મિથ્યાભિમાન/ગંગા અને જમના

ગંગા અને જમના

અંક ૨જો પ્રવેશ ૪
ગંગા અને જમના
પ્રવેશ ૪ થો

(ગંગા આવે છે)
દેવબા૰—અરે જમના, તારી બેનપણી ગંગા આવી.
જમના૰—આવ બ્હેન ગંગા, કેમ તું હમણાં જણાતી નથી?
ગંગા૰—મારે પણ સાસરેથી આણું આવવાનું છે, માટે તૈયારી કરવામાં રોકાઈ રહું છું, તેથી તારી પાસે અવાતું નથી. (જમનાની જોડે બેસે છે, અને ભરત ભરે છે.)
દેવબા૰—ગંગા, તમે બંને જણીઓ અહીં બેસજો, હું રસોડામાં જઈને રાંધવા માંડું, હમણાં જીવરામભટ્ટ આવશે.
ગંગા૰—સારૂં, બેઠા છીએ. (દેવબાઈ જાય છે.)
જમના૰—ગંગા, તું શેનું ભરત ભરે છે?
ગંગા૰—આ તો મારે સાસરે લઈ જવા સારૂ શેતરંજીની બાજી ભરૂં છું.
જમના૰— (ઊંડો નિસાસો મૂકીને) અરે પરમેશ્વર?
ગંગા૰—શા વાસ્તે નિસાસો મૂકે છે?
જમના૰— એમજ તો.
ગંગા૰— કહે તો ખરી?
જમના૰— શું કહું, મારૂં કપાળ?
રંગલો૰—

दोहरो

अंतरनुं दुःख अवरने, कहेतां कहि न शकाय;
मुके निसासा मुखथकी, रोतां रजनी जाय। २०

ગંગા૰—મારા સમ, કહે તો ખરી. શું કાંઈ તારે સાસરામાં દુઃખ છે?
જમના૰—(ડુસકાં ભરતી) બાઈ, મારૂં દુઃખ મારૂં મન જાણે છે. કોઈની આગળ કહેવામાં માલ નથી.
ગંગા૰—પોતાના અંતરનું હોય તેની આગળ તો કહીએ. કહ્યા વિના કોઈ શું જાણે.
જમના૰—કહીને હવે શું કરવું? એનો કંઈ ઉપાય નથી. પાણી પીને ઘર શું પૂછવું?
ગંગા૰—તારે શું દુઃખ છે. કહે તો હું જાણું તો ખરી.
જમના૰—બાઈ, બાપે ઉંચું કુળ જોઈને નાતજાતમાં આબરૂ મેળવવાનો પોતાનો સ્વાર્થ તાક્યો છે, મારા સુખ દુઃખ ઉપર કશો વિચારજ કર્યો નથી.

शार्दूलविक्रीडित वृत्त

कन्याविक्रय जे करे ध लई, धिक्कर तेने धरो,
कीर्तीना कदि लोभथी कुळ जुए, ते पापि पूरो खरो;
कदि द्रव्यतणो कशो जगतमां, जे स्वार्थ साधे नही
कन्याना सुखनो विचार करशे, ते पुण्यशाळी सही। २१

दोहरो

सविद्या, सद्गुण, सधन, सदाचरण, सुविचार;
उत्तम कुळ तो एज छे, जे घर सुखि नरनार २२
कुसंप ने कंजुसपणुं, माननिने नहि मान;
एज अधमथी अधम कुळ, निर्धन निर्विद्वान २३

ગંગા૰— શું તારો ધણી નમાલો છે?
જમના૰—ના, ના, એમ તો કાંઈ નહિ; પણ દહાડો આથમ્યો કે આંખે ધબ, કશું દેખે નહિ. દહાડે તો આપણે મલાજામાં રહેવું પડે, અને રાતે તો કશું દેખેજ નહિ. આપણે ગમે તેવાં ઘરેણાં કે ભરત ભરેલાં લૂગડાં પહેર્યાં હોય પણ તે શું બાળવાનાં?
ગંગા૰—હોય નશીબની વાત. એમાં શું? જેમ તેમ મન વાળવું. શું કુંભારના ઘરનું હાલ્લું છે કે બદલી લવાશે.
રંગલો૦

