કુંવરબાઈનું મામેરું/શબ્દાર્થ અને ટિપ્પણ

શબ્દાર્થ અને ટિપ્પણ

કડવું ૧. કડી ૧. મામેરું (મોસાળું) = કન્યાના માતૃપક્ષ તરફથી–મામાના ઘેરથી કરવામાં આવતી પહેરામણી ૧ મનમુદા = મનને આનંદ આપનારું ૬. કર્પૂરગૌર – ઉમિયા (પાર્વતી)નો કપૂર જેવો ગોરો દેહ
કડવું ૨
૬ઉદ્ધવ-વિદૂર – એવા મહાન ભક્તોની હરોળમાં નરસિંહને સ્થાન આપ્યું ૯. ત્રિપુરાર – ત્રણ પુર(નગર)ને જીતનાર મહાદેવ શંકર ૧૪. તું ગોરાણી, મેં પ્રમાણી – તારી મને સાચી ઓળખ થઈ, તારા વજ્ર(કડવા) વચનથી જ છેવટે હું હરિને પામ્યો
કડવું ૩

૨. ચંગ = એક વાદ્ય ૩ તદાકાર = તન્મય ૭ જંજાલ = સંસારની કડાકૂટ ૧૧. છે લઘુવય નાનો ભરથાર – પતિ નાની વયનો છે એટલે પરિવારમાં એનો પોતાનો કોઈ અવાજ નથી, કુંવરબાઈને એનો સધિયારો નથી. ૧૩ દુર્બલની = આર્થિક રીતે નબળા કુટુંબની ૧૪ સીમંત = સ્રીની પ્રથમ સગર્ભાવસ્થા પ્રસંગે કરવાનો સંસ્કાર, રીત ૧૫. દ્યામણી – દયામણી, લાચાર ૧૯ ફ્જેત = બેઆબરૂ ૨૧ ફગો = છકી જાવ છો
કડવું ૪

૧. પત્ર જ આપ્યું.. –સંસ્કૃતમાં ને મધ્યકાલીન ગુજરાતીમાં પત્ર(પત્રમ્‌) શબ્દ નપુંસક લિંગનો છે. ૨ દામ = દ્રવ્ય ૫ વહેલ = ઉપર ઓઢાવાળું શણગારેલું ગાડું

કડી ૫-માં ધૂંસરી, સાંગી, સોટા, તલાવા, પીંજણી વગેરે ગાડાના વિવિધ ભાગોનાં નામ છે.

૧૧ ગળિયો = અશક્ત, થાકીને બેસી પડેલો ૧૨ ચીચૂએ = ચૂંચૂં એવો અવાજ કરે. ૧૪. વિષયીપુરના લોક – સંસારની ભૌતિકતા, લાલસામાં ફસાયેલા. એ લોકો વૈષ્ણવ નરસિંહનો ભક્તિમાર્ગ શું જાણે? ૨૫. સુરભિ – ગાય
કડવું ૫

૨,૬ જૂઆ-બગાઈઓ = ઢોર (પ્રાણી)ના શરીર પરનાં જીવડાં ૫ ફૂટડો = સુંદર ૯ ઠીઠોલી = ઠઠ્ઠા મશ્કરી ૧૩ મચ્છર = મત્સર, અભિમાન ૧૪ મેર = મેરુ પર્વત ૨૨ નાડાછડી, મોડ વગેરે મંગલ પ્રસંગે જરૂરી સામગ્રી ૨૨. ઘાટ = રેશમી સાડી ૨૫ તલફે = તરફડિયાં મારે ૨૯ આસામી = વ્યક્તિ, મનુષ્ય ૩૧ ફાંસુ = ફોગટ, વ્યર્થ
કડવું ૬.

૧ ભારે = ઉંમરમાં, વજનમાં (?), સત્તામાં ૪ સેં સાત = સાતસો ૪ વાંકડિયાં ફોફળ = ઊંચી જાતની સોપારી ૫ તાસ = સોના-રૂપાના તારવાળું રેશમી વસ્ત્ર; ૫ ચાર ચોકડી = ૪x૪ = ૧૬ સંખ્યા, અથવા ચાર ચોકડીની ભાતવાળા ૫ કોડી =વીસ; પંદર કોડી ૧૫x૨૦ = ૩૦૦. ૫ પછેડી = પામરી, ખેસ, દુપટ્ટા, કડી ૮માં છીંટ, મોરવી વગેરે, કડી ૯માં મશરૂ ગજીઆણી વગેરે, કડી ૧૦માં શેલાં – એ બધી સાડીઓની વિવિધ જાતોનાં નામ છે ૧૪ પહાણિયા = પથ્થર
કડવું ૭.

