચિત્ત-તરણી.
કશી પ્રીતિ-ઝંઝા ડગમગવતી ચિત્ત-તરણી.
Line 39: Line 41:


પ્રિયા–મારી મારી, કુસુમલ સુવેગા ભરજલા,
પ્રિયા–મારી મારી, કુસુમલ સુવેગા ભરજલા,
તને ન્યાળી ન્યાળી નયનતિને ઝાંખપ ચડી,{{space}} ૩૦
તને ન્યાળી ન્યાળી નયનદ્યુતિને ઝાંખપ ચડી,{{space}} ૩૦
છતાં એકે તારી લટ મુજ કપલે નવ અડી,
છતાં એકે તારી લટ મુજ કપોલે નવ અડી,
કશી તું દુઃસ્પર્શી, કશી બલવતી તું અબલા!
કશી તું દુઃસ્પર્શા, કશી બલવતી તું અબલા!


છતાં હૈયાએ તે નહિ નિજ તજી કચ્છપમતિ,
છતાં હૈયાએ તો નહિ નિજ તજી કચ્છપમતિ,
તને સ્હાવી ચ્હાવી નિજ કરવી એવું ધ્રુવ કરી,
તને સ્હાવી ચ્હાવી નિજ કરવી એવું ધ્રુવ કરી,
મચ્યું એ તે ગંડુ, સ્થળ સ્થળ રહીં તે અનુસરી
મચ્યું એ તો ગંડુ, સ્થળ સ્થળ રહ્યું તે અનુસરી
તને–તારાં ધીરાં તરલ ચરણેને દૃઢગતિ.
તને–તારાં ધીરાં તરલ ચરણોને દૃઢગતિ.


તને હું કૌમાર્યે નિરખું શિવને મંદિર જતી,
તને હું કૌમાર્યે નિરખું શિવને મંદિર જતી,
કુણાં ઊર્મિબિન્દુ દ્વયનયનને સંપુટ ભરી,
કુણાં ઊર્મિબિન્દુ દ્વયનયનને સંપુટ ભરી,
સ્તવંતીઃ ‘મા અંબા, વર હર સમે– મંજુ ઉચ્ચરી,
સ્તવંતીઃ ‘મા અંબા, વર હર સમો– મંજુ ઉચરી,
–અને જાતે થૈને વર અરપવા ઝંખને થતી!{{space}} ૪૦
–અને જાતે થૈને વર અરપવા ઝંખન થતી!{{space}} ૪૦


વળી જાતાં જાતાં નિત નિરખતે પંથ પરથી,
વળી જાતાં જાતાં નિત નિરખતો પંથ પરથી,
ગવાક્ષે ઊભેલી કમલ સમ કૂણા વરણની,
ગવાક્ષે ઊભેલી કમલ સમ કૂણા વરણની,
પ્રતીક્ષંતી તારે પિયુ દૃગ થકી શું હરણની,
પ્રતીક્ષંતી તારો પિયુ દૃગ થકી શું હરણની,
અરે, ક્યાં હું કે પિયુ કદી? સરે હાય ઉરથી!
અરે, ક્યાં હું કોનો પિયુ કદી? સરે હાય ઉરથી!


સજંતી શૃંગાર નિરખી કદી ઓષ્ઠે સ્મિત ભરી,
સજંતી શૃંગારો નિરખી કદી ઓષ્ઠે સ્મિત ભરી,
સુકેશે સીંચંતી સુરભિ, નયને અંજન રસ,
સુકેશે સીંચંતી સુરભિ, નયને અંજન રસ,
કસીને કંચૂકી હૃદય સજતી શું તસતસ!
કસીને કંચૂકી હૃદય સજતી શું તસતસ!
Line 64: Line 66:


અહો! એવી એવી વિવિધ તવ લીલા નિરખતાં
અહો! એવી એવી વિવિધ તવ લીલા નિરખતાં
વસંત વીતી ને શિશિર મુજ ભાગ્યે નિત રહી,{{space}} ૫૦
વસંતો વીતી ને શિશિર મુજ ભાગ્યે નિત રહી,{{space}} ૫૦
હતાત્મા હૈયાની સરિત રણપાટે જત વહી,
હતાત્મા હૈયાની સરિત રણપાટે જત વહી,
મને દુઃખી ભાળી સુખ જગતનાં શું હરખતાં!
મને દુઃખી ભાળી સુખ જગતનાં શું હરખતાં!


છતાં નિત્યે કોનાં સુખ નથી રહ્યાં, દુ:ખ પણ ના,
છતાં નિત્યે કોનાં સુખ નથી રહ્યાં, દુઃખ પણ ના,
લહ્યું ત્યારે મારી વ્યથ હૃદયની શું સ્થગિત થૈ,
લહ્યું ત્યારે મારી વ્યથ હૃદયની શું સ્થગિત થૈ,
ભમંતાં ઘેલુડાં નયન વિરમ્યાં કે વિનત થૈ,
ભમંતાં ઘેલૂડાં નયન વિરમ્યાં કૈં વિનત થૈ,
અને નાના હૈયે નવલ રચવા માંડી ગણના.
અને નાના હૈયે નવલ રચવા માંડી ગણના.


