પોત્તાનો ઓરડો/એ રૂમ ઑફ વન્સ ઑન અને હું: Difference between revisions

Who shall measure the heat and violence of the poet's heart when caught and tangled in a woman's body ?<br>

સ્ત્રીના ખોળિયામાં જકડાયેલ કવિહૃદયના તાપ-પરિતાપને કોણ સમજી શક્યું છે ?<br>

સ્ત્રી-સંસ્થામાં ભાષણ આપવા આમંત્રાયેલ મેરી બેટન પુસ્તકના શીર્ષકથી જ પોતાના વક્તવ્યનો પ્રારંભ કરે છે. “પોતાનો અલાયદો ઓરડો ? તમે ચોક્કસ કહેશો કે અમે તો તમને ‘સ્ત્રી તથા તેની નવલકથા’ વિશે બોલવા આમંત્ર્યાં છે. તેને અને આ વિષયને શું લાગેવળગે ?” પોતાને અપાયેલ વિષયનાં કેવાં અર્થઘટન શક્ય છે તે વિશે વાત કરી મેરી પ્રથમ ફકરામાં જ સ્ત્રીલેખન માટે અતિ આવશ્યક, લગભગ અનિવાર્ય જેવી, બે બાબતોની વાત કરે છે – પોતાનો અલાયદો ઓરડો અને પોતાની મૂડી. આટલી સ્પષ્ટ, આટલી ચોખ્ખીચટ વાત કરતાં તે ઉમેરે છે, “એક કલાકના વક્તવ્ય બાદ એક વક્તા પાસેથી અપેક્ષિત નોટબુકમાં ટપકાવી લેવાય અને સદાય માટે મગજમાં સંગ્રહી લેવાય તેવાં સુસ્પષ્ટ તારણ હું ન પણ આપી શકું.” અને પછી તરત તે આ બે મુદ્દા મૂકે છે. પોતે જાણે સૂચિત વિષય પર વાત કરવા અસમર્થ છે એવા ભાવ સાથે. પોતે અહીં આવી જ છે, તો આવ્યું સાર્થક કરવા પોતે ઉપર આપેલ બે તારણો સુધી કેવી રીતે પહોંચી તેની વિગતે વાત કરશે તેમ કહે છે. “ફેક્ટ કરતાં આ સંદર્ભમાં [ચર્ચાસ્પદ બાબતોના સંદર્ભમાં] ‘ફિક્શન’ વધુ સત્યનિષ્ઠ સાબિત થાય છે અને તેથી જ વ્યાખ્યાન આપતાં પહેલાંના બે દિવસની વાત મારે ‘ફિક્શન’ની શૈલીમાં જ તમને કરવી છે.” અને આ સાથે મેરી બેટન આ વક્તવ્ય માટેની તૈયારી કરવામાં પોતે ગાળેલ બે દિવસની વાત, રજેરજ વાત, માંડે છે. સમગ્ર પુસ્તકમાં થયેલ સ્ત્રીલેખન વિષયક ચર્ચા સાથે મેરી બેટનના બે દિવસના અનુભવોની વાતનું સૂત્ર વણાયેલું છે. એના વિવિધ અનુભવોમાંથી જ જાણે વિવિધ મુદ્દાઓ સ્ફુરે છે. વૂલ્ફ પોતે કહેતાં નથી; કહે છે મેરી બેટન, જે સંવેદનશીલ છે, બુદ્ધિશાળી છે, જાગૃત પણ છે. તેને વાતેવાતે સ્ત્રી હોવાને લીધે નડતી મર્યાદાઓ કઠે છે અને તેમાંથી – તેની આ સભાનતામાંથી, તેના બે દિવસના અનુભવોમાંથી – નારીવાદી રંગે રંગાયેલ ચર્ચા સ્વત: આકાર લે છે. ‘સ્ટ્રીમ ઑફ કૉન્શિયસનેસ’ જેવી નવલકથા-લેખનની પોતાની લાક્ષણિક ટેક્નિકનો ઉપયોગ વૂલ્ફ આ વિવેચનાત્મક પુસ્તકમાં પણ કરે છે.

