મનોહર ત્રિવેદીની વાર્તાઓ/૬. પાછા વળવું

૬. પાછા વળવું

કાજુ પાછી કઈ રીતે પિયરને કેડે ચડી, માવતરને ઘેર પૂગી હતી, એની એને સુરતા જ નો’તી રહી. એની જીભ જ સિવાઈ ગઈ હતી. કોઈ પૂછેગાછે તો જવાબ વાળવાને બદલે, કાન્તાકાકી કે’તાં એમ, મણ એકનો નિહાકો જ મેલે છે. ઃ પાંચ-છ મૈનામાં એવાં તે કયાં આભ તૂટી પડ્યાં છ તે..... અને મા પોતાના શરૂઆતમાં વેઠેલાં દુઃખોનું લપસિંદર ઊખેળવા માંડતી. ઉમેરતી : લૂગડાંને ધોકા વિન્યા ને બાયુંને ધણીના ધુંબા વિન્યા મેલ નો નીકળે. ઘરમાં વાસણ હોય તી ખખડેય ખરાં, એમ ધોખો કરીને પિ’રના પલ્લા નો પકડી લેવાય. મેં એમ કર્યું હોતને, તો કળશી કટમ ને સુંડલો છોકરાં, આ ડેલીમાં નો માત. ઈ બધું કાંઈ આકાશમાંલી નથ ઊતરતું. થોડીક હામ રાખવીં, થોડુંક ખમી ખાવીં.. અછો અછો વાનાં કરે એવો ધણી છે. વાડીમાં તો વગડો વાબ્યો છ, બાય. વીઘા એકનું ફળિયું છે. હામ-દામ-ઠામ, શેની કમી છે?... જેઠાણીનાં રાજ નો તપતાં હોત તો ભેળાય ગ્યું હોત, કેદૂનું. કાજુડીએ શું વેઠ્યું છે, પેલ્લે પગલે જ સિંઘાસન મળ્યાં. જોગી-જોગણીનાં તપ ઓછાં પડે, સતિયાંનાં સત ટાંચાં પડે, ઈ બાય પાંહે, ઉઘાડી આંખ્યે મારાથી અપજહ નંઈ અપાય. આવી બાર બાદશાઈને ઠેબે ચડાવીને આવી છ તે, ચડો તમે ય ભાય–ભાભીના ઠેબે. કાણાં ઠોબરાં કાંધીએ નો ચડે. જેવાં જેનાં ભાગ્ય. ખારચી ભોંને તો બારે મે ખાંગા થાય તો ય ઓછા પડે : મા, કાજુને કહેવાને મશે ક્યાંય લગી અકળામણ ઠાલવતી રહી, કાન્તાકાકી પાસે. કેટલી વરાળ ને કેટલાં વેણ કાજુના કાનમાં ઊતર્યા હશે, એ તો કાજુ પોતે ય ક્યાં જાણતી હતી? પાછી ફરી તે રાતે અંધારી ભોંએ એને ઠેશે ચડાવી હતી. જમણા પગના અંગૂઠાનો નખ ઊખડી ગ્યો’તો. જેઠાણીના ઓરડામાં નાઈટલેમ્પના ઝાંખા અજવાળે પિયર જવા પહેરેલાં સુંડી એક ઘરેણાં ઝગમગી ઊઠ્યાં નો હોત તો પોતાના પંડ્ય પર જ રે’વા દીધાં હોત ને રસ્તાનાં સમડાં—ગીધડાંએ એને ઠોલી ખાધી હોત. એણે એક એક દાગીના ઝટપટ ઊતારીને જાળિયામાંથી જ ઓરડામાં ફેંકી દીધા’તા. પછી વીજવેગે ઊભે કેડે દોટ મેલી’તી, તે ઢૂંકડું આવે કુંડલું. એને પછવાડેથી કોઈએ હાંકલો દીધો’તો. કોણ એને સાદ દેતું’તું? –એ એને સંભળાયું’તું ખરું, ઓળખાયું નો’તું. ગભરાયેલી હણકીની ઠેકે પગલાં વાંભ વાંભનાં થૈ ગ્યાં’તાં. નાવલીના બસસ્ટેશને આવતાં તો એ ફસડાઈને એક ખૂંટા પાસે બેસી ગઈ’તી. હજી અવરજવર ઓસરી નો’તી. બાજુમાં આવેલા પાનના થડે એ માંડ માંડ પહોંચી. ગળે શોશ પડતો’તો. થડાવાળા પાસે એણે પાણી માગ્યું. ઘડીભર