સરી મારી નાની લઘુ મનુજની ક્લાન્ત કથની,
સરી મારી નાની લઘુ મનુજની ક્લાન્ત કથની,
જગઝંઝા કેરી ઝપટ થકી મૂર્છા-તટ ઢળ્યાં
જગજંઝઝા કેરી ઝપટ થકી મૂર્છા-તટ ઢળ્યાં
મનુષ્યોને કાજે ચરણ મુજ પાછાં જગ પળ્યાં,
મનુષ્યોને કાજે ચરણ મુજ પાછાં જગ પળ્યાં,
ઝગી ઊઠી ઝંખા-લઉં હું ય ધુરા વિશ્વરથની!{{space}} ૬૦
ઝગી ઊઠી ઝંખા–લઉં હું ય ધુરા વિશ્વરથની!{{space}} ૬૦


ધરા માતા, તારા રજકણ મહીઃ યે સભર શાં
ધરા માતા, તારા રજકણ મહીં યે સભર શાં
ભર્યાં તે દ્રવ્યો, કે અણુતમ અણુમાંય ગરિમા
ભર્યાં તે દ્રવ્યો, કે અણુતમ અણુમાં ય ગરિમા
કશી તે ભંડારી, જડતમ જડામાંય પરમા
કશી તેં ભંડારી, જડતમ જડોમાં ય પરમા
છુપાવી તે કેવી સ્થિતિ અકલિતા ઉન્નતરસા.  
છુપાવી તેં કેવી સ્થિતિ અકલિતા ઉન્નતરસા.  


<center>[૨]</center>
<center>[૨]</center>
ભમતાં ભૂક્ષેત્રે પથ-તટ પરે શ્રાઃ પગલે,
ભમંતાં ભૂક્ષેત્રે પથ-તટ પરે શ્રાન્ત પગલે,
ઢળ્યો’તો હું કે દી, પ્રખર પવને કે રખડતું,
ઢળ્યો ’તો હું કો દી, પ્રખર પવને કો રખડતું,
ચડી આવ્યું પાર્વે મુજ અબલ કો હિંચું દ્રવતું,
ચડી આવ્યું પાર્શ્વે મુજ અબલ કો હૈયું દ્રવતું,
અહો એવું કે જે નિરખી ગિરિ હૈયું ય પિગળે.
અહો એવું કે જે નિરખી ગિરિ હૈયું ય પિગળે.


લહ્યું એને-એના વિનત મૃદુ આશાળુ ઉરને,
લહ્યું એને-એના વિનત મૃદુ આશાળુ ઉરને,
Line 96: Line 98:
અને વર્ષા કેરાં પ્રથમ જલથી સીંચિત બન્યે,
અને વર્ષા કેરાં પ્રથમ જલથી સીંચિત બન્યે,
ઉઠે જેવી સૂકી મૃદ મઘમઘી, મૃણ્મય કણો
ઉઠે જેવી સૂકી મૃદ મઘમઘી, મૃણ્મય કણો
વિષે કે આકાશી રણઝણી રહે સૌરભ-ગુણો,
વિષે કો આકાશી રણઝણી રહે સૌરભ-ગુણો,
અહો એવું પેલું હૃદયા પુલકર્યું નવ્ય સ્વપને.
અહો એવું પેલું હૃદયા પુલક્યું નવ્ય સ્વપને.


કશો એના લુખ્ખે અધર રસ તાજે વિકસિયો,
કશો એના લુખ્ખે અધર રસ તાજો વિકસિયો,
કશી ઝાંખી આંખે ચમક દમકી દામિની રહી,
કશી ઝાંખી આંખે ચમક દમકી દામિની રહી,
રહ્યું હૈયું થીજ્યું અરુણુવરણા અંકુર ગ્રહી–
રહ્યું હૈયું થીજ્યું અરુણવરણા અંકુર ગ્રહી–
અહો, પંગુ પાયે નવલ રવ કે નર્તત હસ્યો.{{space}} ૮૦
અહો, પંગુ પાયે નવલ રવ કે નર્તત હસ્યો.{{space}} ૮૦


Line 107: Line 109:
પલાશે આવીને હરિત શુક ટ્હૌકંત વિરમે,
પલાશે આવીને હરિત શુક ટ્હૌકંત વિરમે,
ત્યહીં બેઠો આવી ઉર-વિટપ એને સપરમે
ત્યહીં બેઠો આવી ઉર-વિટપ એને સપરમે
દિને કે મીઠેરો શિશુપ્રણય રેલી સ્મિત નર્યાં.
દિને કો મીઠેરો શિશુપ્રણય રેલી સ્મિત નર્યાં.


પછી જ્યારે હૈયે નિરખ્યું : અબ કે ઘૂંઘટ નથી
પછી જ્યારે હૈયે નિરખ્યું : અબ કે ઘૂંઘટ નથી
કશો તારે હૈયે, સકલ ઉઘડી અર્ગલ ગયા,
કશો તારે હૈયે, સકલ ઉઘડી અર્ગલ ગયા,
લહ્યો સામે બહોળો જલધિ, રવિએ માંડી મૃગયા,
લહ્યો સામે બ્હોળો જલધિ, રવિએ માંડી મૃગયા,
પ્રબોધી મેં પ્રીતિઃ ચલ ઉર, હવે સંકટ નથી.
પ્રબોધી મેં પ્રીતિ : ચલ ઉર, હવે સંકટ નથી.