પ્રથમ પ્રકરણ મેરી બેટને ઑક્સબ્રિજ યુનિવર્સિટી ખાતે ગાળેલ એક દિવસનું વર્ણન કરે છે. વિચારમગ્ન મેરી બેટન યુનિવર્સિટીની લોન પર આંટા મારે છે. તેને સ્ત્રીલેખન સંબંધી વિચારમત્સ્યને પકડવું છે. પણ મત્સ્ય એવું છે કે પકડાતું નથી ! પકડાય છે તો એવા નાનકા વિચારમત્સ્ય પર મેરીને દયા આવી જાય છે. માછીમાર જેવા માછીમારને પકડાયેલ નાનકડા મત્સ્ય પર દયા આવી જાય અને તે તેને પાણીમાં પાછું મૂકે તો પછી મેરી પણ તેમ જ કરે ને ? પણ જેવી એ વિચારમત્સ્યને જતું કરે છે કે તેને સમજાય છે કે “તે મત્સ્યમાં તો રહસ્યભરી સંપદા હતી !” વિચારમત્સ્યની પાછળ દોડતી મેરી લોન પર આંટા મારે છે અને ત્યાં દરવાન આવી તેને ટોકે છે. યુનિવર્સિટીની એ લોન ત્યાંના પુરુષ-સભ્યો માટે છે. સહેજ વાર રહી તેને આ યુનિવર્સિટીની લાઇબ્રેરીમાં સુરક્ષિત રીતે રખાયેલ હસ્તપ્રતો સ્મરે છે અને તે હસ્તપ્રતો જોવા મેરી લાઇબ્રેરી તરફ પગ ઉપાડે છે. પણ દરવાજે ચાંદી જેવા ચમકતા વાળવાળો દેવદૂત પાંખોને બદલે પોતાના ગાઉનના સળવળાટથી તેને અવરોધે છે. લાઇબ્રેરીમાં પ્રવેશ માટે સ્ત્રીઓએ ભલામણ-ચિઠ્ઠી લાવવી પડે ! પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થાને શાપ આપી મેરી ફરી વાર ત્યાં ન જવા પ્રતિજ્ઞા કરી પગથિયાં ઊતરી જાય છે. ભવ્ય ઇમારતોની સુંદરતા, તેમનો દબદબો તેને આકર્ષે છે. તે વિચારે છે કે આવી શિક્ષણ-સંસ્થાઓમાં સ્ત્રી કેમ અવગણાય છે ? કેમકે તેની પાસે સત્તા નથી, ધન નથી. પુરુષ ધનના જોરે બધું જ ખરીદી શકે.

સાંજ પડતાં ફરી પાછી ડિનર-પાર્ટી, પોતાની ધનિક બહેનપણી મેરી સેટનના ઘરે અપાયેલ પાર્ટીમાં તે હાજરી આપે છે. કંઈ મઝા પડતી નથી. તે વિચારી રહે છે શું ભોજન સારું હોવું જરૂરી છે ? હાસ્તો. “મનુષ્ય એટલે હૃદય, બુદ્ધિ અને શરીરનું મિશ્રણ.” મેરી પાર્ટીમાં હોય કે બાગમાં તેના અંતર્મનમાં બાહ્ય પરિસ્થિતિથી તદ્દન અજાણ એવો અન્ય સમાનાંતર વિચાર સતત ચાલ્યા કરે છે. પાર્ટી પૂરી થતાં તે પોતાની બહેનપણી સાથે સમાનાંતર ચાલતા વિચારની વાત કરે છે. યુનિવર્સિટીની ભવ્ય ઇમારતો બાંધવા માટે પુરુષોએ દાન કરેલ અઢળક ધનની વાત તે બંને કરે છે. મેરી સેટન તેને ૧૮૬૦માં સ્ત્રી-કેળવણી સંસ્થાના પ્રારંભ માટે રકમ ઉઘરાવવા સ્ત્રીઓએ કરેલ અસંતોષજનક પ્રયત્નની વાત કરે છે. ટૂંકમાં બંને સંમત થાય છે કે એ શિક્ષણ હોય કે પછી જીવન બધાં જ ક્ષેત્રે પુરુષ પોતાના ગજવાના જોરે પોતાના દીકરાઓને આગળ કરી શક્યો છે. તેમને તે પોતાના ધન, સંસ્કાર અને શિક્ષણનો વારસો આપી શક્યો. પણ દીકરીઓ હંમેશ અવગણાઈ. જો શ્રીમંત મેરી સેટનની મા અને માની મા પણ કમાતી હોત, જો તેઓ પોતાની દીકરીઓ માટે વારસો મૂકતી ગઈ હોત, તો સ્ત્રીઓની સ્થિતિ જુદી જ હોત !