પેલો એના ચહેરા સામે તાકી રહ્યો. એક હાથમાં ભરત ભરેલી થેલી ને એક હાથમાં એમ ને એમ ઠઠી રહેલાં ચપ્પલ એઈ પેલાએ વધુ પૂછતાછ નો’તી કરી. ઊભા થઈને આઈસબોક્સમાંથી સાદા પાણીની બે ત્રણ બોટલ બહાર કાઢી હતી ને ડૂક્યા વગર પોતે ખાલી કરી હતી. પગ ખસવાનું નામ નો’તા લેતા. એ થડા પાસે જ બેસી પડી. કમરમાં ખોસેલો રૂમાલ ખેંચીને એણે અંગૂઠે બાંધ્યો હતો. લોહી અને મારગની ધૂળથી અંગૂઠાનું ટેરવું કચકચી ગયું’તું. અત્યાર સુધી તો પિંડીમાં જ કળતર થતું’તું, હવે ઠેઠ સાથળના મૂળમાંથી સણકા ઊઠતા’તા. અંગૂઠામાંથી નીકળેલું લોહી તો ત્યાં ને ત્યાં થીજી ગયું’તું... : પણ એની ખરપટડી ઉખેડતી ઉખેડતી મનને પૂછી રહી : હૈયું આખ્ખું લોહીઝાણ થૈ ગ્યું’છ, આંખ્યુંમાં એનું ઝાબલું ભરાઈ ગ્યું છે, ઈ આ મા ઓછી જઈ હકવાની છે? થોડી વારે થડાવાળાએ મીઠાશથી પૂછ્યું હતું : ક્યાંનાં તમે? : આછી ઓળખાણ પણ નીકળેલી. પેલાએ ચિન્તા ન કરવા કીધેલું. થયેલું એને : પોતાનાં નડે છે એટલાં પારકાં નથી નડતાં. થડાવાળો ધરપત બંધાવતો હતો : તમને બેહાર્યા કેડે જ દુકાન વધાવીશ : એક પછી એક આંખ સામે ઊઘડતું ગયું. જેમ જેમ ઊઘડતું ગયું તેમ તેમ વધુ ને વધુ અકળાતી રહી. મોડી રાતે માંડ ઘર ભેળી થયેલી. સાંભળ્યા-કારવ્યા વિના માએ એને પોંખી હતી : એવી તે કઈ ઊતાવળ બળી’તી કે આમ મધરાતની બસ પકડી? સામે વાળાની સલુકાઈ તું–થી નંઈ જિરવાય... : પણ બા...ઃ કિશુભાઈએ ઓશરીની ટ્યૂબ શરૂ કરવા ચાંપ દાબી હતી. એની ખોડંગાતી ચાલ જોઈને જ એ સચિંત બની ગ્યો’તો : તમે જોવો નંઈ, કારવો નંઈ ને સીધો સણેથો વીંઝ્યે રાખો. આ જોતાં નથી? બા ક્યાં સાંભળે એમ હતી? એનો બબડાટ ચાલતો રહ્યો. ભાઈએ હેતથી એનું બાવડું પકડી લીધેલું, કેડ્યે પાલવ વીંટતી ભાભી પણ માલીપાના ઓરડામાંથી ઊતાવળી ઊતાવળી આવી પૂગી. ભાઈએ વાળુ કરવા રસોડા તરફ બેનને લઈ જવા ભાભીને ‘સનહ’ કરી’તી, એ એણે જોયું’તું. પરાણે પરાણે એના હોઠમાંથી વેણ સર્યા’તાં : મને ભૂખ નથી, ભાભી : બે ય જણ એની પડખે, ઓશરીની કોરે એમ ને એમ બેઠાં રહ્યા’તાં. કાજુને હળવી કરવા ભાઈ બોલ્યો : ગાંડી, બાના બોલ્યા હામું નો જોવાય. તું નથી જાણતી એને? તારી ભાભી બરાબરની કળી ગઈ છે એને, તે ઓહોનું રડે છે, સાસુ-વઉને, ઓછું હાંભળે છ એનો લાભ ને ગેરલાભ, બેય હવે અમારે ભાગે, ભાયું ભાગ પડ્યા તીકોડ્યે તારી ભાભીને લીધે જ અમારી હાર્યે આવવા રાજી થ્યાં. નકર આમ જોવા જાવ તો આપણામાં કાં મોટીનું ઊપજે, કાં નાનીનું, વચેટ વઉ તો હિંડોળા ખાટ્યની ઘોડ્યે