ચંદ્રહાસ આખ્યાન/કડવું ૨૧: Difference between revisions
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
(પ્રૂફ) |
||
| (One intermediate revision by the same user not shown) | |||
| Line 2: | Line 2: | ||
{{Heading|કડવું ૨૧|}} | {{Heading|કડવું ૨૧|}} | ||
{{Color|Blue|[ધૃષ્ટબુદ્ધિ રાજા-રાણીને બાંધીને કૌનતલપુરના પાદરમાં પહોંચે છે ત્યાં જ મદનના હાથે વિષયા-ચંદ્રહાસના લગ્નની ખુશાલીમાં અઢળક દાન-દક્ષિણા પામીને સામે મળેલા ભાટ-ચારણોના મુખે આ લગ્નની વાત જાણતાં જ ધૃષ્ટબુદ્ધિને પ્રબળ આઘાત લાગે છે. પછી મદને આપેલી દાન-દક્ષિણા એમની પાસેથી આંચકી લઈ એમને મારે છે. પછી રાજા-રાણીનાં બંધન દૂર કરી માફી માંગી પોતે આપેલ દુઃખની વાત ચંદ્રહાસને ન કહેવા વિનંતી કરે છે. અને તેમને બારોબાર તેમના નગરમાં મોકલી દે છે.]}} | |||
મેધાવિની એમ ઉચ્ચરે : ‘સાંભળો, મારા સ્વામ; | {{c|'''રાગ : કાફી'''}} | ||
આ દુષ્ટ, કષ્ટ દેઈ, લેઈ જશે પાપી પોતાને ગામ.{{space}} ૧ | |||
{{block center|<poem>મેધાવિની એમ ઉચ્ચરે : ‘સાંભળો, મારા સ્વામ; | |||
આ દુષ્ટ, કષ્ટ દેઈ, લેઈ જશે પાપી પોતાને ગામ.{{space}} {{r|૧}} | |||
ત્યાં ‘સુત મુઓ’ કે’શે, મન ક્યમ રે’શે? દાઝશે મારું તન; | ત્યાં ‘સુત મુઓ’ કે’શે, મન ક્યમ રે’શે? દાઝશે મારું તન; | ||
કાંઈ ધીરજ ધરિયે<ref>ધરર્ણે -ધરતી પર</ref>, ભેદ<ref>ભેદ – યુક્તિ</ref> ધરિયે, વાટ વિષે સ્વામિન.’{{space}} ૨ | કાંઈ ધીરજ ધરિયે<ref>ધરર્ણે -ધરતી પર</ref>, ભેદ<ref>ભેદ – યુક્તિ</ref> ધરિયે, વાટ વિષે સ્વામિન.’{{space}} {{r|૨}} | ||
{{c|'''ઢાળ'''}} | |||
એમ રોતાં નર ને નાર રે, જાય વાટ મોઝાર રે. | એમ રોતાં નર ને નાર રે, જાય વાટ મોઝાર રે. | ||
સેવકે બાંધી ઝાલ્યાં રે, બન્યો જણ જોડે ચલ્યાં રે.{{space}} ૩ | સેવકે બાંધી ઝાલ્યાં રે, બન્યો જણ જોડે ચલ્યાં રે.{{space}} {{r|૩}} | ||
એહવે આવ્યું ગામ રે, પાપીનો જ્યાંહાં ઠામ રે. | એહવે આવ્યું ગામ રે, પાપીનો જ્યાંહાં ઠામ રે. | ||
જાતાં જાતાં વાટ રે, સાહામા મળિયા ભાટ રે.{{space}} ૪ | જાતાં જાતાં વાટ રે, સાહામા મળિયા ભાટ રે.{{space}} {{r|૪}} | ||
પ્રધાનને જોઈ રે, આવ્યા છે સર્વ કોઈ રે, | પ્રધાનને જોઈ રે, આવ્યા છે સર્વ કોઈ રે, | ||
વાણી એવી બોલે રે : ‘નથી કો તવ સુતને તોલે રે!’{{space}} ૫ | વાણી એવી બોલે રે : ‘નથી કો તવ સુતને તોલે રે!’{{space}} {{r|૫}} | ||