બીજું પ્રકરણ નવા દૃશ્ય સાથે પ્રારંભાય છે. મેરી બેટન પોતાને ઘરે પહોંચી ગઈ છે. ઑક્સબ્રિજ ખાતે એક દિવસ પસાર કર્યા બાદ તે હવે લંડન પાછી ફરી છે. પોતાના ઓરડામાં, પોતાના લખવાના ટેબલ સામે તે બેઠી છે. ટેબલ પર એક કાગળ પડ્યો છે. તેના પર લખ્યું છે ‘વીમન ઍન્ડ ફિક્શન’ મેરીના વ્યાખ્યાનનો વિષય. આ વિષય પર બોલવું હોય તો બ્રિટિશ મ્યુઝિયમની લાઇબ્રેરીમાં જવું જોઈએ. તેમ વિચારી મેરી ત્યાં જાય છે. વિશાળ ગુંબજવાળા ખંડમાં પ્રવેશતાં જ તેને લાગે છે કે જાણે પોતે કોઈ ટાલવાળા મગજની અંદર રહેલો વિચાર ન હોય ! આ પ્રકરણ સવારથી સાંજ સુધી મેરી બેટને બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ ખાતે ગાળેલ સમયની વાત કરે છે. ત્યાં વાંચેલ અસંખ્ય પુસ્તકોની વાત કરે છે. સ્ત્રીઓએ કેમ પુરુષો પર પુસ્તકો નથી લખ્યાં ? સ્ત્રી-પુરુષના દરજ્જામાં આટલી અસમાનતા કેમ છે ? હવામાનની આગાહી સિવાય સમાચાર પત્રના દરેકેદરેક સમાચાર પર કાબૂ ધરાવનાર સર્વસત્તાધીશ પુરુષ કેમ ગુસ્સે રહે છે ? “સ્ત્રીઓએ સદીઓ સુધી અરીસાનું કામ કર્યે રાખ્યું છે. એવો જાદુઈ અરીસો કે જેમાં પુરુષ પોતાના કદને, હોય તેનાથી ક્યાંય વધુ મોટા કદનો જોતો આવ્યો છે..... જાદુઈ અરીસો જે દિવસે બોલવા માંડે તે દિવસે વિરાટરૂપધારી પુરુષની છબિ સંકોચાવા માંડે. તેનું કદ ઘટવા માંડે.” જેવું વિધાન વૂલ્ફની માનસશાસ્ત્રીય પકડના પુરાવા સમું છે.

આખા દિવસની નિરર્થક ખોજને અંતે હવે રાતના સમયે દીવાના પ્રકાશમાં મેરી ઇતિહાસનાં પાનાં ઉથલાવે છે. ક્યાં છે ‘સ્ત્રી’ આ ઇતિહાસમાં ? તે પ્રશ્ન પૂછે છે. અને આ પ્રશ્ન સાથે વૂલ્ફ લગભગ અડધી સદી બાદ ઘાટ લેનાર “ન્યુ હિસ્ટોરીસિઝમ”નાં બીજ વાવે છે. સમકાલીન સમયના “પોસ્ટ કોલોનિયલ” તેમજ “પોસ્ટ મૉડર્ન” વિવેચન સિદ્ધાંતોએ પડકારેલ ‘મેટા-નેરેટિવ’ / ‘માસ્ટર નેરેટિવ’નાં મૂળ વૂલ્ફનાં આ વ્યાખ્યાનોમાં શોધી શકાય. ‘ઍસરશન ઑફ લિટલ નેરેટિવ’ (પરિધિ પર વસતા લોકોના લેખનનો સ્વીકાર) જેવો વિવેચન-સિદ્ધાંત મેરી બેટનના પર્સોનામાં વૂલ્ફ ૧૯૨૯માં આગળ ધરે છે. જુલિયા ક્રિસ્ટેવાના ‘ઇન્ટરટેક્ષુઆલિટી’ના સિદ્ધાંતનાં મૂળ પણ મેરીની સ્ત્રી-લેખન પરંપરાની સહજ ખોજમાં જણાય છે. આ પ્રકરણમાં આ બધા મુદ્દાઓ આવરી લેવાયા છે.