ફંગોળાયા કરે, ઘડી આ પા, ઘડી તે પા... કિશુએ જોયું કે આટઆટલું બોલવા છતાં કાજુના હોઠ પર તો સ્મિતની આછોતરી ભાત પણ નથી ઊપસતી. થોડીવાર એને કશું સૂઝ્યું નહીં. એણે લાચારીપૂર્વક પત્ની સામે જોયું. ભાભીએ એનું કાંડું પકડી હસીને પૂછ્યું ય ખરું ધણી-ધણિયાણી વચ્ચે ધબાધબી તો નથી બોલી ગઈને? : ઃ તુંય તે... : ભાઈએ પત્નીને અટકાવી. ઃ આપણે તો રોજનું થ્યું તે કોઈ નવી નવાઈ નો લાગે, પણ આ બાએ તો હજી વરને આંગણે પૂરો પગ પણ નથી મેલ્યો, ત્યાં... : કશી સૂઝ ન પડતાં ભાભીએ પાછું ચલાવ્યું : અમારે તો કાજુબેન, આંય રામનાં રાજ્ય. બા પૂરું સમજે નંઈ – સાંભળે નંઈ, ઓલી વારતાવાળી થૈ છે, વઉં, મોં-વાળો... તમે તમારે ઘેર. નંઈ કોઈ રોકનાર, નંઈ કોઈ ટોકનાર. તમારા ભાઈને ટડકાવવાનો એવો તો મોકો મળ્યો છ. કોણ ભેરે આવે? રેઢું પડ માંડ ભાળ્યું : કાજુના ચહેરા પરની એકાદી રેખાય આઘીપાછી થઈ હોત તો બોલ્યું લેખે લાગત. તપેલીમાં નવશેકું પાણી લઈ આવી ભાભી. ઓશરીનાં ભીંતીયા કબાટમાંથી લૂગડાની બચકી કાઢીને એમાંથી ધોયેલાં, સાચવી રાખેલાં, ઊતરેલાં સફેદ કપડાંના લીરા કર્યા ને તપેલીમાં ઝબોળી ઝબોળીને નણંદના અંગૂઠાને ધીરે ધીરે સાફ કર્યો. એક પણ કાંકરી ઊખડેલા નખ સાથે ચોંટી ન રહે એ માટે એણે પૂરી ચીવટ રાખી. એણે ધણીને કહ્યું, હસીને : તમે તો છેટા જ રે’જો. લાડકી બેનની પીડા નંઈ જિ૨વાય પાછી, તમારાથી : એટલી જ ત્વરાથી એણે અંગૂઠા ફરતો ભીનો પાટો બાંધી દીધો. ભાઈ ફળિયામાં ઢાળેલા ખાટલામાં બેઠો બેઠો દૂરથી નીરખી રહ્યો’તો. બેનના ચહેરા પર સુખ કે દુઃખનો કોઈ અણસાર જ એ પામી શકતો નહોતો. ઠેઠ લગી ન તો એણે સિસકારો કર્યો, ન તો પાટો બંધાઈ ગયા પછી–હાશ. એ બેઠી રહી’તી, પગને ચોર્યા વગર. પીડાને ગણકાર્યા વગર. પગ પારકો હતો, જાણે. બીજે દિવસેય કાજુ ટૂંટિયું વાળીને લબાચાની જેમ પડી રહી. ગઢ્‌ઢાં મા આમાં સમાઈ જતાં, આવડીક ખાટલીમાં. હવે આ ખાટલીનો વારસો બાને નંઈ, પોતાને મળવાનો હતો. ગઢ્‌ઢાં મા બની જવાનું, ઉંમરને વળોટી જવાની લાડકોડના દિવસો પૂરા થ્યા. પેલું આણું, બીજું આણું, સંધુય મનના ઊંડા ભંડકિયામાં ધરબી દેવાનું. ભાભીના હાથનાં છાણ-વાસીદાં સંભાળી લેવાનાં. સાસરિયામાં યે ક્યાં રાત-દિ’ ઢોલિયા ઢાળી રાખ્યા’તા, તે.. : એનું મન આશ્વાસન આપે છે : ભાઈ-ભાભી વહાલસોયાં છે. એક બેનને હારુ બે ટંક રોટલો ને ચાંગળુંક ચા એને ભારે નથી પડવાનાં. ભત્રીજો હજી ઘોડિયામાં છે, ઘોડીએ ચડવાના ઊજળા દિ’ આવશે તીકોડ્યે એણે પોતાની વાટ ગોતી