પછે પુરોહિત એમ પૂછે રે : ‘વખાણો તે કારણે શું છે રે? | પછે પુરોહિત એમ પૂછે રે : ‘વખાણો તે કારણે શું છે રે? | ||
ક્યાં થકી તમો આવ્યા રે ? ધન ક્યાં થકી ભીખી લાવ્યા રે?’{{space}} ૬ | ક્યાં થકી તમો આવ્યા રે ? ધન ક્યાં થકી ભીખી લાવ્યા રે?’{{space}} {{r|૬}} | ||
બોલિયા બહુ બંદીજન રે : ‘રાજા, તુંને છે ધન્ય ધન્ય રે. | બોલિયા બહુ બંદીજન રે : ‘રાજા, તુંને છે ધન્ય ધન્ય રે. | ||
મદન તમારો અંશ રે, તેણે દીપાવ્યો કુળવંશ રે.{{space}} ૭ | મદન તમારો અંશ રે, તેણે દીપાવ્યો કુળવંશ રે.{{space}} {{r|૭}} | ||
ધન તેણે આપ્યાં રે, દારિદ્ર અમારાં કાપ્યાં રે; | |||
ભિક્ષુક સર્વ કોય રે, ભૂપતિ સરખા હોય રે.{{space}} ૮ | ભિક્ષુક સર્વ કોય રે, ભૂપતિ સરખા હોય રે.{{space}} {{r|૮}} | ||
મદન મનશું થોભ્યો રે, વિવાહ સુંદર શોભ્યો રે. | મદન મનશું થોભ્યો રે, વિવાહ સુંદર શોભ્યો રે. | ||
તમે જોયું સત્પાત્ર રે, ચંદ્રહાસ સરખો જામાત્ર રે.{{space}} ૯ | તમે જોયું સત્પાત્ર રે, ચંદ્રહાસ સરખો જામાત્ર રે.{{space}} {{r|૯}} | ||
ધન્ય તમારી કમાઈ રે, જે આવો મોકલ્યો જમાઈ રે, | ધન્ય તમારી કમાઈ રે, જે આવો મોકલ્યો જમાઈ રે, | ||
રૂપે ને જાય વરણિયો રે, તે વિષયાને પરણિયો રે.’{{space}} ૧૦ | રૂપે ને જાય વરણિયો રે, તે વિષયાને પરણિયો રે.’{{space}} {{r|૧૦}} | ||
એવી | એવી સાંભળી વાત કર્ણે રે, પાપી પડિયો તત્ક્ષણ ધર્ણે રે, | ||
મૂર્ચ્છા તેણે ખાધી રે, વચને આંતરડી દાધી<ref>દાધી – દાઝી</ref> રે.{{space}} ૧૧ | મૂર્ચ્છા તેણે ખાધી રે, વચને આંતરડી દાધી<ref>દાધી – દાઝી</ref> રે.{{space}} {{r|૧૧}} | ||
ઘણું થયો મન દુઃખી રે, એટલે ગાલવ ઋખિ રે; | ઘણું થયો મન દુઃખી રે, એટલે ગાલવ ઋખિ રે; | ||
ઋખિને મનમાં આહ્લાદ રે, દેતા આવ્યા આર્શીવાદ રે.{{space}} ૧૨ | ઋખિને મનમાં આહ્લાદ રે, દેતા આવ્યા આર્શીવાદ રે.{{space}} {{r|૧૨}} | ||
‘પુરોહિત, તમને ધન્ય રે, જે આવો તમારો તંન રે. | ‘પુરોહિત, તમને ધન્ય રે, જે આવો તમારો તંન રે. | ||
જે વિષયા કુમારી રે, તે તો પુત્રી તમારી રે.{{space}} ૧૩ | જે વિષયા કુમારી રે, તે તો પુત્રી તમારી રે.{{space}} {{r|૧૩}} | ||
જેને ઘટે જેવો રે, તેને મળિયો તેવો રે, | જેને ઘટે જેવો રે, તેને મળિયો તેવો રે, | ||
તમો મોકલ્યો તે આવ્યો રે, એક પત્ર તમારું લાવ્યો રે.{{space}} ૧૪ | તમો મોકલ્યો તે આવ્યો રે, એક પત્ર તમારું લાવ્યો રે.{{space}} {{r|૧૪}} | ||
