રાજા-રાણી/પાંચમો પ્રવેશ

પાંચમો પ્રવેશ

પહેલો અંક

         સ્થળ : દેવદત્તનું ઘર.

                                    [ગોરાણી નારાયણી ઘરકામમાં પડેલી છે. દેવદત્ત પ્રવેશ કરે છે.]

દેવદત્ત :

કાં પ્રિયે, ઘરમાં કાંઈ છે કે નહીં?

નારાયણી :

હા, હવે બાકી એક મારું ખોળિયું રહ્યું છે. એ પણ ન રહે તો આફત ટળે!

દેવદત્ત :

વળી પાછું શું થયું?

નારાયણી :

તમારે તો જાણે રસ્તામાંથી ગોતી ગોતીને રાજમાં જેટલા ભિખારી છે એ બધાને આંહીં ઉપાડી લાવવા; અને આંહીં ઘરમાં એક ઠીકરું યે નથી રહ્યું. ઢસરડા કરી કરીને મારું શરીર પણ તૂટી ગયું.

દેવદત્ત :

શું હું નકામો આણું છું આ બધાને? તમને ખબર નથી, ગોરાણી, પણ હાથમાં કામકાજ હોય તો તમને પણ ઠીક રહે અને પરિણામે મને પણ ઠીક રહે. બીજું ભલે ન બને, પણ તમારી આ જીભ તો છાની રહેને?

નારાયણી :

એમ! તો લ્યો આ અમે મૂંગાં મર્યાં. અમારી વાત તમારાથી ખમાતી નથી એ કોને ખબર હતી? તે તમને કોણ પાણો મૂકે છે કે અમારી વાત સાંભળો?

દેવદત્ત :

તમે જ કહો છો; બીજું તે કોણ? હું એક વાત ન સાંભળું તો એક સાથે દસ સંભળાવો છો.

નારાયણી :

એમ કે? એક સાથે દસ સંભળાવું છું, કાં? સારું. આ મૂંગાં મર્યાં. મૂંગી મરું તો જ તમારાથી જીવાશે. માડી, હવે કાંઈ એ દિવસ રહ્યા છે? એ દિવસો તો ગયા. હવે નવીન મોંની નવી નવી વાતો સાંભળવા મન તલપતું હશે! અમારી વાતો તો હવે જૂની થઈ ગઈ, ખરુંને?

દેવદત્ત :

ઓ મારા બાપ! હવે વળી નવા મોઢાની નવી વાતો? સાંભળતાં જ પેટમાં ઝાળ થાય છે. પણ હવે તો આ જૂની વાતો સાંભળવાનો અભ્યાસ થતો આવે છે. ફિકર નથી.

નારાયણી :

એમ કે? બહુ સારું. ઝાળ થતી હશે તો હવે મૂંગાં મરી રહેશું. હવે એક અક્ષરેય ન બોલવો! પહેલેથી જ કહી દેવું હતું ને! હું શું જાણું કે ઝાળ થતી હશે? જાણતી હોત તો કોણ તમને...

દેવદત્ત :

અગાઉ મેં નહોતું કહ્યું? કેટલી કેટલી વાર કહ્યું છે? પણ એ તો પથ્થર પર પાણી.

નારાયણી :

એમ કે? તો બહુ સારું. આજથી મૂંગા મરશું. બળ્યું! તમનેય સુખ, અને મનેય સુખ. હું શું વિના કારણે બક્યા કરું છું? તમારા આ ચાળા જોઈને...

દેવદત્ત :

આનું નામ જ મૂંગા મરવું કહેવાય કે?

નારાયણી :

બહુ સારું. [મોં ફેરવે છે.]

દેવદત્ત :

પ્રિયે! પ્રેયસી! મધુરભાષિણી! કોકિલગંજીની!

નારાયણી :

લ્યો, હવે બસ કરો. જરા શરમાઓ.

દેવદત્ત :

રોષ કરો ના, પ્રિયે, કોકિલના જેવો રંગ મેં નથી કહ્યો; પણ કોકિલ સમો મીઠો કંઠ કહ્યો છે હો!

નારાયણી :

જાઓ જાઓ, હવે બકો મા. પણ હું સાફ સંભળાવી દઉં છું કે હવે જો ભિખારા ઉપાડી આવશો, તો મારી મારીને કાઢી મૂકીશ, કાં હું પોતે જ બાવણ બનીને વનમાં ચાલી નીકળીશ.