લીધી હશે.... વિચારો અંદર ને અંદર ઘુમરાયા કરતા’તા. ઇચ્છવા છતાં એ એને રોકી શકતી નહોતી. ભાઈ-ભાભી કને મનના ભોગળ ઉઘાડીને હળવા થઈ જવા એણે ખૂબ ખૂબ વિચાર્યું છતાં હોઠ ભિડેલા જ રહેતા. બીજી એક કાજુ હાથ આડો કરીને એને વારતી’તી જાણે. આ બીજી કાજુ બાની ગોઠણ્ય થૈ ગઈ’તી. એ જ બાને ભોળવી રઈ છે. ચૂપ મરવા નાકે આંગળી ટેકવીને ઊભી છે છાતી સામે. પાછી બાને ઉશ્કેરતી રહે છે એક ધારી – બા, કાન્તાકાકી અને કંકુમા સાથે વાતવે વળી છે. વારે વારે એની આંખ અને આંગળી પોતાના તરફ નોંધાતાં રહે છે. થાય છેઃ બંદૂકની નળી છે આ કે બાની આંગળી? થતું હશે અને : મારું હાલ તો સાસરાનો ઉંબર ઓળંગનાર છોડીને સાતમા પાતાળે ધરબી દઉં. જેઠાણીનાં તાપ જીરવવા એ નાનીમાના ખેલ નથી, દીકરી. પારકાને પોતીકાં બનાવ્વા એનું નામ જ જીવતર, બાકી ચૂલાની રખ્યા. બા ચૂલાના ઓબાળની જેમ કાજુને અગનિમાં ધકેલી રહી છે. એની વાતમાં સાચ નથી, એટલી સમજાવવા પૂરતી મતિ કે ઊલટ એ ક્યાંથી લાવે? બા ઓછું સાંભળે એટલે એનો સ્વર જોરુકો હતો– ઃ મારું પિ’ર ને આની જેઠાણીનું પિ’ર, વચાળ એક વોંકળું એટલું જ છેટું. મારી આંખ્ય સામે જ એને મોટી થતી જોઈ છ, નો ઓળખું એને? સાસરો તો એણે જોયો જ નો’તો. સાસુએ દીકરીનાં આણાં કર્યાં પછે મોટાને પવણાવ્યો, જેમ સાસુ-વઉ અને ધણી, દાડિયાં–દપાડિયાંની હારોહાર ઊભી ઓળ્યે ચડતાં. આપણી કાજુનો વર ઈ ટાણે માંડ નવેકનો. કરમની કઠણાઈ માડી, હાંભળ જ્યો. જે દિ’ આની જેઠાણીને ખોળો ભરીને તેડી ગ્યાં ઈ જ રાતે એના ધણીએ મોટું ગામતરું કરેલું. ઈ સુવાવડીએ સવા મૈનો ય પૂરો નો’તો થાવા દીધો ને મા-બાપના લાખ મનાવવા છતાં ચકલાના ટેટા જેખી છોડીને લૈ હાહરાનું ખોવડું ઝાલી લીધેલું. આજની ઘડી ને કાલનો દિ’. નથી જોયા એણે વાર-તેવાર કે નથી જોઈ પિ’રની દૃશ્ય. દીકરો ગણી દેરને લાડ લડાવ્યા. ધાવણી છોડીને ઉઝેરી. માંદી હાહુનો ખાટલો હાચવ્યો. ઈબાઈ નો’તને, તો ખાટસુવાદિયાને બખ્ખા હોત બખ્ખા. હવે તમે જ ક્યો, આવી જેઠાણીનાં કર્યાં-કારર્વ્યાં ઉપર છાણ કરવાનું? રૂપ તો એનાં અટાણેય અભરે ભર્યા છે, કેણ પણ ઓછાં નો’તાં. ધાર્યું હોત તો બીજાનું ઓઢણું ઓઢતાં એને કોણ રોકતું’તું? : બા શ્વાસ ખાવા પૂરતી અટકી. કાજુની સામે ઉતાવળી નજર ફેરવી, ઝીણી આંખ કરતી બોલી : હું કાંય ધાવણી કીકલી નથી, બાય. મરને ઈ નો કે’. બાયું-બાયું વચાળ બીજા વાંધા વચકા ક્યાં બળ્યા છ? ઓલી બાય, આના ધણીનાં અછો-અછો વાનાં કરે ઈ આનાથી નો જિરવાયું. અસ્ત્રીની ઈરખા–વરતી મા’ભારત