પ્રકરણમાં કરાયેલ કેટલાંક મહત્ત્વપૂર્ણ / રસપ્રદ વિધાનો જોઈએ. “જ્યારે દર બીજો પુરુષ કાવ્ય કે ગીત લખી શક્યો ત્યારે કોઈ પણ સ્ત્રી કેમ મહાન સાહિત્યનું સર્જન ન કરી શકી ?” એ સર્વકાલીન કોયડાનો ઉત્તર શોધતાં મેરી બેટન લખે છે, “સાહિત્ય કે કલ્પના પર આધારિત કોઈ પણ સર્જન આકાશમાંથી પથરાની જેમ જમીન પર પડતું નથી... સાહિત્ય ચારે ખૂણેથી આછા-પાતળા તાંતણાથી જીવન સાથે કરોળિયાના જાળાની જેમ જોડાયેલ હોય છે... આ જાળાના પાતળા તાતણા રોટી, કપડાં અને મકાન જેવી નક્કર વસ્તુઓ સાથે જોડાયેલ છે.” શેક્સપિયરની કલ્પિત બહેન જ્યુડીથ પિતૃસત્તાક સમાજમાં જન્મેલ સંવેદનશીલ કવિહૃદય સ્ત્રીઓની પ્રતિનિધિ બની રહે છે. તેની અભિલાષાને સદંતર નડતર થતા સ્ત્રી-દેહની વાત કરતાં મેરી લખે છે, “સ્ત્રીના ખોળિયા સાથે જન્મેલ કવિહૃદયના પરિતાપને કોણ સમજી શક્યું છે ?” અપરણીત સગર્ભા બનેલ જ્યુડીથ છેવટે આત્મહત્યાનો માર્ગ લે છે !

સ્ત્રીલેખન પરંપરાનો અભ્યાસ કરી રહેલ મેરી કબાટમાંથી એક પુસ્તક ઉપાડે છે. તે જ વર્ષે ૧૯૨૮માં પ્રકાશિત આ પુસ્તકનું નામ છે લાઇફ્સ ઍડવેન્ચર. લેખિકા મેરી કાર્માઇકલનું આ પ્રથમ પુસ્તક છે તેમ જેકેટ પર લખ્યું છે. મેરી પુસ્તક વાંચે છે. વાંચ્યે જ જાય છે. તેને રસ પડી જાય છે. પહેલાં કદી ન બનેલ ઘટનાઓ આ પુસ્તકમાં તે બનતી જુએ છે. આ પુસ્તક બે વ્યાવસાયિક સ્ત્રીઓ વિશે છે. તેમના અરસપરસના આકર્ષણ વિશે; કદાચ તેમના સજાતીય સંબંધ વિશે ! “હું મનોમન સ્ત્રીજાતને દાદ આપવા માડું છું. પછી તરત અચકાઈ જઉં છું. આમ કરવું યોગ્ય છે ?” સહેજ આત્મખોજ બાદ મેરીને પોતાના ખચકાટનું કારણ મળી જાય છે. “ગમે તેટલી આધુનિક હોય તોય પાપના ભાર નીચે દબાઈને જીવતી સ્ત્રી” હોવાના ભાગ્યની ઉપરવટ ક્યાં જવાય છે ? તેમ છતાંય મેરીનો સ્ત્રીલેખન પ્રત્યેનો અસંતોષ આ લેખિકાને વાંચ્યા પછી ઓછો થાય છે. તે લખે છે, “આટલાં વર્ષોના સ્ત્રીલેખનના ફળરૂપે પાંગરતી આ લેખિકાએ સ્ત્રીલેખનનો પ્રથમ અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ પાઠ આત્મસાત્ કર્યો છે. તે પાઠ છે સ્ત્રીનું સ્ત્રીની જેમ લખવું.” મેરી કાર્માઇકલની નવલકથાનું છેલ્લું પ્રકરણ વાંચતાં મેરી ગણગણે છે, “આ છોકરીને બીજાં સો વર્ષ આપો. એને પોતાનો અલાયદો ઓરડો આપો. વર્ષે પાંચસો પાઉન્ડ આપો અને જુઓ કે તે કેવું લખે છે !”

