અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર/જલસ્ત્રોત

જલસ્ત્રોત

સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર

૦.

હવે, સરસ્વતી, ગુપ્ત વહો ના,
તરસ-નદીને તીરે, પાગલ, મરુભોમે મરણોત્સવ માંડ્યો
વારો, મરણ નિવારો, દેખા દો,એનેજલ-બોલ કહોના!
હવે, સરસ્વતી, ગુપ્ત વહો ના!

૧. કૃતક નીરનું કડવક

તમે નથી વહેતાં તે પટમાં કૃતક નીર બે કાંઠે વહે છે.
દારુણ શોષ પડ્યો છે કંઠે, એ લોચનને સપનાં દે છે.

તરસે પીડ્યા રણે ઘણા યે મારગ ગોત્યા હશે,
કૂવા વાવ તળાવ વીરડા કૈં ફંફોસ્યા હશે.

વંટોળે દાટો મેલીને ક્યાં ક્યાં દોડ્યું હશે,
ડમરીની ફૂદડિયે થાકી જ્યાં ત્યાં પોઢ્યું હશે.

જળ નહિ તો જળ જેવું કૈં, કૈં કૈં એ દીધું હશે,
‘હજી, હજી આપો, બાપા’ — કૈં એવું કીધું હશે.

દીન બનાવ્યું હશે પરાણે. હુલવી-હુલવી હણી
સરસ્વતી, આવો તો ઓવારે બેસી તમને એની વાતો કરવી છે ઘણી.

લૂલાં ભૂલાં અટૂલિયાં ને અપંગ અંધ બધિર
દીર્ઘ દુઃખથી સ્તબ્ધ બન્યાં જન વસતાં તારે તીર.

દિવસા’ખો હાકોટા કરતો સૂરજ-દારોગો ધુત્તો ઘોળાય,
રાત પડ્યે રણ માથે, ઊંચા આભને ભરતો ઝેર-ઝબકતો વીંછુડો તોળાય.

ભોંભાતરથી મરણાબ્ધિ ખારા પંજા લંબાવે છે,
લીલીકુંડર વાડીના સેંજળ કૂવા અંબાવે છે.

છેવટ હતાશ થૈ એણે તરસનું શરણું સાધ્યું છે,
જૂઠે જીવણ મત્ત બની એણે મરણને અભિવાંદ્યું છે.

આવો, એની બાંહ્ય ગ્રહો ના!
હવે, સરસ્વતી ગુપ્ત વહો ના.

૨. કામદ્રહનું કડવડ

તમે નેથી વહેતાં તે પટમાં ભૂરું ભમ્મર ખપુષ્પ ખીલ્યું,
મૂળ નહીં, થડ નહિ, નહિ શાખા, ખર્યું નહીં ને સહુએ ઝીલ્યું.

બધા બંધ ખોલી નાખ્યા, ઇચ્છાનું ઘોડાપૂર વહે છે,
વમળ નૃત્ય, ઘુઘવાટ ગીત, ફીણોટાને અહીં કાવ્ય કહે છે.

કંદુક, ગેડી, ગાય, ગોપિકા ગળી જતો, આ વગર-નાથિયો
ઇચ્છાનાગ ફૂંફવતો સહસ્ર ફેણ ચડાવી, જેમ હાથિયો.

સૂની કોઈ કરાડે ઊભી ડૂબેલાંની માતા રોતી,
ઘેરી મહુવર ક્યાંય ન વાગે, મેઘકાંતિ ક્યહીં જડે ન ગોતી.

ઉપરવાસ, બે યે તટ, મોટા લાખ-મ્હેલ લાલચ લસલસતા,
જલ-થલ-વત્ બહુ હેત ધરી ત્યાં કૌરવપાંડવ ભેળા વસતા.

કામદ્રહન કાળી સહુને માથે ધરાર છત્તર ધરતો,
અને ચાહ્ય ત્યાં લાંબી ડોકે મનભાવન કૈં ભોજન કરતો.

એની ફરતે ખેલકૂદ સંગીત નૃત્ય ચલચિત્ર બને છે.
કામોત્સવમાં યક્ષ-રક્ષ-નર-નાગ-સુરાસુર મિત્ર બને છે.

સુખાળવી ને ભુખાળવી ગોચર-વંટેલી સરિતા સરતી,
– મધમીઠા વખવ્હેણે સહસા કઈ ચીદ આ આવે તરતી?

