ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાસંપદા/ઉમાશંકર જોશી/મારી ચંપાનો વર: Difference between revisions

સૌ કોઈએ કહ્યું કે લક્ષ્મીનો વર સાવ ઊંધા કપાળનો, એના નસીબમાં લક્ષ્મીનું રૂપ માયું નહિ. આમ મૂએલાને નિંદી જીવતીને ઘણી વાર લોકો પ્રશંસા અર્પતા. કોઈ વહેમિયું મળી આવીને કાનમાં કહી જતું, ‘કોઈ દુશ્મને મૂઠ જ મરાવેલી; નહિ તો તારા વરને ક્યાંય નખમાંય રોગ ન હતો, એના સુખની કેટલાકને અદેખાઈ હતી તે!’

અને એમ છતાં એનો કમનસીબ પતિ કટાણે ખસી ચૂક્યો! પેલા ભરચક લહરિયાળા વાળ એને મળ્યા હતા તે દિવસે એ જ વાળની એકેક લટે અનેક નિરાશ હૃદયો ફાંસીની યાતના પામી ખલાસ થઈ ગયાં હતાં. પણ ભૂંડાથી પોતાથી એ જિરવાયું નહિ! અને આજે એ જ વાળ, ફળાઉ ઝાડ ઉપરથી નમૂળીની વેલફૂલને પીંખીને ફેંકી દે એમ લક્ષ્મીના માથા પરથી ઉતારીને ફગાવી દેવામાં આવ્યા. એના હાથ પરથી કંકણ દૂર થયાં! અને, પહેલાં એ જ હાથ ઉપર એ જ કંકણ જરીક જ રણકી જતાં ને તો તો મોટા બે આકાશી ગોળા જાણે ન અથડાયા હોય એવો માણસોનાં હૃદયોમાં બુંબારવ થતો.

કોઈને કુતૂહલ પણ થતું કે આવી લક્ષ્મીથી વૈધવ્ય શે જિરવાશે; તો વળી નારીજગતનું કોઈ પિછાનદાર પ્રાણી વૈધવ્યને સહ્ય કરવાના ઇલાજો પણ લક્ષ્મીને પઢાવી દેવા તલપાપડ થઈ જતું; કોઈ સમદર્દી વિધવાથી લક્ષ્મીનો શોક સહ્યો ન જતોઃ

‘સાચવી લેતાં આવડવું જોઈએ, બા! પેલી ચતુર તેર વરસની રાંડેલી તે જુઓ છો ને, આપણી આંખો તળિયે ત્રીસ વરસની થઈ. કેમ ગંગાબહેન, બોલતાં નથી? તમારી બહેનની છોડી, ને કાશીબહેન, તમારા જેઠના દીકરાની વહુ ક્યારે રાંડી તેય કોઈ જાણે છે જરી? સમય પ્રમાણે વરતી લેવું જોઈએ, બા! આપણે તો એટલું સમજીએ…’

‘વારુ, બાપ, આ છોડી પર દયા રાખજે, ને બહુ રોઈશ મા!’…

‘હવે જાઓ છો તમે કામકાજવાળાં?’ કરી પેલી બહાદુર બાઈએ વળી સૌને ધમકાવી કાઢ્યાં. અને પછી, એ સૌ તો શું રોયાં હતાં, રામી લક્ષ્મીને ખભે ડોક નાખી દઈ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રોઈ એથી કદાચ એને પોતાને પણ નવાઈ લાગી હશે. થોડી વારે છાની રહીને એણે લક્ષ્મીનો ઘૂમટો પોતાના હાથ વડે આઘો કર્યો અને બે હથેળીઓ વચ્ચે એના મોઢાને પકડી એની સામું એકીટશે તાકી રહી. મૂંઝાઈને લક્ષ્મી બોલીઃ ‘સૌને તમે ધમકાવીને છાનાં કર્યાં, ને પોતે જ કેમ આટલું રોતાં હશો?’