તને હોંશે હોંશે અગમ ગિરિનાં નિર્ઝર કને
તને હોંશે હોંશે અગમ ગિરિનાં નિર્ઝર કને
Line 120: Line 122:


હતી શ્યામા રાત્રે તગતગ અટારી ગગનની,
હતી શ્યામા રાત્રે તગતગ અટારી ગગનની,
મને તેં તારાને પરિચય પુછવો ઉત્સુક થઈ,
મને તેં તારાનો પરિચય પુછ્યો ઉત્સુક થઈ,
બતાવ્યા સપ્તર્ષિ મૃગશિર નિશાની દઈ દઈ,
બતાવ્યા સપ્તર્ષિ મૃગશિર નિશાની દઈ દઈ,
‘બતાવોને કિન્તુ ધ્રુવ કહીં?’ વદી આતુર બની.
‘બતાવોને કિન્તુ ધ્રુવ કહીં?’ વદી આતુર બની.


‘ખરે, એ જેવો છે? પણ...’ હું અટક્યો ને તું અધિકી
‘ખરે, એ જોવો છે? પણ...’ હું અટક્યો ને તું અધિકી
અધીરી થૈ, ‘હા, હા!’ ‘ખબર ધ્રુવનું દર્શન કદા
અધીરી થૈ, ‘હા, હા!’ ‘ખબર ધ્રુવનું દર્શન કદા
શકે થૈ?’ ‘ના જાણું'.’ વદી વિવશ ધારી મુખ અદા;
શકે થૈ?’ ‘ના જાણું.’ વદી વિવશ ધારી મુખ અદા;
‘ઘટે એ જોવા પ્રથમ પરણેલાં દૃગ થકી!’{{space}} ૧૦૦
‘ઘટે એ જોવાવો પ્રથમ પરણેલાં દૃગ થકી!’{{space}} ૧૦૦


‘તમે યે શું વ્હેમી?’ મુખ મલકી તું સ્નિગ્ધ ઉચરી.
‘તમે યે શું વ્હેમી?’ મુખ મલકી તું સ્નિગ્ધ ઉચરી.
‘મને ના કૈં. આ તો તમ સરિખ વહેમી મનુજને
‘મને ના કૈં. આ તો તમ સરિખ વ્હેમી મનુજને
કહી દીધું સારું પ્રથમથી જ.’ મેં બોલી ભુજને
કહી દીધું સારું પ્રથમથી જ.’ મેં બોલી ભુજને
પસારી દર્શાવ્યો ધ્રુવ; તવ દૃગો તુર્ત જ ઢળી.
પસારી દર્શાવ્યો ધ્રુવ; તવ દૃગો તુર્ત જ ઢળી.
Line 136: Line 138:
પછી મોડી રાતે મુજ શયન હું જાગૃત ઢળ્યો,
પછી મોડી રાતે મુજ શયન હું જાગૃત ઢળ્યો,
અગાશે એકાકી ગગનદ્યુતિભેદો શું મથતો,
અગાશે એકાકી ગગનદ્યુતિભેદો શું મથતો,
ઉગે ત્યાં આકાશે શકલ શશીને કૈંક કથતો,
ઉગ્યો ત્યાં આકાશે શકલ શશીનો કૈંક કથતો,
ખુલ્યું શું શંભુનું નયન, જ્યહીંથી કામ પ્રજળ્યો.
ખુલ્યું શું શંભુનું નયન, જ્યહીંથી કામ પ્રજળ્યો.


અહો, શી આછેરી ગગન વિધુરેખા ટમટમી,
અહો, શી આછેરી ગગન વિધુરેખા ટમટમી,
રહી તાકી હું ને, વિકળ ઉર મારુ ઝણઝણ્યું, ૧૧૦
રહી તાકી હું ને, વિકળ ઉર મારું ઝણઝણ્યું, ૧૧૦
અચિંત્યું ત્યાં કોઈ અદેશ પગનું નૂપુર રણ્યું,
અચિંત્યું ત્યાં કોઈ અદૃશ પગનું નૂપુર રણ્યું,
અને પર્ણે પર્ણે પવન ત્યહીં ઊઠ્યો સમસમી.
અને પર્ણે પર્ણે પવન ત્યહીં ઊઠ્યો સમસમી.


પ્રભાતે મેં ક્યારે મુખ તવ લઈ પાંપણ-ઢળ્યું,
પ્રભાતે મેં જ્યારે મુખ તવ લહ્યું પાંપણ-ઢળ્યું,
કપોલે તારા મેં નવલ સુદની ઝાંય નીરખી–
કપોલે તારા મેં નવલ મુદની ઝાંય નીરખી–
ન’તી જે પૂર્વે ત્યાં, પ્રથમ પરણ્યા જેવી સુરખી,
ન’તી જે પૂર્વે ત્યાં, પ્રથમ પરણ્યા જેવી સુરખી,
અને મેં કે પ્રાર્થ્યું, પણ ન મુખ તે ઉન્નત કર્યું.
અને મેં કૈં પ્રાર્થ્યું, પણ ન મુખ તે ઉન્નત કર્યું.


