આધુનિક સાહિત્યસંજ્ઞા કોશ/સંજ્ઞાકોશ/V: Difference between revisions

{{SetTitle}}

{{Heading|સંજ્ઞાકોશ<br>V}}

સાહિત્યકૃતિ જે વિશેષ ધ્યાનપાત્ર વસ્તુ હોય તો પ્રશ્ન એ ઊભો થાય કે કયા નિકષને આધારે એનું મૂલ્ય નક્કી કરવું? મૂલ્યના વસ્તુલક્ષી અને આત્મલક્ષી સિદ્ધાન્તની સામે આજે એક વચ્ચેનો સિદ્ધાન્ત સૂચવાયો છે. આ સિદ્ધાન્ત અનુસાર સાહિત્યકૃતિનું મૂલ્ય છે, કારણ કે એમાં આપણને રસ પડે છે; પરંતુ આપણને એમાં રસ પડે છે કારણ કે એમાં રહેલાં કેટલાંક વસ્તુગત લક્ષણો આપણા રસને પોષે છે. એટલે કે મૂલ્ય વસ્તુના ગુણધર્મ તરીકે વસ્તુલક્ષી છે, પણ વસ્તુલક્ષી હોવા છતાં એનું અવલંબન ભાવક પર છે.

પુનરાવર્તન દ્વારા ઊભી થતી અભિવ્યક્તિની એકતાનતાની સહેતુક અવગણના, બધાં જ કલા-સ્વરૂપોનું આ લક્ષણ છે. સાહિત્યભાષામાં વિચરણ શબ્દ અર્થ, વાક્ય, ધ્વનિ એમ જુદા જુદા સ્તરે જોવા મળે છે.

જુઓ : Tenor.

વિચારના સરલ પ્રત્યાયનને અભાવે, બિનજરૂરી રીતે શબ્દોના વિપુલ ઉપયોગનું વલણ એ ભાષાકીય અભિવ્યક્તિમાં જોવા મળતો મહત્ત્વનો દોષ છે. પત્રકારત્વના સામાન્ય કક્ષાનાં લખાણોમાં આ દોષ વિશેષ જોવા મળે છે.

માનવજીવનની સામગ્રીનાં નિપુણતાથી થયેલાં સંકલન અને પ્રસ્તુતિ દ્વારા સાહિત્યમાં આ ગુણ સિદ્ધ કરી શકાય છે.

કોઈ પણ કલ્પનાપૂર્ણ સાહિત્યકૃતિનાં પાત્રો અને એમનાં કાર્યોની સંભવિતતા કે શક્યતા અંગેની શ્રદ્ધા જન્માવતો વાસ્તવિકતાનો સત્યાભાસ હોય છે. પ્રાચીન અને અર્વાચીન, બંને વિવેચન એક વાતે સંમત છે કે આદર્શીકૃત યા ખરેખરી વાસ્તવિકતાનો કોઈ એક અંશ અનુકરણને પ્રમાણિત બનાવવામાં કારણભૂત બનતો હોય છે.

છાંદસ-રચના કે સ્વરૂપ; કવિતાની છાંદસ પંક્તિ; પંક્તિઓનો શ્લોક. પદ્યમાં હોય એ બધું જ જેમ કવિતા ન હોઈ શકે તેમ કવિતા પદ્યમાં જ હોય એવો આગ્રહ પણ સામા છેડાનો છે.

જુઓ : Dramatic Poetry, Poetic Drama.

જુઓ : Free Verse.

મુખ્યત્વે પ્રાસહીન પદ્યની કેટલીક પંક્તિઓને એ રીતે ગોઠવવામાં આવી હોય કે એમાંથી એકત્વની છાપ ઊભી થાય, એક એકમ રચાય.

જુઓ : Point of view.

કૃતિનાં મુખ્ય પાત્રોના વિરોધની ભૂમિકાએ કાર્ય કરી અશુભ પરિસ્થિતિઓનું નિર્માણ કરતું નવલકથા, વાર્તા કે નાટકમાં નિરૂપાતું પાત્ર.

જુઓ : Antagonist.

આધુનિક વિવેચનમાં આ સંજ્ઞા કૃતિના હાર્દનું કે તેના પ્રધાન સૂરનું સૂચન કરે છે. સર્જકના વલણને, તેના દર્શનને તથા કૃતિના સારતત્ત્વને સમાવી લેતી આ સંજ્ઞા આમ તેના વિસ્તૃત અર્થમાં અહીં પ્રયોજાય છે. જ્યારે તેના ભૌતિક અર્થમાં આ સંજ્ઞા મુખ્યત્વે કવિતાના સંદર્ભમાં કાવ્યના શ્રુતિગત (Auditory) પાસાનું સૂચન કરે છે.

સૉનેટનાં અષ્ટક અને ષટ્‌ક વચ્ચે બદલાતી ભાવમુદ્રા કે ભાવપરિસ્થિતિ.

શૃંગારપ્રધાન ગીતોના વિનિયોગ દ્વારા તૈયાર થયેલું હાસ્ય નાટક.  

૧૫મી સદીના ફ્રાન્સમાં Valley de Vireમાં ઓલિવર બાશ્લિન દ્વારા રચાયેલાં ગીતો વૉડેવિલા (Vaudeville) તરીકે ઓળખાવા લાગ્યાં, અને ફ્રેન્ચ હાસ્યનાટકોમાં તે ઉપયોગમાં લેવાવા લાગ્યાં. ૧૯મી સદીમાં સ્ક્રાઈલ વગેરે નાટ્યકારો દ્વારા તેમનાં નાટકોમાં આ પ્રકારનાં ગીતો રજૂ થયા.  

લેખક અને ચિત્રકાર વિન્ડહામ લૂઈ દ્વારા ૧૯૧૨માં શરૂ થયેલું આ કલા આંદોલન છે. આ આંદોલન ઘનવાદનો ફાંટો છે અને ભવિષ્યવાદ જોડે એનું નિકટનું સામ્ય છે. આ આંદોલને આઘાત પદ્ધતિઓ, પ્રખર ખરીતાઓ અને સામૂહિક કાર્યો દ્વારા કલાક્ષેત્રને સંક્ષુબ્ધ કરવાનો ઠીક ઠીક પ્રયત્ન કરેલો.

કેટલાક કલ્પનવાદના બીજા નામ તરીકે આ આંદોલનને જુએ છે. ૧૯૨૦ પછી આ આંદોલનનો વેગ ઓસરી ગયો.

જુઓ : Verisimilitude.

જુઓ : Vernacular.

<br>

{{HeaderNav2