પુસ્તકનું છઠ્ઠું અને અંતિમ પ્રકરણ લંડન ખાતેના મેરીના એક આખા દિવસનું વર્ણન કરે છે. લંડન શહેર મોટા મશીન જેવું, મોટા વર્કશોપ જેવું, જ્યાં કોઈને કોઈની પડી નથી. શેક્સપિયરની પણ નહીં, ટેનિસનની પણ નહીં. મેરી બેટન પોતાના ઓરડાની બારીમાંથી ૨૬ ઑક્ટોબર ૧૯૨૮ની લંડન શહેરની સવાર જુએ છે. બારીની નીચે અચાનક એક ટેક્સી ઊભી રહે છે. એક છોકરો અને છોકરી તેમાં બેસી જાય છે અને ટેક્સી ચાલી જાય છે. તદ્દન સામાન્ય દૃશ્ય જોતાં મેરીને અસામાન્ય અનુભૂતિ થાય છે. સ્ત્રીલેખનની, સ્ત્રીસર્જક મનની મન:સ્થિતિ સમજવામાં ગઈ રાતથી રોકાયેલ મેરીના મગજમાં એક નવા વિચારનો ઝબકારો થાય છે. “આ દૃશ્યે વિચાર માટે એક નવી દિશા ખોલી આપી.” તે કહે છે અને પ્રશ્ન કરે છે “શું મનુષ્યશરીરની જેમ મનુષ્યમગજને પણ બે સેક્સમાં વહેંચી શકાય ? શું તે બંનેને પણ સંપૂર્ણ સંતોષ અને આનંદના ચરમબિંદુ પર પહોંચવા માટે એકાકાર થવાની જરૂર છે ?” આનો ઉત્તર મેળવવા મેરી કોલરિજના ‘એન્ડ્રોજિની’ના સિદ્ધાંતને સ્મરે છે અને અંતે કહે છે ‘સર્જન માટે લેખકનું ‘મેન-વુમનલી’ [સ્ત્રીગુણ યુક્ત પુરુષ] કે ‘વુમન-મેનલી’ [પુરુષગુણ યુક્ત સ્ત્રી] હોવું અત્યંત આવશ્યક છે... આવું મસ્તિષ્ક કોઈ પણ પ્રકારના અવરોધો ઊભા કર્યા વગર લાગણીનું પ્રસારણ કરી દે છે અને તે સ્વત: સર્જનશીલ હોય છે. તે વીજળીના ગોળાની જેમ પ્રકાશિત અને પરિપૂર્ણ હોય છે.” જ્યારે સ્ત્રી કે પુરુષનું લેખન બાપડાપણા કે હુંપદની સભાનતા સાથે થાય છે ત્યારે તે અપેક્ષિત સૌન્દર્યાનુભૂતિ કરાવી શકતું નથી.