ટેમથી હાલી આવી છ : માનો સ્વર ભીનો થયો : ગણ નો ભુલાય ઈ જેઠાણીનો. બીજાને કઉં તો કો’ક મને ગાંડી ગણે. દીકરીને કોરાણે મૂકીને આ બાય પારકીની ભેર્યે ચડે છ. મારા વા’લાને સાખે રાખીને કૌં છૌં. મારી જીભે હાથલ્યા થોર ફૂટી નીકળે, આડી-અવળી વાતું કરું તો... : માએ દિવસો લગી એકની એક પારાયણ ચલાવ્યે રાખી. એટલું તો પોતે ય સમજે છે, બાની સંધી વાતું સાચી હતી. પોતાને આવો વેઠવા વારો આવ્યો હોત તો કે’દૂની સાંઠી-ડાંખળું થઈ ગઈ હોત. એણે ભાઈને લખેલુંય ખરું : ચાર–ચાર આદમીને ભાંગીને ભગવાને મારાં જેઠાણીને ઘડ્યાં છે. જ્યાં જ્યાં એનો પગ પડે, ત્યાં–ત્યાં વાંકીચૂંકી ભોં પણ સમથળ થઈ જાય. તમે કેવા ટેસથી ગલોફામાં પાનને ચડાવી રાખો છો, એમ જ એ દુઃખ અને ચિંતાને. થોડામાં ઝાઝું લખ્યું જાણજો ને મારી ભાભીને આ બધું સમજાવજો : – તેં જ લખ્યું’તું ભૂલી ગૈ? આવું લખનારી કાજુ કે રિસામણે આવેલી કાજુ – બેમાંથી કઈ સાચી, બોલ? : ભાઈનો મૂંઝવણ–સોતો અબોલ પ્રશ્ન ભાઈની છાતી સાથે જ વારંવાર પછડાતો રહ્યો. પોતે કંઈ પથ્થર નો’તી કે ભાઈની મૂંઝવણ ન પામી શકે. કેવાં કેવાં લાડ ને છણકા કર્યા છ આ ભાઈ પાસે. બદ્ધાં જ એણે હસતાં હસતાં નિભાવ્યાં છ. આ કાંઈ પેલા ધિંગામસ્તીના દિ’ નથી કે ભાઈ અને દાંતમાં કાઢી નાખે. પોતે રિસાતી ત્યારે ભાઈ છેલ્લું હથિયાર છોડતા : મોં ફુંગરાવીને બેઠી છ તે, દાંત કાઢય નકર...નકર તારી ભાભીને તારું હાચું નામ કૈ દશ્ય : અને તે છુટ્ટે મોંએ હસી પડતી. પછી તો ભાભીને ય રઢ લાગેલી, એનું સાચું નામ જાણવાની. સાસુને ભોળવી લીધેલાં. ઘા કરવાનો વખત આવે તો એ પણ : ‘ક’ ને કાનો ‘કા’, ‘ળ’ ને દીરઘાઈ... : પૂરું કરે તી પેલ્લા જ બળજબરીથી ભાભીનું મોં દાબી દેતી. આ રમત તો એનાં લગન લખાયાં ત્યાં લગણ ચાલેલી. ભાઈ કાજુ કે’તા એટલે ગામ આખામાં એ જ નામ સૌના હોઠે ને હૈયે સચવાયેલું. કંકોતરીમાં છપાવેલું : અમારી ચિ. બેન કાજલ...ઃ એ કેટલી પોરસાઈ’તી કંકોતરી જોઈને! ... આજે એ જ ભાઈ સામે કશું બોલી નથી શકાતું. જાત ઉપર તિરસ્કાર છૂટતો’તો એને. શું નો ભાળ્યું ધણીએ પોતામાં? એક જ પળમાં એ હોતી નહોતી થઈ ગઈ હતી. ભાઈએ ભાભીને સૂચવેલું : એને ફર્ય આવે એમ રે’વા દ્યો. મુંઝવશો મા. ઊલટાનું એકના હાટાનું બીજું થઈને ઊભું રે’શે. ઊંચકાશે નંઈ ભાર જે દિ’, આપોઆપ ગાંઠ છૂટી જશે. ઃ તમે પોતે જ હરૂભરૂ રમેશ પટેલને આંટો દૈ આવો તો? ભાભીના એવા સૂચન ઉપર પણ ભાઈએ ટાઢું પાણી રેડી દીધું હતું : એવી હડિયું કાઢવાની જરૂર નથી. પડી