તે તો સર્વને મન ભાવ્યો રે, તેને મદને લેઈ પરણાવ્યો રે, | તે તો સર્વને મન ભાવ્યો રે, તેને મદને લેઈ પરણાવ્યો રે, | ||
એ તો કર્યું શ્રેય કાર્ય રે, ઋષિ ગાલવ થયા આચાર્ય રે.v ૧૫ | એ તો કર્યું શ્રેય કાર્ય રે, ઋષિ ગાલવ થયા આચાર્ય રે.v {{r|૧૫}} | ||
એવે આવ્યા ગાંધર્વ ગુણવાન રે, કરતા સંગીત-ગાન રે, | એવે આવ્યા ગાંધર્વ ગુણવાન રે, કરતા સંગીત-ગાન રે, | ||
તેહ દેખી લોચન રે હૃદે લાગ્યો હુતાશન રે.{{space}} ૧૬ | તેહ દેખી લોચન રે હૃદે લાગ્યો હુતાશન રે.{{space}} {{r|૧૬}} | ||
ચટકો લાગ્યો બહુ શીશ રે, ત્યારે ચઢી છે બહુ રીસ રે. | ચટકો લાગ્યો બહુ શીશ રે, ત્યારે ચઢી છે બહુ રીસ રે. | ||
વાટમાં આવી રહેતો રે, ‘ધન્ય ધન્ય’ મુખે કહેતો રે.{{space}} ૧૭ | વાટમાં આવી રહેતો રે, ‘ધન્ય ધન્ય’ મુખે કહેતો રે.{{space}} {{r|૧૭}} | ||
જાચકને કાંઈ મન રે : ‘પુરોહિત આપશે ધન રે.’ | જાચકને કાંઈ મન રે : ‘પુરોહિત આપશે ધન રે.’ | ||
વડું તેણે માંડ્યું વખાણ રે, તવ લાગ્યાં કારી બાણ રે.{{space}} ૧૮ | વડું તેણે માંડ્યું વખાણ રે, તવ લાગ્યાં કારી બાણ રે.{{space}} {{r|૧૮}} | ||
સેવકને કીધી સાન રે : ‘આપો પાટુ મુષ્ટિ-દાન રે.’ | સેવકને કીધી સાન રે : ‘આપો પાટુ મુષ્ટિ-દાન રે.’ | ||
ગાંધર્વનાં મૃદંગ | ગાંધર્વનાં મૃદંગ ફોડ્યાં રે, આંતરડાં તાણીને ત્રોડ્યાં રે.{{space}} {{r|૧૯}} | ||
ભાંગી ભેર ને નફેરી રે, તાલ કાંસી નાખ્યાં વેરી રે, | ભાંગી ભેર ને નફેરી રે, તાલ કાંસી નાખ્યાં વેરી રે, | ||
ભાટને દીધી શિક્ષા રે, ભટ્ટોને મંગાવી ભિક્ષા રે.{{space}} ૨૦ | ભાટને દીધી શિક્ષા રે, ભટ્ટોને મંગાવી ભિક્ષા રે.{{space}} {{r|૨૦}} | ||
વેદ પુસ્તક તરભાણી રે, તેનાં ઝોળિયાં લીધાં તાણી રે. | વેદ પુસ્તક તરભાણી રે, તેનાં ઝોળિયાં લીધાં તાણી રે. | ||
ઋષિ વેદિયા બહુ મોટા રે, તેના માથામાં માર્યા સોટા રે.{{space}} ૨૧ | ઋષિ વેદિયા બહુ મોટા રે, તેના માથામાં માર્યા સોટા રે.{{space}} {{r|૨૧}} | ||
ભાટ બ્રાહ્મણ નાઠા જાય રે, અખડાઈ<ref>અખડાઈ – અથડાઈ</ref> પડે ને બેઠા થાય રે. | ભાટ બ્રાહ્મણ નાઠા જાય રે, અખડાઈ<ref>અખડાઈ – અથડાઈ</ref> પડે ને બેઠા થાય રે. | ||
ઋષિ કહે : ‘દુષ્ટ થયો તુષ્ટમાન રે, વધામણાંમાં બુહટનાં દાન રે!’{{space}} ૨૨ | ઋષિ કહે : ‘દુષ્ટ થયો તુષ્ટમાન રે, વધામણાંમાં બુહટનાં દાન રે!’{{space}} {{r|૨૨}} | ||