દેવદત્ત :

તો હુંય તમારી પાછળ આવીશ, અને આ ભિખારી બધાં પણ આવવાનાં.

નારાયણી :

ખરું છે. શાસ્ત્રમાં ખોટું કહ્યું છે કે ઘરની ઊઠી વનમાં ગઈ, તો ત્યાંય લાગી આગ! મારા ભાગ્યમાં જ શાંતિ નથી.

[નારાયણી જાય છે, ત્રિવેદી માળા ફેરવતા ફેરવતા આવે છે.]

ત્રિવેદી :

શિવ! શિવ! શિવ! તું રાજ-પુરોહિત થયો, એમ કે?

દેવદત્ત :

થયો છું તો ખરો! પણ એમાં રોષ શીદને કરો છો, ત્રવાડીજી? એમાં મેં કાંઈ દોષ નથી કર્યો, નથી માળા જપી, કે નથી ભગવાનનું નામ લીધું, એ તો રાજાની મરજી થઈ!

ત્રિવેદી :

હરિ! હરિ! પિપિલિકાનો પક્ષચ્છેદ થયો!

દેવદત્ત :

મારા ઉપરનો ગુસ્સો બિચારા શબ્દ-શાસ્ત્ર ઉપર કાં ઉતારો? ‘પક્ષચ્છેદ’ ન કહેવાય, પક્ષોદ્ભેદ.

ત્રિવેદી :

છેદ અને ભેદ, બધું એકનું એક. કથામાં પણ છેદ ભેદ કહેવાય છેને! હે ભવેશ્વર! ગમે તેમ હોય, બાકી તારે તો જેટલો મોટો થવાનું હતું તેટલો તું થઈ ચૂક્યો —

દેવદત્ત :

ના, ત્રવાડીજી! પૂછો ગોરાણીને, હજી એમ કાંઈ મારી જુવાની નથી ચાલી ગઈ!

ત્રિવેદી :

હું પણ એ જ કહું છું. જુવાનીના મદમાં ને મદમાં જ તું આટલો ચડી ગયો છે; અને હવે તું મરવાનો છે. હે...એ હરિ! હે...એ દીનબંધુ પ્રભો!

દેવદત્ત :

બ્રહ્મવાક્ય મિથ્યા થાય જ નહીં, એટલે હું સાચે જ મરવાનો. પરંતુ તે માટે આપને કાંઈ ખાસ તસ્દી નહીં લેવી પડે. ત્રવાડીજી, જમરાજા પોતે જ એ બધું કરવાના. બાકી તો આપના કરતાં મારી સાથે એમને કાંઈ વિશેષ સગપણ નથી — તમામ પ્રત્યે એમની તો એકસરખી જ દૃષ્ટિ છે.

ત્રિવેદી :

પણ તારા દહાડા હવે ખવાઈ રહ્યા છે, દેવદત્ત! હે...એ દયાળુ પ્રભુ!

દેવદત્ત :

તે તો હવે શી રીતે જાણવું? બાકી આજકાલ તો અનેક માણસો મરે છે — કોઈ ગળે ફાંસો ખાઈને, તો કોઈ ગળે ગાગર બાંધીને; કોઈ વળી સર્પદંશથીયે મરે છે; પણ બ્રહ્મશાપથી કોઈ મર્યો સાંભળ્યો નથી. હા, બ્રાહ્મણનો ડંડો ખાઈને કોઈ કોઈ મર્યા હશે, પણ બ્રાહ્મણને બોલ્યેથી તો કોઈ ન મરે. એટલે પછી, મારાથી જો વેળાસર ન મરી શકાય, તો આપ રોષ ન કરતા, મહાશય; એમાં મારો વાંક નથી, કાળનો વાંક છે.

ત્રિવેદી :

અહા, પ્રણિપાત! શિવ, શિવ, શિવ!

દેવદત્ત :

બીજું કાંઈ પ્રયોજન હોય તો ફરમાવો.

ત્રિવેદી :

ના, ના, આ તો તને માત્ર આટલા સમાચાર દેવા જ આવેલો. હે...એ દયાળુ! હાં, હાં, તારા વાડામાં એક-બે પતકાળાં પાક્યાં હોય તો લાવને! મારે જરા જરૂર છે.

દેવદત્ત :

ત્યારે એમ જ વદોને! લ્યો, લાવી આપું.

[જાય છે.]