રે’શે ઘીના ઠામમાં ઘી. ધીમા ધીમા ચાલતા આ સંવાદો એના કાન સાથે અથડાતા છતાં કશુંક ખોઈ નાખ્યાની લાગણી એને છંછેડ્યા કરતી ને ગળા સુધી આવેલો ઊભરો જીભને ટેરવે આવીને થીજી જતો. એમ તો ભાઈના અંતરમાં ઊફાળા મારતી ચિન્તા એના ચહેરા પર એ વાંચી શકતી. એની વાણીમાં લીલોતરી લહેરાતી તેને ઠેકાણે પાણ દીધા વગરની મુરઝાતી મોલાત હવામાં હવાતિયાં મારતી હોય એમ એને લાગ્યું. એણે નિર્ણય કરી લીધો : બધો ભાર ભાઈને સોંપીને હળવા થઈ જવું. એને ય સૂઝશે મારગ. એ કે’શે તો પાછી વળીશ. એને દુભવીને હું કયે ભવ છૂટું?.. બધું હેમખેમ ચાલતું હોત. ભાઈ–ભાભીને મળવા આવવાની ઊતાવળ, બીજું શું? ભ્રમણામાં જીવતી’તી, એ ભાંગી ન હોત તો કોઈને દેખવા–દાઝવાનો વારો ન આવત. સાસરે ગ્યા કેડ્યે, ભીમ–અગ્યારસ ને સાતમ–આઠમ ને અધણિયાત ગોઠણ્યુંને મળવાની હોંશ ને એવાં બધાં કમઠાણને ઢબૂરી દેવાં જોવે. જેઠાણીએ મેલી દીધેલાં, એમ બા જ નો’તી કે’તી? ફરી ફરીને ઈ જ ફિલમ ચાલે છે, આંખ સામે. જેઠાણીએ મીઠાશથી રજા આપી હતી. જાતે જ ઘરેણાં પહેરાવીને શણગારી હતી. બોલી’તી : આવી સોળે કળા અટાણ લગી ક્યાં સંતાડી રાખી’તી? તારો ધણી આવે તી મોર્ય હાલ્ય તને બસમાં વળાવી દઉં. નીકર આવું રૂપ જોઈને... : એણે જ થેલી ઊંચકી લીધેલી ને બસમાં બેસારી ત્યાં લગણ ખોટી પણ થઈ. બસ મોડી પડી’તી. કાચે રસ્તે, અણધાર્યો જ બસે આંચકો ખાધો. પેસેન્જરુંમાં રીડિયા–રમણ મચી ગયેલી. ડ્રાયવરે અગમચેતી નો રાખી હોત તો કોણ જાણે કેટલાંયે મરત! બસનું મોયલું પૈડું જ સંચોડું નીકળી ગયેલું. રસ્તાની ભેખડ સાથે અથડાવીને ઊભી રાખવાનો એક જ ઉપાય એની પાસે હતો. થોડુંઝાઝું વાગ્યું’તું કેટલાંકને. ભાગ્ય જોગે એને સામેની સીટ સાથે અથડાતાં મૂઢમાર વાગ્યો હતો. ખંભો કળતો’તો. હજીય કળે છે. કન્ડક્ટરે બધાંને ધરપત આપી’તી. પોતાની પાસેના બોક્સમાંથી પાટા-પિંડી કર્યાં હતાં. કોઈ પણ આવતી–જતી બસમાં બેસી જવાની એણે ગોઠવણ કરી આપી’તી. રુઝ્‌્યું વળી ગઈ’તી. સાસરાને ગામ પાછું વળવું એ જ એને યોગ્ય લાગ્યું’તું. સામેથી આવતી બસની લાઈટનો શેરડો પડતા કન્ડક્ટરે બસ થોભાવી હતી. એમાં જવા માગતાં મુસાફરોની ટિકિટ પર એણે સહી કરી આપી હતી. એક્સપ્રેસ બસ હોવા છતાં ગામ આવતાં બસ ઊભી રહી હતી. આઠ-સાડા આઠે તો ગામમાં સોપો પડી ગયો’તો. દૂર ખાંચાની દુકાનો સિવાય ને રસ્તાના થાંભલાના ઝાંખા ગોળા સિવાય સાવ અંધારું પથરાઈ ગયેલું. એણે ડેલીએ જવાને બદલે પછવાડેના વાડાની ઝાંપલી ખોલી હતી. જેઠાણી જે ઓરડામાં સૂતાં તેના