કેટલા સાહી બંધન કીધા રે, આગળ દોરીને લીધા રે, | કેટલા સાહી બંધન કીધા રે, આગળ દોરીને લીધા રે, | ||
પછે, કુલિંદ મૂક્યો છોડી રે, પાપી બોલ્યો કર જોડી રે.{{space}} ૨૩ | પછે, કુલિંદ મૂક્યો છોડી રે, પાપી બોલ્યો કર જોડી રે.{{space}} {{r|૨૩}} | ||
સુણો, કુલિંદ રાજાય રે, એ તો મારો છે અન્યાય રે; | સુણો, કુલિંદ રાજાય રે, એ તો મારો છે અન્યાય રે; | ||
પાછા ફરી ઘેર જાઓ રે, તમો વળી રાજા થાઓ રે.{{space}} ૨૪ | પાછા ફરી ઘેર જાઓ રે, તમો વળી રાજા થાઓ રે.{{space}} {{r|૨૪}} | ||
જે ચંદ્રહાસ તમારો રે, તે તો પૂજ્ય થયો છે મારો રે, | જે ચંદ્રહાસ તમારો રે, તે તો પૂજ્ય થયો છે મારો રે, | ||
મેં તમને દુઃખ દીધું રે, તમારું નગ્ર લૂંટીને લીધું રે. {{space}} ૨૫ | મેં તમને દુઃખ દીધું રે, તમારું નગ્ર લૂંટીને લીધું રે. {{space}} {{r|૨૫}} | ||
તેહ સહી કેમ રહેશો રે, પણ | તેહ સહી કેમ રહેશો રે?, પણ પુત્રને કંઈ ના કહેશો રે. | ||
જો જાણશે મુજને પાપી રે, મારું મસ્તક નાખશે કાપી રે.{{space}} ૨૬ | જો જાણશે મુજને પાપી રે, મારું મસ્તક નાખશે કાપી રે.{{space}} {{r|૨૬}} | ||
મુને આપજો પ્રાણનું દાન રે, ક્ષમા કરી રહેજો રાજાન રે. | મુને આપજો પ્રાણનું દાન રે, ક્ષમા કરી રહેજો રાજાન રે. | ||
જે કુંવર છે તમારો કાલો રે, તે મદનપેં અદકો વહાલો રે.{{space}} ૨૭ | જે કુંવર છે તમારો કાલો રે, તે મદનપેં અદકો વહાલો રે.{{space}} {{r|૨૭}} | ||
હું વિષયાને સાથે લાવીશ રે, એને કાલે બોલાવીને આવીશ રે.’ | હું વિષયાને સાથે લાવીશ રે, એને કાલે બોલાવીને આવીશ રે.’ | ||
સાંભળી ઉપન્યો આનંદ રે, બોલ્યો રાજા કુલિંદ રે : {{space}} ૨૮ | સાંભળી ઉપન્યો આનંદ રે, બોલ્યો રાજા કુલિંદ રે : {{space}} {{r|૨૮}} | ||
‘જો પુત્રી તમો આપી રે, તો એવાં અમો નથી પાપી રે. | ‘જો પુત્રી તમો આપી રે, તો એવાં અમો નથી પાપી રે. | ||
દુઃખ સઘળું સમાવી રહેશું રે, પણ પુત્રને કંઈ નહીં કહેશું રે.’{{space}} ૨૯ | દુઃખ સઘળું સમાવી રહેશું રે, પણ પુત્રને કંઈ નહીં કહેશું રે.’{{space}} {{r|૨૯}} | ||
પછે નર-નારી પાછાં વળિયાં રે, પુત્રના દુઃખથી ટળવળિયાં રે.{{space}} ૩૦ | પછે નર-નારી પાછાં વળિયાં રે, પુત્રના દુઃખથી ટળવળિયાં રે.{{space}} {{r|૩૦}} | ||
{{c|'''વલણ'''}} | |||