આથમતા સૂરજના તેજે આંખ આંજતો કરંડિયો કોઈ
તરતો સરતો ફાળો ભરતો આરો આવેઃ લિયો લિયો કોઈ.

ઝટ આવો, છે શું ય, લહો ના!
—હવે, સરસ્વતી, ગુપ્ત વહો ના!

૩. મૃત્યુદ્રહનું કડવક

કૈંક એવું છે એમાં કે આ ધાક ખાય છે કામ-દેશ પણ,
શિશુ છે કે શવ છે એમાં, એ કળી શકાતું નથી લેશ પણ.

આ તે કોનું તુખમ? તેજ કે અંધકાર ધગધગતો આ?
મેલી વિદ્યાને વહેણ કોનો કરંડિયો વધતો આ?

શવશિશુ ખિલખિલ હસે, અમે સહિયારા એના બાપ સહુએ,
સરે અપ્સરા જૂઠા જળની, ભીના આપોઆપ સહુએ.

અતિશ-કામણી, અતિશ-પ્રસૂતા, અતિશય રંગિત સ્વપ્નવતી આ,
જ્ઞાનક્રૂર, વિજ્ઞાપન-ઘેલી, સંમોહન-શિશુ-માત નદી આ.

વમળ હીંચોળ્યો, ધોધ હૂલવ્યો, ઘોડાપૂરે ચઢ્યો,
એકમેકને ગળી જતાં મત્સ્યોએ જેને ઘડ્યો.

એ, આ કામકરંડે ઝૂલે, સુખપીડાની નાખે રાડ,
આંખ નહીં, ના કાન, નાક નહિ, ઠેરઠેર એને મોંફાડ.

વહેતાં જલને, કૂર્મકમલને, કરંડને ય કરડતો,
બે ય પગે દશદશ અંગૂઠા, ચશચશ મુખમાં ધરતો.

તરુ તરુ એને કલ્પતરુ છે, ધેન ધેન એને કામધેન છે,
નરી કામના, નરી કલ્પના, તથ્ય-વછોયું નર્યું ઘેન છે.

કોઈ ન જાણે, એ ય ન જાણે, શુંનું શું આ કરશે.
કોઈ ન જાણે, એ ય ન જાણે, આમ કેટલું તરશે.

આ ખોલે મુખ મૃત્યુ-દ્રહોનાં,
હવે, સરસ્વતી, ગુપ્ત વહો ના.
તમે નથી વહેતાં તે પટમાં ક્રૂર વિદૂષક ડેરા ડાલે,
એને હુકમ સ્થપાય શાંતિ, એની સંજ્ઞાએ સૈન્યો ચાલે.
આ ન રંગલો, મરમ માત્રમાં સત્તામદને ટપારનારો,
આ તો છે ખધો ખેલાડી, રાજતંત્રને રમાડનારો.
આંખે ગીધ, ઝરખ પંજે, મનનો શિયાળ, લજ્જા મેલેલો,
કર તલ સોનું, લોચન લોઢું, ફુમતાળી ટોપી પહેરેલો.
રાજદંડને મરડી વકરાવીને એણે હાથ ધર્યો છે,
વામ કરે એને તોળી, તોડ્યો મયંક-મોદક મુખે ભર્યો છે.
કોટિ કોટિ જન-મન-ગગને અવ અંધકાર કેવો અફાટ છે,
વિષ-લીલો વૃશ્ચિક નભ, નીચે વિખવાદીનાં રાજપાટ છે.
ત્યાં એકેક કરી ભેળવતો તારકગણ, વૃશ્ચિક નિજ ડંખે,
ને નીચે આ રાજરંગલો નવી નવી રંગતને ઝંખે.
ખાદ્યાખાદ્ય ભેદ ભૂલેલો અકરાંતિયો ન અટકી શકતો,
સચોટ એવી ઝાપટ મારે એકે ભોગ ન છટકી શકતો.
સૂકા તારા પટમાં પતરાવળીઓની એ હાર માંડતો,
નાતીલાને જમાડતો; જો ટાંપે ભૂખ્યું લોક, ભાંડતો.
સ્વજન-વૃત્તિ-સૂના શાસક આ, સગપણના શા કરે ઝમેલા,
સમરાંગણસાથી ખરીદવા મેલા ધનના ખોલે થેલા.
પ્રજાસંઘને શાસિત સમુદાયોમાં પલટી નાખનાર, ઉપહાસ — અરે
અપહાસ-નરકના નરકાસુરને હવે સહો ના.
હવે, સરસ્વતી, ગુપ્ત વહો ના.

----------------------