પાછલા બારણાની સાંકળ એણે ખખડાવી. અંદરથી ટૌકો સંભળાયો : આજેય કોની દુકાનનાં પાટિયાં ભાંગતો’તો? એ જેઠાણીને અચંબામાં નાખવા માગતી હતી. પોતે કશું બોલી નહીં. બારણું ઉઘડવાની રાહ જોતી ચૂપચાપ ઊભી રહી. જેઠાણીના પગ બારણા તરફ વળ્યા એમ ધબકારા પરથી પરખાયું. બંગડી ને ઝાંઝર ખખડવાના અવાજે એ જરાક ચોંકી. એની દીકરીએ વેન કર્યું હશે એટલે. ત્યાં અંદરથી ભાભીજીનો હોંશીલો અવાજ સંભળાયો : તુશી તો પડખેના ઓવડામાં કયુંની ઘોંટી ગઈ છે... ખમજે, ઉંઘાડું છઉં, છેલ્લે છેલ્લે વાડીએ ભાત લઈને આવી તયેં જાંગું ભાંગી ઈ ભાંગી...પછી નકરા નકોરડા...બીકણ તીમાં... બારણું ઊઘડ્યું. કમાડની આડશમાં લપાયેલું જેઠાણીનું ઉઘાડું પંડ્ય એની આંખોમાં ક્ષણભર છબી ગયું. ઓરડાના આછા અજવાળે એને આંધળી ભીંત કરી મૂકી. ઃ તું કાજુડી...અટાણે? પાછી? : જેઠાણીએ છણકો કર્યો. હીંચકતી છાતીને ઢોલિયે રાખેલી ચાદરથી ઝટપટ વીંટવા માંડી. થોડીવાર બેમાંથી કોઈને કશું સૂઝ્યું નહીં. વળતી પળે, પોતે ધડામ દેતાં કમાડ ભટકાડી, પગથિયું ઊતરી ગયેલી ને ઝાંપલી ભણી દોટ મૂકેલી. વળી સાંભરી આવતાં, એ ત્યાંથી પાછી ફરી’તી, દેહ પરનાં એકેએક ઘરેણાંને ઊતારતી ગઈને જાળિયામાં ફેંકતી ગઈ. એક પણ વેણ કાઢ્યા વિના, પાછું વાળીને જોયા વિના. પછી ઊભો કેડો જ એણે પકડી લીધેલો. કુંડલે પૂગી ત્યારે કેટલો ટેમ થયો હશે, એનીયે એને સરત નો’તી રહી. ઓશરીનો નાઈટલેમ્પ પીળો અજવાસ પાથરતો જાગતો હતો. બાનાં નસકોરાં સિવાય આખ્ખું ફળિયું શાંત હતું. એ ફળિયામાં ઢાળેલા ખાટલા પરથી ઊભી થઈ. ભાઈના ઓરડા તરફ જવા પગ ઊંચક્યા. અંગૂઠો હજી કળતો’તો. છતાં ચાલી. થાંભલી ઝાલીને કોર ચડી. અધિબડેલા બારણામાંથી એનો પડછાયો ઓરડામાં લંબાયો હશે. ક્ષણેક બારણા પાસે ઊભી રહી : ભાય...ઃ કહેવા હોઠ ફફડ્યા પણ રૂંધાયેલા ગળામાં જ શબ્દ અટવાઈ ગયો. આવી હતી તેવી જ તે પોતાના ખાટલે પાછી ફરી. ત્યાં જ બારણું ઊઘડ્યું. ભાઈ પાણિયારેથી લોટો ભરી લાવ્યો ને એની પડખે જઈને બેસી ગયો. ઓશીકામાં મોં છુપાવી ડૂંસકાં ભરતી બેનની પીઠે એનો હેતાળ હાથ ફરતો રહ્યો, પછી હળવેકથી પૂછ્યું : બારણા સુધી આવીને કેમ પાછી વળી ગઈ? તારે કાંઈ કેવું’તું કાજુ? બોલ. શું કે’તી’તી? ૭. જલમટીપ