દુઃખ ટળ્યું, કુંવર કુશલો, કુલિંદ તે સુખિયો થયો; | દુઃખ ટળ્યું, કુંવર કુશલો, કુલિંદ તે સુખિયો થયો; | ||
પછે પાપીએ શું કીધું, જે પોતાને મંદિર ગયો. ૩૧ | પછે પાપીએ શું કીધું, જે પોતાને મંદિર ગયો. {{r|૩૧}} | ||
</poem> | </poem>}} | ||
<br> | <br> | ||
| Line 111: | Line 109: | ||
}} | }} | ||
<br> | <br> | ||
<hr> | |||
{{reflist}} | |||
Latest revision as of 12:42, 7 March 2023
[ધૃષ્ટબુદ્ધિ રાજા-રાણીને બાંધીને કૌનતલપુરના પાદરમાં પહોંચે છે ત્યાં જ મદનના હાથે વિષયા-ચંદ્રહાસના લગ્નની ખુશાલીમાં અઢળક દાન-દક્ષિણા પામીને સામે મળેલા ભાટ-ચારણોના મુખે આ લગ્નની વાત જાણતાં જ ધૃષ્ટબુદ્ધિને પ્રબળ આઘાત લાગે છે. પછી મદને આપેલી દાન-દક્ષિણા એમની પાસેથી આંચકી લઈ એમને મારે છે. પછી રાજા-રાણીનાં બંધન દૂર કરી માફી માંગી પોતે આપેલ દુઃખની વાત ચંદ્રહાસને ન કહેવા વિનંતી કરે છે. અને તેમને બારોબાર તેમના નગરમાં મોકલી દે છે.]
રાગ : કાફી
મેધાવિની એમ ઉચ્ચરે : ‘સાંભળો, મારા સ્વામ;
આ દુષ્ટ, કષ્ટ દેઈ, લેઈ જશે પાપી પોતાને ગામ. ૧
ત્યાં ‘સુત મુઓ’ કે’શે, મન ક્યમ રે’શે? દાઝશે મારું તન;
કાંઈ ધીરજ ધરિયે[1], ભેદ[2] ધરિયે, વાટ વિષે સ્વામિન.’ ૨
ઢાળ
એમ રોતાં નર ને નાર રે, જાય વાટ મોઝાર રે.
સેવકે બાંધી ઝાલ્યાં રે, બન્યો જણ જોડે ચલ્યાં રે. ૩
એહવે આવ્યું ગામ રે, પાપીનો જ્યાંહાં ઠામ રે.
જાતાં જાતાં વાટ રે, સાહામા મળિયા ભાટ રે. ૪
પ્રધાનને જોઈ રે, આવ્યા છે સર્વ કોઈ રે,
વાણી એવી બોલે રે : ‘નથી કો તવ સુતને તોલે રે!’ ૫
પછે પુરોહિત એમ પૂછે રે : ‘વખાણો તે કારણે શું છે રે?
ક્યાં થકી તમો આવ્યા રે ? ધન ક્યાં થકી ભીખી લાવ્યા રે?’ ૬
બોલિયા બહુ બંદીજન રે : ‘રાજા, તુંને છે ધન્ય ધન્ય રે.
મદન તમારો અંશ રે, તેણે દીપાવ્યો કુળવંશ રે. ૭
ધન તેણે આપ્યાં રે, દારિદ્ર અમારાં કાપ્યાં રે;
ભિક્ષુક સર્વ કોય રે, ભૂપતિ સરખા હોય રે. ૮
મદન મનશું થોભ્યો રે, વિવાહ સુંદર શોભ્યો રે.
તમે જોયું સત્પાત્ર રે, ચંદ્રહાસ સરખો જામાત્ર રે. ૯
ધન્ય તમારી કમાઈ રે, જે આવો મોકલ્યો જમાઈ રે,
રૂપે ને જાય વરણિયો રે, તે વિષયાને પરણિયો રે.’ ૧૦
એવી સાંભળી વાત કર્ણે રે, પાપી પડિયો તત્ક્ષણ ધર્ણે રે,
મૂર્ચ્છા તેણે ખાધી રે, વચને આંતરડી દાધી[3] રે. ૧૧
ઘણું થયો મન દુઃખી રે, એટલે ગાલવ ઋખિ રે;
ઋખિને મનમાં આહ્લાદ રે, દેતા આવ્યા આર્શીવાદ રે. ૧૨
‘પુરોહિત, તમને ધન્ય રે, જે આવો તમારો તંન રે.