‘શું જુઓ છો?’ અને પછી સહેજ ઉમળકાથી લક્ષ્મીએ ઉમેર્યું, ‘આટલા અચંબાથી તો એમણે પણ મારી સામું નહિ જોયું હશે.’ અને એટલું બોલતાં તો રામીની હથેળી નીચે લક્ષ્મીના ચહેરાના સ્નાયુઓ ઓગળતા હોય એમ હલવા લાગ્યા. હાથ લઈ લઈને રામી બોલીઃ ‘એટલે તો કહું છું, રડ મા, લક્ષ્મી! જો પાછી હું પણ રોવા મંડી પડીશ હો!’ અને પછી પાલવથી લક્ષ્મીનાં આંસુ લૂછતાં લૂછતાં એકદમ પુરુષના જેવો અવાજ કરી દઈ બોલી, ‘વિધવાની ગત વિધવા જાણે. તારે તો હજી હવે એકલાં જીવવું છે. અને મેં તો એવું કેટલુંય જીવી નાખ્યું. ગભરાઈશ નહિ જરીકે.’ અને જરીક પાછા હઠી એની સામું તાકીને કહેવા લાગીઃ ‘હું તો એ જ જોઈ રહી છું કે શું રૂપ છે! માથેથી વાળ ગયા તોયે એને એ! હાથ ચાટૂડા સરખા થઈ ગયા તોય રજ પણ ખામી ન પડે! કાંઈ નહિ, લક્ષ્મી, રડ્યે શું વળવાનું હતું? લગીરે ગભરાઈશ નહિ. તારો ધણી ફૂટ્યા કપાળનો હશે, તે કાળનો કોળિયો થઈ ગયો, તું તો નથી…’

‘લોકનિંદા? લોક કોણ વળી? આપણે ને આપણે જ. ઘેર ઘેર માટીના ચૂલા. લક્ષ્મી, તને બધુંય સૌની પેઠે ધીરે ધીરે સમજાઈ જશે.’

ચંપાએ ઘોડિયું હચમચાવી મૂક્યું. ને મોટેથી રડી ઊઠી. લક્ષ્મી નક્કર અવાજે બોલીઃ ‘એને શું?’ અને ઊઠીને ચંપાને છાતીસરસી લઈ લડાવવા લાગીઃ ‘બાપ, મેં તો સત્તરઅઢારે કાઢ્યાં છે, તારે તો હજી…’

‘સૌ પછીથી ધીરે ધીરે સમજી જાય છે,’ કહીને રામી ચાલતી થઈ

ચંપાને લક્ષ્મીએ એકાંતમાં આંસુથી ને વહાલથી નવરાવી, અને એની સાથે અનેક વાતો કરીઃ

‘પેલી દુરગા મારી વાલેશરી થઈને કામકાજ કરવા એના કિશોરને મોકલવા તૈયાર થઈ ગઈ! ને રામી? એને તો આખી દુનિયાથી જાણે વેર ન હોય! પણ એને શું? ને એનું માનું તો મનેય શું? પણ બાપ, તું તો જીવતી જ મરે ને!… શાં લોક છે! એમની ક્યાં હું સલાહ લેવા ગઈ હતી? મારે મારું ઘર ભલું. આ ઘોડિયું ભલું! આટલી આ તું મોટી થાય, તને આબરૂભેર પરણાવું, તું તારે સુખી થાય, ને પછી એથી મારે વળી શું વધારે સુખ જોઈતું હતું? જો કેવી હસી પડી? જરી મોટી થઈ જા! પછી તો આપણે બેઉ વાતો જ કર્યા કરીશું, ને ઘર ભર્યું ભર્યું લાગશે. ને આયખું જતાં શી વાર?… પછી કેવી ઠાવકી બની ગઈ? લે, હવે બહુ મચકો નહિ,!… એમ? ત્યારે તું ભૂલે છે. તું મને હજી ઓળખતી નથી. હું લક્ષ્મી નથી, ચંપાની બા છું.’

કીકીઓ પર પાંપણોના પડદા ઢળી ગયા, ને અસલ તેજ એની મેળે ઝંખવાઈ ગયું. નિરર્થક હોઠ બિચારા નજીક ન હોવી જોઈએ એવી બે વસ્તુઓની પેઠે, ખીચોખીચ ભરેલી મોટરબસમાં પારકાની પત્ની ને પારકીનો પતિ મનોમન સમજીને અડોઅડ સાવ સંકોચાઈને બેસી રહે એમ સૂનમૂન પડી રહેતા. શરીરના અણુપરમાણુઓ મૂળ જ્યાં એક હતું ત્યાં દબાઈને બબ્બે ત્રણત્રણ સમાઈ ગયાં, અને સાડલામાં શરીર સરખું કંઈ હોય જ નહિ એવું જાણે થતું.