પછી ખીજી પૂછ્યું : ‘ક્યમ નયનમાં નીંદર હજી?
પછી ખીજી પૂછ્યું : ‘ક્યમ નયનમાં નીંદર હજી?
ગયાં'તાં શું કોને લગન?’ દૃગ તે ઉચ્છ્રિત કરી,
ગયાં ’તાં શું કોને લગન?’ દૃગ તે ઉચ્છ્રિત કરી,
જડ્યાં મારી સામે, કંઈ ક્ષણ રહી શાન્ત, ઉચરી :
જડ્યાં મારી સામે, કંઈ ક્ષણ રહી શાન્ત, ઉચરી :
‘તમે યે સૌ જેવા?’ ઝડપ દઈ હું ને ગઈ તજી.{{space}} ૧૨૦
‘તમે યે સૌ જેવા?’ ઝડપ દઈ હું ને ગઈ તજી.{{space}} ૧૨૦
Line 161: Line 163:
પ્રિયે! તારે પ્રીતિપરસ મુજ તે ઉન્નત છતાં
પ્રિયે! તારે પ્રીતિપરસ મુજ તે ઉન્નત છતાં
જડત્વે દર્પીલી અયસ સમ ધાતુની રચના
જડત્વે દર્પીલી અયસ સમ ધાતુની રચના
સવર્ણી તેજોમાં પલટી દઈ, મારા કવચના
સુવર્ણી તેજોમાં પલટી દઈ, મારા કવચના
ઉછેદી સૌ બંધો, અમૃત વરસ્યો સ્નિગ્ધ શ્વસતાં.
ઉછેદી સૌ બંધો, અમૃત વરસ્યો સ્નિગ્ધ શ્વસતાં.


<center>[૩]</center>
<center>[૩]</center>
પછી મેં પ્રીતિનો કલશ કરવા પૂર્ણ રસથી
પછી મેં પ્રીતિનો કલશ કરવા પૂર્ણ રસથી
ચહ્યું : ‘હાવાં ચૂંટું કુસુમ, નહિ ચૂંટું?’ મથને ૧૩૦
ચહ્યું : ‘હાવાં ચૂંટું કુસુમ, નહિ વા ચૂંટું?’ મથને ૧૩૦
ચડ્યો ત્યાં તો કયાંથી પવનડમરી ઉડી રથને
ચડ્યો ત્યાં તો ક્યાંથી પવનડમરી ઉડી રથને
મનોના-સ્વપ્નો ઘસડી ગઈ કેવા ચડસથી!
મનોના-સ્વપ્નોના ઘસડી ગઈ કેવા ચડસથી!


અહા, એ તે કેવી ચડસ તણું બાજી ગજબનીઃ
અહા, એ તે કેવી ચડસ તણી બાજી ગજબનીઃ
મથે મારા નાના કર રવે-લગામ પકડવા,
મથે મારા નાના કર રથ-લગામ પકડવા,
ધસે સામે પેલા પવન ગગનોના નિત નવા;
ધસે સામે પેલા પવન ગગનોના નિત નવા;
ઉડંતો જોયો શું રથ? અહી કથા એ અજબની!
ઉડંતો જોયો શું રથ? અહીં કથા એ અજબની!


નહી મારું માત્ર કુસુમ સરક્યું, ના રથ બધા
નહીં મારું માત્ર કુસુમ સરક્યું, ના રથ બધા
ઢળ્યા, એક્કે એકે વસન મુજ મેં વહાલપ થકી
ઢળ્યા, એક્કે એકે વસન મુજ મેં વ્હાલપ થકી
ધર્યા અંગે તે યે પણ હુતે થયાં, કાંઈ ન ટકી
ધર્યાં અંગે તે યે પણ હ્રત થયાં, કાંઈ ન ટકી
શકયું મારું – મારા સકલ રસની નષ્ટ જ સુધા.{{space}} ૧૪૦
શક્યું મારું – મારા સકલ રસની નષ્ટ જ સુધા.{{space}} ૧૪૦


અને મેં મૃત્યુને ચરણ જઈ ધાર્યું શિર, હસી
અને મેં મૃત્યુને ચરણ જઈ ધાર્યું શિર, હસી
કહ્યું : ‘આ હયાને અબ ધબકવે અર્થ જ નથી.
કહ્યું : ‘આ હૈયાને અબ ધબકવે અર્થ જ નથી.
મરી ચૂકેલા આ મનુજ શવના જે દહનથી
મરી ચૂકેલા આ મનુજ શવના જે દહનથી
સરે કે જીવાર્થે અરથ, તહીં જા આગ વરસી!’
સરે કો જીવાર્થે અરથ, તહીં જા આગ વરસી!’


તહીં અગ્નિસ્નાને ભડભડ બળ્યાં દ્રવ્ય સકલ,
તહીં અગ્નિસ્નાને ભડભડ બળ્યાં દ્રવ્ય સકલ,
Line 190: Line 192:
રચે પાછો મારો નવલ કર કો દિવ્ય અકલ?
રચે પાછો મારો નવલ કર કો દિવ્ય અકલ?


કરો શીળો શીળા પર ઉતર્યો કે મુજ શિરે!
કશો શીળો શીળો પર ઉતર્યો કે મુજ શિરે!
ધખ્યાં મારાં અંગે મૃદુ કુસુમને અંચલ ધરી {{space}}૧૫૦
ધખ્યાં મારાં અંગે મૃદુ કુસુમનો અંચલ ધરી {{space}}૧૫૦
ગયું કે શું, ઝોપે જનની-ઉદરે આત્મ ઉતરી
ગયું કો શું, ઝોપે જનની-ઉદરે આત્મ ઉતરી
નવા કો જન્માર્થે, ત્યમ જઉં ઢળી નીંદ-શિબિરે.
નવા કો જન્માર્થે, ત્યમ જઉં ઢળી નીંદ-શિબિરે.