જે વિષયા કુમારી રે, તે તો પુત્રી તમારી રે. ૧૩
જેને ઘટે જેવો રે, તેને મળિયો તેવો રે,
તમો મોકલ્યો તે આવ્યો રે, એક પત્ર તમારું લાવ્યો રે. ૧૪
તે તો સર્વને મન ભાવ્યો રે, તેને મદને લેઈ પરણાવ્યો રે,
એ તો કર્યું શ્રેય કાર્ય રે, ઋષિ ગાલવ થયા આચાર્ય રે.v ૧૫
એવે આવ્યા ગાંધર્વ ગુણવાન રે, કરતા સંગીત-ગાન રે,
તેહ દેખી લોચન રે હૃદે લાગ્યો હુતાશન રે. ૧૬
ચટકો લાગ્યો બહુ શીશ રે, ત્યારે ચઢી છે બહુ રીસ રે.
વાટમાં આવી રહેતો રે, ‘ધન્ય ધન્ય’ મુખે કહેતો રે. ૧૭
જાચકને કાંઈ મન રે : ‘પુરોહિત આપશે ધન રે.’
વડું તેણે માંડ્યું વખાણ રે, તવ લાગ્યાં કારી બાણ રે. ૧૮
સેવકને કીધી સાન રે : ‘આપો પાટુ મુષ્ટિ-દાન રે.’
ગાંધર્વનાં મૃદંગ ફોડ્યાં રે, આંતરડાં તાણીને ત્રોડ્યાં રે. ૧૯
ભાંગી ભેર ને નફેરી રે, તાલ કાંસી નાખ્યાં વેરી રે,
ભાટને દીધી શિક્ષા રે, ભટ્ટોને મંગાવી ભિક્ષા રે. ૨૦
વેદ પુસ્તક તરભાણી રે, તેનાં ઝોળિયાં લીધાં તાણી રે.
ઋષિ વેદિયા બહુ મોટા રે, તેના માથામાં માર્યા સોટા રે. ૨૧
ભાટ બ્રાહ્મણ નાઠા જાય રે, અખડાઈ[4] પડે ને બેઠા થાય રે.
ઋષિ કહે : ‘દુષ્ટ થયો તુષ્ટમાન રે, વધામણાંમાં બુહટનાં દાન રે!’ ૨૨
કેટલા સાહી બંધન કીધા રે, આગળ દોરીને લીધા રે,
પછે, કુલિંદ મૂક્યો છોડી રે, પાપી બોલ્યો કર જોડી રે. ૨૩
સુણો, કુલિંદ રાજાય રે, એ તો મારો છે અન્યાય રે;
પાછા ફરી ઘેર જાઓ રે, તમો વળી રાજા થાઓ રે. ૨૪
જે ચંદ્રહાસ તમારો રે, તે તો પૂજ્ય થયો છે મારો રે,
મેં તમને દુઃખ દીધું રે, તમારું નગ્ર લૂંટીને લીધું રે. ૨૫
તેહ સહી કેમ રહેશો રે?, પણ પુત્રને કંઈ ના કહેશો રે.
જો જાણશે મુજને પાપી રે, મારું મસ્તક નાખશે કાપી રે. ૨૬
મુને આપજો પ્રાણનું દાન રે, ક્ષમા કરી રહેજો રાજાન રે.
જે કુંવર છે તમારો કાલો રે, તે મદનપેં અદકો વહાલો રે. ૨૭
હું વિષયાને સાથે લાવીશ રે, એને કાલે બોલાવીને આવીશ રે.’
સાંભળી ઉપન્યો આનંદ રે, બોલ્યો રાજા કુલિંદ રે : ૨૮
‘જો પુત્રી તમો આપી રે, તો એવાં અમો નથી પાપી રે.
દુઃખ સઘળું સમાવી રહેશું રે, પણ પુત્રને કંઈ નહીં કહેશું રે.’ ૨૯
પછે નર-નારી પાછાં વળિયાં રે, પુત્રના દુઃખથી ટળવળિયાં રે. ૩૦
વલણ
દુઃખ ટળ્યું, કુંવર કુશલો, કુલિંદ તે સુખિયો થયો;
પછે પાપીએ શું કીધું, જે પોતાને મંદિર ગયો. ૩૧