૧ ડાટ વાળ્યો = ગજબ કર્યા, પાયમાલ કરી નાખ્યા ૨ કાતી = છરી દગો, ડંખ, ૬ સધારો = સિધાવો, પાછા જાઓ

કડવું ૮.

૩. કંદર્પસરીખો લાજે –કંદર્પ(કામદેવ) જેવો પણ નરસિંહના

                        રૂપ આગળ શરમાય, ભોંઠો પડે– એવો કટાક્ષ 

૫ કળકળતું = ઊકળતું
કડવું ૯.

૫ સમોવણ = ગરમ પાણી માફકસરનું કરવા ઉમેરવાનું ઠંડું પાણી ૭ કોરણ = ધૂળ,કાંકરી સાથેની આંધી ૮ સાધ = સાધુ, સજ્જન ૧૦ માવઠું = માઘ-વૃષ્ટિ, કઋતુનો વરસાદ

કડવું૧૧.

૨ વહેવાર = રિવાજ ૩ ટોપીવાળા = કાન-ઢંકાતી ટોપી પહેરેલા સાધુઆ ૬ વેસર = નાકે પહેરવાની નથણી ૭. ઠીંઠોળી – ઠઠ્ઠા-મશ્કરી ૯ કડલાં,કાંબી = પગનાં ઘરેણાં ૧૫ પિયરપનોતી = પિયરપક્ષે નસીબદાર. અહીં કટાક્ષમાં; પરંતુ

કડવું- ૧૫(કડી ૨૫)માં એના સાચા અર્થમાં.

૧૫ સાધર પહોંતી છે = મનના કોડ પૂરા કર્યા છે (વક્રોક્તિ છે)

કડવુ ૧૨

૨ વેદીઆ = વેદ જાણનાર નાગર બ્રાહ્મણ (અહીં કટાક્ષમાં) ૨ માધવ શું ભેદિયા = પ્રભુમાં તલ્લીન થયા છે. ૩ દામોદર, બાલમુકુંદ... = કડી ૩થી ભગવાનનાં વિવિધ નામો અને પૌરાણિક સંદર્ભો સાથે ભક્તોને ઈશ્વરે કરેલી સહાયના ઉલ્લેખો છે (કડી ૧૯ સુધી) ૨૪ પિંગાણી = માથામાં નાખવાના તેલની લાકડાની વાટકી

કડવું૧૩

૧ પુરુષપુરાણી = પુરાણ પુરુષ ભગવાન ૩. વાણોતર – શેઠના મદદનીશો, ગુમાસ્તા ૬ અડવાણે = ખુલ્લા-ઉઘાડા પગે ૭. બજાજ – કાપડિયો, કાપડનો વેપારી ૯ જામા = ઘેરવાળું અંગરખું, પહેરણ જેવું. ૧૦ વેલિયાં = વેઢ, આંટાવાળી વીંટી ૧૨. જાણે ઊગિયા શશિયર ભાણ – ચંદ્ર અને સૂર્ય. કમળાનું તેજ સૂર્ય-ચંદ્ર જેવું. ઉત્પ્રેક્ષા ૧૪ ક્ષુદ્ર ઘંટાલી = નાનાં કાણાં પાડેલી ઘંટડીઓની હાર ૧૪ વીંછીઆ, અણવટ = પગની આંગળી અને અંગૂઠાનાં ઘરેણાં ૨૩ કોઠી = વેપારની પેઢી ૨૩ ઓથ = મદદ સાંસે = શ્વાસે,આશ્ચર્ય અને ભોંઠપથી શ્વાસ ઊંચો થઈ ગયો

કડવું૧૪.

૪ કમાઈ = કમાણી, વળતર ૫ ઉમા-મહેશ્વર આપ્યાં આણી = શિવપાર્વતીના યુગલને શણગારે, એમાં ત્રણ સ્ત્રીનાં અને આઠ પુરુષોનાં વસ્ત્રો હોય. ૬ પલવટ વાળી = કમર ઉપર કપડું બાંધી ૯ બુસટિયો = સીમંતિનીને કંકુવાળા હાથ ગાલે લગાવવાની વિધિ કરનાર પતિનો નાનો ભાઈ (દિયર)

કડવું ૧૫

૬ ખીરોદક = ક્ષીરોદક; એક જાતનું રેશમી વસ્ત્ર કડી ૬થી૨૩ વિવિધ વસ્ત્રો, સાડીઓ, તથા અલંકારોનાં નામ છે ૨૪ ઓડે = ધરે, લંબાવે

કડવું૧૬

૧ કોડ = અંતરની ઇચ્છા, અભિલાષા ૬ પરન્યાતી = (નાગર સિવાયની) બીજી જ્ઞાતિનાં ૬ ફૂલફૂલી = ફૂલ જેવી ખીલેલી નેગિયો = પ્રતિષ્ઠિત-આબરૂદાર