દુરગાનો કિશોર કંઈ કામકાજ હોય તો કરી આપવા બેચાર વાર આંટા ખાઈ ગયો. રામીએ વળી કોઈ કોઈ આગળ લક્ષ્મીની ભાળવણી કરી હશે તે લોકો પણ અવારનવાર ફેરો ખાઈ ગયા. પણ લક્ષ્મી તો એને ખૂણે બેઠી બેઠી કાં તો વાસીદું ઊસરડી રહી હોય કે કળશ્યાવાસણ કરતી હોય કે અનાજ ભેળી રાખોડી ભેળવતી હોય, અને એની આખી આકૃતિમાંથી જોનારને અણગમો જ માત્ર નીતરતો દેખાતો. દિવસે દિવસે એણે પોતાના મનને પીલી નાખ્યું હતું. પુરુષો શેના, સ્ત્રીઓ શેની, દુનિયા શેની? લક્ષ્મીને તો એ ને એની નાની ચંપા. ચંપાની સમોવડી થઈને જાણે એની જોડે જીવ્યા કરતી. ચંપાને બેત્રણ વરસ થયાં એટલામાં તો લક્ષ્મી વીસત્રીસ વરસ ઘરડી થઈ ગઈ. રામીએ જ એક વાર નાની ‘ચાંપલી’ને લાડથી ટપલી લગાડતાં કહેલું ને કે ‘રાં’, તું જ લક્ષ્મી ખાઈ ગઈ!’

કોઈકે એક વાર કહ્યુંઃ ‘લક્ષ્મી, ચંપા તારી દીકરી નીવડી તો ખરી, હોં! બરોબર તારો ઘાટેઘાટ ઊઘડ્યો છે!’

કોક વાર ઘરડી થઈ ગયેલી રામી બારણે ફરકી જતી ને કઠોર અવાજથી બોલતીઃ ‘હવે ક્યારે આ લપમાંથી છૂટીશ? મોટી નવાઈની દીકરીવાળી!’

બન્યું એવું કે ચંપાના વર વિશે ખુદ ચંપાએ જેટલી ચિંતા નહિ કરી હોય, એટલી લક્ષ્મીએ કરી હશે. ચંપાને શા માટે પોતાના વર વિશે વિચારો કે તર્કવિતર્કો કરવા પડે? એનું બધું સંભાળનાર ક્યાં બા બેઠી ન હતી? લોકોએ તો માત્ર અંદર અંદર વાત ઉડાડીને સૂચન આપ્યું કે ચંપા પરણવાલાયક થઈ ગઈ છે. અંતે લક્ષ્મીએ એ સૂચનને ઉપાડી લીધું. માતા તરીકે લગ્નની જવાબદારી વગેરે તો એણે ઉઠાવવાની જ હતી. મજૂરીથી પૈસા પણ એકઠા કર્યા હતા. એટલે ખર્ચખૂટણની ચિંતા ન હતી. પણ ચંપાનો વર પસંદ કરવો એમાં મુશ્કેલી હતી ને?

ચંપાનું ચિત્તતંત્ર પોતામાં ઉપાડી આણી ગોઠવ્યું હોય એમ એના વર વિશે લક્ષ્મીએ અનેક ભાવ ને ઉમળકાની લાગણીથી વિચાર કર્યા, ‘બીજું તો શું, પણ મારી ચંપાનો વર આમ જરી ઠીક તો હોવો જોઈએ ને?’

ચંપા બધે તોફાની, પણ બા આગળ જરી ઓછાબોલી હતી. દીવો રાણો કરી એક રાતે માદીકરી બન્ને સૂતાં હતાં ને લક્ષ્મીએ કહ્યું, ‘પેલા કુબેર ડોસા પણ એમના દીકરા માટે પુછાવતા હતા… હા? હં!… શું કહે છે?’ ઉત્તર નહિ મળતાં તે ચંપાને માથે હાથ ફેરવી ફરી પૂછવા લાગી અને એણે નકારમાં માથું હલાવ્યું તે જાણીને ચિડાઈ ગઈ. બોલીઃ ‘તો પછી એમ કહીશ તો કંઈ વર નવો ઓછો જનમાવવો છે? ડાહી થઈ જા!’

કોઈ મળવા આવનાર કહેતુંઃ ‘એ ચાંપલી, આ મા મળવી કળજગમાં દોહ્યલી છે હોં! એણે તને જીવને જોખમે મોટી કરી છે. એણે બધું રૂપ, ઘર, બાર તને દઈ દીધું છે. ને પોતે ટુંપાઈને પણ તને અછોઅછો વાનાં કર્યાં છે. એ કહે એમ કરજે. એવી બા કોઈને મળી નથી. દીકરી માટે તે કોણ એની પેઠે મરતું હશે બીજું?’

‘ત્યારે બા, તું જ કહે ને?’

‘કેમ, ત્યારે કોણ કહે? તું બા છે તું તું સ્તો!’

‘દીકરી તો તું છે ને? પરણવું તે તારે છે કે મારે?’