Line 203: Line 205:
રખે ખોઉં! જોઉં ઝળહળ થતાં બે નયન કો
રખે ખોઉં! જોઉં ઝળહળ થતાં બે નયન કો
રહ્યાં ઢોળી શા શા રસ અગમ, કે ગૂઢ રણકો
રહ્યાં ઢોળી શા શા રસ અગમ, કે ગૂઢ રણકો
પ્રતીતિનો પામું: બસ રસ તણું આ જ સદન! {{space}}૧૬૦
પ્રતીતિનો પામું : બસ રસ તણું આ જ સદન! {{space}}૧૬૦


ન’તાં દીઠાં પૂર્વે નયન, નવ એ દીઠું વદન,
ન’તાં દીઠાં પૂર્વે નયન, નવ એ દીઠું વદન,
અજાણી એ જ્યોતિ કશી ઝળહળી કોટિ કિરણ,
અજાણી એ જ્યોતિ કશી ઝળહળી કોટિ કિરણ,
અને એના હસ્તે કુસુમ હતું મારું', ક્ષણ ક્ષણ
અને એના હસ્તે કુસુમ હતું મારું, ક્ષણ ક્ષણ
૨ટંતું એ ‘મા! મા!’: રણઝણ ઊઠ્યો મોદપવન.
૨ટંતું એ ‘મા! મા!’: રણઝણ ઊઠ્યો મોદપવન.


Line 216: Line 218:


પસાર્યો મૂર્તિએ કર કુસુમવંતો, શિર ધર્યો
પસાર્યો મૂર્તિએ કર કુસુમવંતો, શિર ધર્યો
વળી મારે, કઈ સુરભિ મુજ હૈયે રહી સરી; ૧૭૦
વળી મારે, કોઈ સુરભિ મુજ હૈયે રહી સરી; ૧૭૦
હતી એ તે કોની? કુસુમ તણે? વા તે સ્મિતભરી
હતી એ તે કોની? કુસુમ તણે? વા તે સ્મિતભરી
અમીરી આંખોના અગમ ઉરની, જ્યાં રસ નર્યો?
અમીરી આંખોના અગમ ઉરની, જ્યાં રસ નર્યો?
Line 222: Line 224:
પછી ધીરે ધીરે કમલચરણે નેત્ર અરપી,
પછી ધીરે ધીરે કમલચરણે નેત્ર અરપી,
ઉકેલ્યું મેં હૈયું : તલસન બધી, આરત બધી,
ઉકેલ્યું મેં હૈયું : તલસન બધી, આરત બધી,
અધૂરી ખાંખાની ભટકણ બધી; તેજલ નદી
અધૂરી આંખોની ભટકણ બધી; તેજલ નદી
અહો એ નેત્રોની તરસ રહી સૌ મારી તરપી.
અહો એ નેત્રોની તરસ રહી સૌ મારી તરપી.


હતી સ્વપ્નાવસ્થા? અહ સુખદ એ કેવીક દશા!
હતી સ્વપ્નાવસ્થા? અહ સુખદ એ કેવીક દશા!
મને અંગે અંગે અણુઅણુ મહીં’ કો પરસતું
મને અંગે અંગે અણુઅણુ મહીં કો પરસતું
ગયું, એવા શિયે ઝરમર રસ કા વરસતું
ગયું, એવા શૈત્યે ઝરમર રસ કો વરસતું
રહ્યું એવા જેવા મનુજજગમાં કયાં ય ન વસ્યા!{{space}} ૧૮૦
રહ્યું એવા જેવા મનુજજગમાં ક્યાં ય ન વસ્યા!{{space}} ૧૮૦


વસ્યા એ મીઠેરા રસ અમિત જ્યાં અમૃત રસ્યા.
વસ્યા એ મીઠેરા રસ અમિત જ્યાં અમૃત રસ્યા,
ત્યહીં મારાં હાવાં ચરણ વળતાં તૃપ્ત–તરસ્યાં.
ત્યહીં મારાં હાવાં ચરણ વળતાં તૃપ્ત–તરસ્યાં.
</poem>
 
{{Right|મે, ૧૯૪૩}}
<small>{{Right|મે, ૧૯૪૩}}</small>
</poem>}}
<br>
<br>
{{HeaderNav2
{{HeaderNav2

Latest revision as of 14:38, 19 May 2023

મનુજ–પ્રણય
[૧]


‘પ્રિયા–’ ગુંજી ઊઠ્યો મન ગગનમાં શબ્દ સહસા,
દિશાઓમાં જાગ્યો કનક રસ કો, શાંત જલમાં
ઊઠ્યા વીચિસ્પંદો, જગત પલટ્યું એક પલમાં;
ક્યહીં વ્યોમાંકેથી વરસી મુદ કો નૂતનરસા!

પરાગે લોભાયો ભ્રમર જ્યમ પેખે કમલિની,
અને ઝંખ્યું પોતે સકલ મધુ ત્યાં સંચિત લહે,
પિછાન્યું હૈયાએ મધુર રસ આ જ્યાંથી પ્રવહે,
ખરે એ તો આ છે રમણીઉરની રમ્ય નલિની!

અને કોઈ ઘેરા નયનરસની જાગી રટણા;
ભમ્યો પૃથ્વી કેરા પ્રતિમુખ પરે મીટ ભરતો,          ૧૦
ભમ્યો પુષ્પે પુષ્પે નિજ ટહલ નાની ઉચરતો,
રહ્યો પ્રાર્થી કોઈ પરસ- નિજ પૂર્ણત્વ ઘટના.