उपजाति वृत्त

न शोभते पामरि पामराणां,
मणिर्यथा मर्कटकंठलग्न:।
अंधःपति प्राप्त विलासिनीनां
कटाक्षवाणा विफला भवंति॥ २४

અર્થ — જેમ ભિખારીને પામરી શોભે નહિ, માકડાની કોટે મણિ શોભે નહિ, તેમ આંધળો ધણી પામેલી સુંદરીના નેણના ચાળા નિષ્ફળ જાય, માટે શોભે નહિ.
જમના૰— અરે રાતે દેખતો નથી, એની તે મને ઝાઝી બળતરા નથી; પણ ખોટી પતરાજી રાખે છે, તે જોઈને મને ઘણી બળતરા થાય છે.
રંગલો૰—

दोहरो

मिथ्या, अभिमानी मनुष, ठाली करे ठगाइ;
तेथी तेनी थाय छे, भूंगळ विना भवाइ २५

ગંગા૰— ખોટી પતરાજી શી રીતે રાખે છે?
જમના૰— દહાડા છતાં વાળુ કરીને બારણાં બંધ કરીને ઘરમાં પેશી જાય છે. કોઈ આવે તો તેને કહેવરાવે છે કે હું તો રાતે અનુષ્ટાન કરૂં છું, માટે કોઈને મળતો નથી.
ગંગા૰—એમ કરીને પોતાની ખોડ છાની રાખે છે?
જમના૰— છાની તો ધૂળે રહેતી નથી. જેમ છાની રાખવાની તદબીર કરે છે, તેમ તેમ લોકને હસવાનુ થાય છે. અને વધારે ચરચાય છે.
રંગલો૰—

पादाकुळ छंद

जेमां गुण के अवगुण एके, छानुं कदी रहे नहि छेके;
छाने छळथी छानुं राखे, दुनियां देखे तेवुं दाखे। २६

ગંગા૰— હશે, તેમાં તારે શું?
જમના૰— તે ખોટી પતરાજી કરે છે, તેથી લોકો મારા આગળ કહી કહીને મને દાઝે બાળે છે.
ગંગા૰—તેને મોઢે કોઈ કહેતું નથી?
જમના૰—ઘણાએ કહે છે; અને ‘રતાંધળો’ કહીને નાનાં છોકરાં પણ ખીજવે છે. પછી ઈંટો લઈને છોકરાંને મારવા દોડે છે.
ગંગા૰—ત્યારે તું શિખામણ દઈએ નહિ, કે જેમ જેમ ખીજાશો તેમ તેમ લોકો વધારે ખીજવશે.
જમના૰—અરે બાઈ, મારી શિખામણ તે માને!

उपजाति वृत्त

कही सुणावो शुभ के’ण काने,
मिथ्याभिमानी मुरखो न माने;
खरुं कहेतां उलटोज खीजे,
कुपात्रने बोध कदी न कीजे २७

ગંગા૰—એમ તો મારો ધણી સારો છે. આપણે કાંઈ સારી સલાહ આપીએ તો માને છે; અને જ્યારે મારા ઉપર બહુ ખુશી થયા, ત્યારે હરખથી એક સોનાનો હાર ઘડાવીને મારે વાસ્તે લાવ્યા.
જમના૰— મારા ધણી પાસે તો હું કશું માગું તો કહે છે કે ચુલામાંની રાખ લે.
ગંગા૰—મારો ધણી તો મને કહે છે કે હું તને કોઈ કોઈ વખત થોડી થોડી રકમ આપું તે તું સાચવીને રાખજે; કેમકે ખરી વખત કામમાં આવે. પછી ઘણીક વાર એક રૂપૈયો બે રૂપૈયા આપીને કહેશે કે લે રાખ્ય, લે આ રાખ્ય.
જમના૰—

वसंततिलका वृत्त

ले राख्य राख्य तुज वल्लभ वाणि दाखे;
जे राख राख, मुजने भरथार भाखे;
सोंपे तने हरखथी शुभ हर स्वामि,
हुं तो हवे मुज पतीथकि हार्य पामी। २८

(એમ કહીને કપાળ કુટે છે.) (પડદો પડ્યો.)

ગાનાર ગાય છે—“મેલ મિથ્ય અભિમાન” ઈત્યાદિ.