વૂલ્ફના શબ્દોમાં કહેવાયેલ વાતની ચર્ચા કરતાં પહેલાં તેમણે આ વ્યાખ્યાનોમાં પ્રયોજેલ ‘કેમુફ્લાઝ’ (છદ્મવેશ)ની ટેકનિક વિશે પણ સહેજ ચર્ચા કરવી અહીં અસ્થાને નથી. રૂમમાં દર ત્રીજા વાક્યે પ્રયોજાયેલ ‘આઈ’ હું, લેખિકાનો એટલે કે વૂલ્ફનો ‘હું’ નથી. વૂલ્ફ મેરી બેટનના સ્વરે વાત કરે છે. ‘હું’ શબ્દ મેરી પોતાને માટે પ્રયોજે છે. પુસ્તકના શીર્ષક એ રૂમ ઑફ વન્સ ઓનમાં પ્રયોજાયેલ ‘વન’ શબ્દ જેમ શીર્ષકને ‘ડી-સેક્સ’ (નર-નારી જાતિથી પર) બનાવે છે તેવું જ આ ‘આઈ’નું પણ છે. ‘હું’ હોવા છતાં તો ‘હું’ નથી. તે વ્યક્તિગત ‘હું’ની વાત કરતો નથી; તે વાત માંડે છે સમગ્ર સ્ત્રીજાતિની. તેમના અનુભવની. તેમના લેખનની. આખું પુસ્તક જાણે રૂપકમાં લખાયું છે. લેખિકા પોતે કહે છે, “આ ‘આઈ’ મારે માટે એક અનુકૂળ સંજ્ઞા છે. એવી સંજ્ઞા કે જે નક્કર વ્યક્તિત્વના અભાવવાળાઓ માટે પ્રયોજી શકાય.” ‘આઈ’ કે જે ‘એન્લાઇટન્મેન્ટ’ થિયરીમાં વિશ્વાસ ધરાવનારાઓ માટે પિતૃસત્તાક સંસ્કૃતિનો ‘અલ્ટિમેટ રેફરન્ટ’ સમો છે તેનું આવું ‘ડીકન્સ્ટ્રકશન’ તો કદાચ દેરીદા પોતે પણ ન કરી શકત ! ‘સબવર્ટેડ રીડિંગ’નો આ એક અત્યંત સૂક્ષ્મ પણ સચોટ નમૂનો છે. વૂલ્ફના જાણીતા વિવેચક એન. સી. બ્રેડ બ્રૂક વૂલ્ફે પ્રયોજેલ કેમુફ્લાઝની ટેક્નિક વિશે ચર્ચા કરતાં લખે છે : “વૂલ્ફનું પુસ્તક ‘એ રૂમ ઑફ વન્સ ઓન કેમુફ્લાઝની ટેક્નિકનો આબાદ નમૂનો છે. આ ટેક્નિક પ્રયોજીને લેખિકા કોઈને દૂભવ્યા વગર, કોઈ પણ ‘વાદ’ની ધજા હાથથી ઉઠાવ્યા વગર પોતાની વાત સુસ્પષ્ટપણે કરી જાય છે. તેમની આ ટેક્નિક તેમને ઘણાંબધાં તર્કો, વિવાદોમાંથી ઉગારી લે છે.’ (૧૯૭૦ : ૨૪)

પુસ્તકનાં અંતિમ સાત પૃષ્ઠોમાં વૂલ્ફ પોતાના શબ્દોમાં શ્રોતાઓને સંબોધે છે. તે પોતાના આ – વક્તવ્યનાં બે સંભવિત વિવેચનની વાત કરે છે. વિવેચન નંબર એક – વક્તવ્યમાં સ્ત્રી-પુરુષના લેખનની સરખામણી થઈ નથી. નંબર બે–વક્તવ્યમાં પોતે ભૌતિક વસ્તુઓને ઘણું પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. આ બંનેના જવાબ વૂલ્ફ આપે છે. તેમણે સ્ત્રી-પુરુષના લેખનની સરખામણી કરી નથી કેમકે “ખાંડ કે માખણની જેમ મસ્તિષ્કને તોળી ન શકાય.” “વળી પુરુષની સરખામણીમાં સ્ત્રી પાસે પૈસો કેટલો હતો ? ઓરડા કેટલા હતા ?” “હું માનું છું કે એક સેક્સને અન્ય સેક્સ વિરુદ્ધ મૂકવી... કે ચઢતી-ઊતરતી માનવી... તે ખાનગી સમાજવ્યવસ્થાનું પરિણામ છે.” આ વિધાન સ્ત્રી-પુરુષની તીવ્ર હરીફાઈને સમર્થન આપતી રેડિકલ ફેમિનિસ્ટ વિચારધારામાં માનનારાઓને બૉમ્બ-વિસ્ફોટ જેવું લાગે તે સમજી શકાય તેમ છે. ફેમિનિઝમનો પાયો નાખનાર વૂલ્ફ પોતાનાં આવાં વિધાનોને કારણે જ જેટલાં યશનાં અધિકારી છે તેટલો યશ પામ્યાં નથી. તો વળી બીજી તરફ આટલી ઉદાર દૃષ્ટિ ધરાવવા છતાં તેઓ સતત યશગાનથી ટેવાયેલ ક્યૂ. ડી. લિવિસ અને જ્યૉર્જ લુકાસ જેવા પુરુષ-વિવેચકોને મતે હાંસીપાત્ર રહ્યાં છે. લિવિસે વૂલ્ફના નારીવાદી અભિગમને મૂલવતા પોતાના લેખનું શીર્ષક ‘કેટરપિલર્સ ઑફ ધ વર્લ્ડ યુનાઇટ’ આપેલું ! (સ્ક્રૂટિની, ૧૯૩૮)