પ્રિયે! પ્હેલી ન્યાળી મધુ ઉપવને કુન્દકલિકા
સમી, ત્યારે તારું અધુરું મધુરું હૈયું સ્ફુટિત,
હરિત્ પર્ણો કેરા પુટ મહીં ઝિલાયું શું અમૃત,
સુધાર્થી ભૃંગાર્થે પ્રગટી રસની હોય ખનિકા!

વસંતે વા દીઠી મઘમઘતી કો મંજરી સમી,
કશી અંગે અંગે સુરભિ તવ ઝંકાર કરતી,
પિકો કેરી ઘેરી ટહુક તવ કર્ણે ઉભરતી,
અને પ્રીતિસ્રોતે ચડતી ભરતી કોઈ વસમી.          ૨૦

તને ન્યાળી વેગે વન વિચરતી ક્ષિપ્ર હરિણી,
મરુત્-જિહ્‌વા જેવી તૃણપટ અહા શે પજવતી!
સહ શૃંગીઓનાં શિર દૃગતરંગે નચવતી,
કશી પ્રીતિ-ઝંઝા ડગમગવતી ચિત્ત-તરણી.

લહી વા ગંભીરે જલ છલકતી ભવ્ય સરિતા,
તટને આલંબી વસતી અણદીઠા પિયુ ભણી,
કદી ઉત્ખાતંતી, કદી ભિંજવતી, ઉગ્ર–નમણી!
કશે સ્હાવી ચ્હાવી અદમ જલની આવી દયિતા?

પ્રિયા–મારી મારી, કુસુમલ સુવેગા ભરજલા,
તને ન્યાળી ન્યાળી નયનદ્યુતિને ઝાંખપ ચડી,          ૩૦
છતાં એકે તારી લટ મુજ કપોલે નવ અડી,
કશી તું દુઃસ્પર્શા, કશી બલવતી ઓ તું અબલા!

છતાં હૈયાએ તો નહિ નિજ તજી કચ્છપમતિ,
તને સ્હાવી ચ્હાવી નિજ કરવી એવું ધ્રુવ કરી,
મચ્યું એ તો ગંડુ, સ્થળ સ્થળ રહ્યું તે અનુસરી
તને–તારાં ધીરાં તરલ ચરણોને દૃઢગતિ.

તને હું કૌમાર્યે નિરખું શિવને મંદિર જતી,
કુણાં ઊર્મિબિન્દુ દ્વયનયનને સંપુટ ભરી,
સ્તવંતીઃ ‘મા અંબા, વર હર સમો– મંજુ ઉચરી,
–અને જાતે થૈને વર અરપવા ઝંખન થતી!          ૪૦

વળી જાતાં જાતાં નિત નિરખતો પંથ પરથી,
ગવાક્ષે ઊભેલી કમલ સમ કૂણા વરણની,
પ્રતીક્ષંતી તારો પિયુ દૃગ થકી શું હરણની,
અરે, ક્યાં હું કોનો પિયુ કદી? સરે હાય ઉરથી!

સજંતી શૃંગારો નિરખી કદી ઓષ્ઠે સ્મિત ભરી,
સુકેશે સીંચંતી સુરભિ, નયને અંજન રસ,
કસીને કંચૂકી હૃદય સજતી શું તસતસ!
પછી પહેર્યો જ્યારે ગવન, ઉપડી શું બસ તરી!

અહો! એવી એવી વિવિધ તવ લીલા નિરખતાં
વસંતો વીતી ને શિશિર મુજ ભાગ્યે નિત રહી,          ૫૦
હતાત્મા હૈયાની સરિત રણપાટે જત વહી,
મને દુઃખી ભાળી સુખ જગતનાં શું હરખતાં!

છતાં નિત્યે કોનાં સુખ નથી રહ્યાં, દુઃખ પણ ના,–
લહ્યું ત્યારે મારી વ્યથ હૃદયની શું સ્થગિત થૈ,
ભમંતાં ઘેલૂડાં નયન વિરમ્યાં કૈં વિનત થૈ,
અને નાના હૈયે નવલ રચવા માંડી ગણના.

સરી મારી નાની લઘુ મનુજની ક્લાન્ત કથની,
જગજંઝઝા કેરી ઝપટ થકી મૂર્છા-તટ ઢળ્યાં
મનુષ્યોને કાજે ચરણ મુજ પાછાં જગ પળ્યાં,
ઝગી ઊઠી ઝંખા–લઉં હું ય ધુરા વિશ્વરથની!          ૬૦

ધરા માતા, તારા રજકણ મહીં યે સભર શાં
ભર્યાં તે દ્રવ્યો, કે અણુતમ અણુમાં ય ગરિમા
કશી તેં ભંડારી, જડતમ જડોમાં ય પરમા
છુપાવી તેં કેવી સ્થિતિ અકલિતા ઉન્નતરસા.

[૨]

ભમંતાં ભૂક્ષેત્રે પથ-તટ પરે શ્રાન્ત પગલે,
ઢળ્યો ’તો હું કો દી, પ્રખર પવને કો રખડતું,
ચડી આવ્યું પાર્શ્વે મુજ અબલ કો હૈયું દ્રવતું,
અહો એવું કે જે નિરખી ગિરિ – હૈયું ય પિગળે.

લહ્યું એને-એના વિનત મૃદુ આશાળુ ઉરને,
લહ્યા એના કૂણા કર તૃણુ સમાં દીન મથતા          ૭૦
મહા આંધીમાં કો ચહત નિજ આલંબ, કથતા
કથા પેલી જૂની કુસુમ પ્રજળ્યાની જગ-રણે.

અને વર્ષા કેરાં પ્રથમ જલથી સીંચિત બન્યે,
ઉઠે જેવી સૂકી મૃદ મઘમઘી, મૃણ્મય કણો
વિષે કો આકાશી રણઝણી રહે સૌરભ-ગુણો,
અહો એવું પેલું હૃદયા પુલક્યું નવ્ય સ્વપને.

કશો એના લુખ્ખે અધર રસ તાજો વિકસિયો,
કશી ઝાંખી આંખે ચમક દમકી દામિની રહી,
રહ્યું હૈયું થીજ્યું અરુણવરણા અંકુર ગ્રહી–
અહો, પંગુ પાયે નવલ રવ કે નર્તત હસ્યો.          ૮૦

અને જેવો રાતાં અનલ-મધુરાં કિશુંકભર્યા
પલાશે આવીને હરિત શુક ટ્હૌકંત વિરમે,
ત્યહીં બેઠો આવી ઉર-વિટપ એને સપરમે
દિને કો મીઠેરો શિશુપ્રણય રેલી સ્મિત નર્યાં.

પછી જ્યારે હૈયે નિરખ્યું : અબ કે ઘૂંઘટ નથી
કશો તારે હૈયે, સકલ ઉઘડી અર્ગલ ગયા,
લહ્યો સામે બ્હોળો જલધિ, રવિએ માંડી મૃગયા,
પ્રબોધી મેં પ્રીતિ : ચલ ઉર, હવે સંકટ નથી.

તને હોંશે હોંશે અગમ ગિરિનાં નિર્ઝર કને
ગયો લૈ, તીરેનાં તરુવિટપને દોલન ઝુલી, ૯૦
પિકોની ઈર્ષાને મબલખ જગાડી જગ ભુલી,
તને પોશે પોશે જલ અમલ પાયાં, ન સ્મરણે?

હતી શ્યામા રાત્રે તગતગ અટારી ગગનની,
મને તેં તારાનો પરિચય પુછ્યો ઉત્સુક થઈ,
બતાવ્યા સપ્તર્ષિ મૃગશિર નિશાની દઈ દઈ,
‘બતાવોને કિન્તુ ધ્રુવ કહીં?’ વદી આતુર બની.

‘ખરે, એ જોવો છે? પણ...’ હું અટક્યો ને તું અધિકી
અધીરી થૈ, ‘હા, હા!’ ‘ખબર ધ્રુવનું દર્શન કદા
શકે થૈ?’ ‘ના જાણું.’ વદી વિવશ ધારી મુખ અદા;
‘ઘટે એ જોવાવો પ્રથમ પરણેલાં દૃગ થકી!’          ૧૦૦

‘તમે યે શું વ્હેમી?’ મુખ મલકી તું સ્નિગ્ધ ઉચરી.
‘મને ના કૈં. આ તો તમ સરિખ વ્હેમી મનુજને
કહી દીધું સારું પ્રથમથી જ.’ મેં બોલી ભુજને
પસારી દર્શાવ્યો ધ્રુવ; તવ દૃગો તુર્ત જ ઢળી.

પછી મોડી રાતે મુજ શયન હું જાગૃત ઢળ્યો,
અગાશે એકાકી ગગનદ્યુતિભેદો શું મથતો,
ઉગ્યો ત્યાં આકાશે શકલ શશીનો કૈંક કથતો,
ખુલ્યું શું શંભુનું નયન, જ્યહીંથી કામ પ્રજળ્યો.

અહો, શી આછેરી ગગન વિધુરેખા ટમટમી,
રહી તાકી હું ને, વિકળ ઉર મારું ઝણઝણ્યું, ૧૧૦
અચિંત્યું ત્યાં કોઈ અદૃશ પગનું નૂપુર રણ્યું,
અને પર્ણે પર્ણે પવન ત્યહીં ઊઠ્યો સમસમી.

પ્રભાતે મેં જ્યારે મુખ તવ લહ્યું પાંપણ-ઢળ્યું,
કપોલે તારા મેં નવલ મુદની ઝાંય નીરખી–
ન’તી જે પૂર્વે ત્યાં, પ્રથમ પરણ્યા જેવી સુરખી,
અને મેં કૈં પ્રાર્થ્યું, પણ ન મુખ તે ઉન્નત કર્યું.

પછી ખીજી પૂછ્યું : ‘ક્યમ નયનમાં નીંદર હજી?
ગયાં ’તાં શું કોને લગન?’ દૃગ તે ઉચ્છ્રિત કરી,
જડ્યાં મારી સામે, કંઈ ક્ષણ રહી શાન્ત, ઉચરી :
‘તમે યે સૌ જેવા?’ ઝડપ દઈ હું ને ગઈ તજી.          ૧૨૦

ઉભી જૈ બારીમાં સુનમુન, ક્ષમા પ્રાર્થત તવ
ઉભો તારી પૂંઠે, પળ અનુનયે કૈં કંઈ પળી,
અને આ કંઠે ઉચરું : સહસા સન્મુખ ફરી,
ઢળી મારે સ્કન્ધે સકલ નિજ અર્પંતી વિભવ.