રૂમના સાતત્યમાં લખાયેલ આ વ્યાખ્યાન સ્ત્રીના વિશેષ અનુભવ, તેની વિશેષ અનુભૂતિ, વિશેષ અભિવ્યક્તિ પર કેન્દ્રિત છે. સ્ત્રીના આવા અનુભવોની વાત કહેવા વૂલ્ફ રૂમની જેમ અહીં કોઈ પર્સોનાનો ઉપયોગ કરતાં નથી. તે પોતાના વ્યાવસાયિક જીવનની વાત પ્રથમપુરુષ એકવચનમાં જ કરે છે. તેમના પોતાના અનુભવોની વાત તેમની કલમ કાગળ પર ઉતારે છે અને તેથી કદાચ તેઓ વાતને વધુ સચોટ બનાવી શકે છે. અજાણતામાં લેખિકા બની ગયેલ એક છોકરીની વાત તે કરે છે. આ છોકરી એક પુસ્તકનો ‘રીવ્યૂ’ લખી તેને પોસ્ટ કરી દે છે અને ‘રીવ્યૂ’ના પુરસ્કારમાંથી પર્શિયન બિલાડી ખરીદી લાવે છે. પછી તેને લખવામાં રસ પડી જાય છે. ધીમેધીમે તેને સમજાય છે કે વિવેચન કરતાં વાર્તા લખવામાં, નવલકથા લખવામાં, વધુ મઝા પડે છે. વાર્તા કહેવાની પણ કેવી મઝા છે ? વળી તમે લોકોને વાર્તા કહો તો બદલામાં તેઓ તમને મોટરકાર આપે ! સોદો ખોટો નથી જ. આ વિચારે તે નવલકથા લખતી થાય છે. પણ તેના લેખનમાં તેને ‘એન્જલ ઇન હાઉસ’ નડ્યા કરે છે. એન્જલની પાંખોનો પડછાયો કાગળ પર પડતાંની સાથે, તેની પાંખોનો સળવળાટ સાંભળવાની સાથે, લેખનમાં વ્યસ્ત લેખિકા ચોંકી જાય છે. પેલી એન્જલ તેના કાનમાં ગણગણ્યા કરે છે – આમ કર અને આમ ન કર. આમ લખ અને આમ ન લખ. તારાથી આમ જ લખાય કારણ કે તું સ્ત્રી છે. કોણ છે આ ‘એન્જલ ઇન ધ હાઉસ’? વૂલ્ફ તેની વ્યાખ્યા કરે છે.

:::આ દૃશ્ય વિશે વિચારતાં મને નદીકિનારે માછલી પકડવાના કાંટાને પાણીમાં નાખી વિચારમગ્ન સ્થિતિમાં કિનારે બેઠેલ માછીમારનું દૃશ્ય દેખાય છે. પેલી યુવતીની કલ્પના મનુષ્યમનનાં અજાણ ઊંડાણોમાં જળબંબાકાર દરેકેદરેક ખૂણે-ખાંચરે કાળમીંઢ શિલાઓનાં કોતરો સુધ્ધાંમાં ફરી વળે છે. અચાનક જ પાણીમાં ‘છબાક’ કરતો અવાજ થાય છે, જાણે કોઈ ધડાકો જ. અચાનક ફીણફીણ. ગૂંચવણભરી પરિસ્થિતિ ! અરેરે ! કલ્પના મોટા કાળમીંઢ પથ્થર પર પછડાઈ પડી છે ! પેલી યુવતી સ્વપ્નમાંથી જાગ્રત થઈ ગઈ છે. તેની મન:સ્થિતિ વ્યગ્ર છે. કોઈ પણ અલંકારના પ્રયોગ વગર કહું તો તે શરીર વિશે, શરીરના આવેગો વિશે, વિચારી રહી હતી – એવા આવેગો કે જેની વાત સ્ત્રી માટે શોભનીય નથી.

|previous = ઋણસ્વીકાર

|next = એ રૂમ ઑફ વન્સ ઑન અને હું