પ્રિયે! તારે પ્રીતિપરસ મુજ તે ઉન્નત છતાં
જડત્વે દર્પીલી અયસ સમ ધાતુની રચના
સુવર્ણી તેજોમાં પલટી દઈ, મારા કવચના
ઉછેદી સૌ બંધો, અમૃત વરસ્યો સ્નિગ્ધ શ્વસતાં.

[૩]

પછી મેં પ્રીતિનો કલશ કરવા પૂર્ણ રસથી
ચહ્યું : ‘હાવાં ચૂંટું કુસુમ, નહિ વા ચૂંટું?’ મથને ૧૩૦
ચડ્યો ત્યાં તો ક્યાંથી પવનડમરી ઉડી રથને
મનોના-સ્વપ્નોના ઘસડી ગઈ કેવા ચડસથી!

અહા, એ તે કેવી ચડસ તણી બાજી ગજબનીઃ
મથે મારા નાના કર રથ-લગામ પકડવા,
ધસે સામે પેલા પવન ગગનોના નિત નવા;
ઉડંતો જોયો શું રથ? અહીં કથા એ અજબની!

નહીં મારું માત્ર કુસુમ સરક્યું, ના રથ બધા
ઢળ્યા, એક્કે એકે વસન મુજ મેં વ્હાલપ થકી
ધર્યાં અંગે તે યે પણ હ્રત થયાં, કાંઈ ન ટકી
શક્યું મારું – મારા સકલ રસની નષ્ટ જ સુધા.          ૧૪૦

અને મેં મૃત્યુને ચરણ જઈ ધાર્યું શિર, હસી
કહ્યું : ‘આ હૈયાને અબ ધબકવે અર્થ જ નથી.
મરી ચૂકેલા આ મનુજ શવના જે દહનથી
સરે કો જીવાર્થે અરથ, તહીં જા આગ વરસી!’

તહીં અગ્નિસ્નાને ભડભડ બળ્યાં દ્રવ્ય સકલ,
જુઠાં સાચાં મારાં, સુવરણ સમે તેજલ રસ
વહી જાતો મારો લહું અગમ ઢાળે, શું કલશ
રચે પાછો મારો નવલ કર કો દિવ્ય અકલ?

કશો શીળો શીળો પર ઉતર્યો કે મુજ શિરે!
ધખ્યાં મારાં અંગે મૃદુ કુસુમનો અંચલ ધરી          ૧૫૦
ગયું કો શું, ઝોપે જનની-ઉદરે આત્મ ઉતરી
નવા કો જન્માર્થે, ત્યમ જઉં ઢળી નીંદ-શિબિરે.

કશી એ નિદ્રામાં ઋતુ વહી ને તેની સ્મૃતિ કંઈ,
ગઈ ગ્રીષ્મો વર્ષા શરદ શિશિરો; કોકિલ સુણી
સ્મૃતિ જાગી, નીંદે અનુભવી રહું ગૂઢ સલુણી
દૃગોની કે દીપ્તિ નિરખતી મને નંદિત થઈ.

અને બીતો બીતો નયન ઉંચકું, આ ય સ્વપન
રખે ખોઉં! જોઉં ઝળહળ થતાં બે નયન કો
રહ્યાં ઢોળી શા શા રસ અગમ, કે ગૂઢ રણકો
પ્રતીતિનો પામું : બસ રસ તણું આ જ સદન!          ૧૬૦

ન’તાં દીઠાં પૂર્વે નયન, નવ એ દીઠું વદન,
અજાણી એ જ્યોતિ કશી ઝળહળી કોટિ કિરણ,
અને એના હસ્તે કુસુમ હતું મારું, ક્ષણ ક્ષણ
૨ટંતું એ ‘મા! મા!’: રણઝણ ઊઠ્યો મોદપવન.

‘અરે મારું–મારું કુસુમ ક્યહીંથી આ તવ કરે?’
ધસ્યો હું ઔત્સુક્યે, કુસુમ ત્યહીં ‘મા! મા!’ ઉચરિયું–
મને શું ટાળંતું, અધિક કરને એ વળગિયું,
અને જૂના શલ્યે ઉર છણછણ્યું દગ્ધ રુધિરે.

પસાર્યો મૂર્તિએ કર કુસુમવંતો, શિર ધર્યો
વળી મારે, કોઈ સુરભિ મુજ હૈયે રહી સરી; ૧૭૦
હતી એ તે કોની? કુસુમ તણે? વા તે સ્મિતભરી
અમીરી આંખોના અગમ ઉરની, જ્યાં રસ નર્યો?

પછી ધીરે ધીરે કમલચરણે નેત્ર અરપી,
ઉકેલ્યું મેં હૈયું : તલસન બધી, આરત બધી,
અધૂરી આંખોની ભટકણ બધી; તેજલ નદી
અહો એ નેત્રોની તરસ રહી સૌ મારી તરપી.

હતી સ્વપ્નાવસ્થા? અહ સુખદ એ કેવીક દશા!
મને અંગે અંગે અણુઅણુ મહીં કો પરસતું
ગયું, એવા શૈત્યે ઝરમર રસ કો વરસતું
રહ્યું એવા જેવા મનુજજગમાં ક્યાં ય ન વસ્યા!          ૧૮૦

વસ્યા એ મીઠેરા રસ અમિત જ્યાં અમૃત રસ્યા,
ત્યહીં મારાં હાવાં ચરણ વળતાં તૃપ્ત–તરસ્યાં.

મે, ૧૯૪૩