નટુ મેરાઇનું ધ્યાન આજે મશીન પર નોતું લાગતું. ગઢ ખોલીને લૂગડાંનાં ચીંથરાંથી સાફ કર્યો. તેલ ઊંજ્યું. ઘડીવાર કાતર લે ને ઘડીવાર મેજરટેપ. એમાં રોજના જેવો તરવરાટ નોતો. એ મનોમન બબડ્યા : કફનીનું કલેતું થઈ જાત, જધનું, હમણાં : બીડી જગવેલી, હોઠ વચ્ચે એમની એમ ઠઠી રહી, સટ લીધા વગરની. આંગળીથી અછડતી ઠપકારી, બીડીનું ફલું ખેરવ્યું. ઊપરાઊપરી દમ લીધા, પણ ઓલવાઈ ગયેલી, દીવાસળીથી ફરી સળગાવી, એકાદ-બે ફૂંક લઈ આંગળીથી અંગૂઠાને હડસેલો આપી, બહાર ફેંકી દીધી. શેરીને નાકે આવેલી દુકાનને બે બાજુ બારણાં હતાં. એક ઘરના આંગણામાં પડતું, બીજું બજારમાં. છોકરા મેઈન બજારની દુકાને બેસતા. નટુ મેરાઈની નામનાનો લાભ છોકરાઓને મળેલો. જૂના ઘરાક તો, વેતરવાનું નટુઅદા જ કરે, એવો આગ્રહ રાખતા. મેરાઈ પણ એ બાબતે પૂરી ચીવટ રાખતા; પરિણામે જૂના ઘરાક બીજે નોતા વળ્યા ને એ જ કારણે છોકરાઓને યે મોડે લગી બજારની દુકાને ખોટીપો થતો. નિરવતીમાં નવરા બેઠા બેઠા ટૅમ નૉ જાય ને નાનુંમોટું, ખાસ તો આણાં-પરિયાણાંના, એમાંય બલાઉઝ-ચણિયાના પૅશલ આપણે, તે ઘરઘરાઉ કામ એન મળી રે. વળી બાયુંને આપણો હાથ ફાવી ગ્યેલો તે... કાન્ત્યો મિસ્ત્રી બેઠકનો માણસ. કે તો ‘નટુ અદાના હાથમાં જ જાદુ, તે થાય જ ને રાજી, બાયું, અદો બલાઉઝની કટોરિયું એવી બનાવે કે દોરાવાય ફેર નો પડે. ગામ અમથું થાનોલાના કારીગર કેતું હશે?’ ઘેલસફ્ફીના, ઘર્યે વોવ આવી. હવે તો કાંક સુધર્ય, દીધ્યે જ જા છ તે, નાનડિયો! ‘પ્રારંભે એમ, વાક્યને છેવાડે પણ ગાળનાં એક પછી એક ટીપાં ઝવે, હોઠથી. એમાંય શેત્રુંજીમાં ગાગડિયો ભળે એવો જિતુ માસ્તર હાજરાહજૂર હોય. બોલશે’ મિસ્ત્રી, હાચી વાતું મેરાયથી નંઈ જિરવાય, બીજું સિવવામાં એને રસ જ ક્યાં છે? મેં ઝબ્ભા ને પેન્ટ બે મઈનાથી આપ્યાં છે. રોજ આપણે એની સામે ખોડાયા હોંઈ ‘ખમી જાને, અમથૉ અમથૉ થા છ, અઘરણી આવવાની છે તારે? ‘કાં તો કેશે’ ક્યાં ઉઘાડો ફરછ તૅ નાડાં તોડાવ છ ‘આમ દિ’ ઠેકાડી દ્યે. સીવ્ય રાખો તમતમારે....’ કબ્જાએ કબજો જમાવ્યો છને કાંય! : કાંત્યો ઉમેરશે. ઝાઝું નહીં તો છેલ્લે ‘નવરીના તિમાં...’ એટલું અચૂક બોલે, પછી પેલા બેઉને રોકટોક વગર ચલાવવા દે. પોતે મોઢામાં મગ ભરીને સંચે વળગેલા રહે, ધીમું ધીમું મલકતાં. પણ આજની વાત જુદી હતી. કાન્ત્યા અને જિતવા માસ્તરની મજાક ભણી એનું ધ્યાન જ નોતું. ત્રણ અડાળી નૅ ચાની નાનકડી કિટલી વહુ મૂકી ગઈ, એય થોડીવાર એમની એમ પડી રહી. મિસ્ત્રીએ જ અડાળીમાં ચા કાઢી, કહે ‘કેમ આજ કોનાં ઓસાણ નડ્યાં?’ માસ્તરે મરમથી મિસ્ત્રી તરફ આંખ માંડી. ‘માસ્તર, મસગરી મેક્ય. સાચું માનીશ, ચા પીવાની ય વ્રત્તિ નથી થાતી.’ મેરાઈના શરીરમાં એક લખલખું પસાર થઈ ગયું, તે આ બેઉએ નોંધ્યું. માસ્તરે કાંડું પકડી કહ્યું, ‘સુવાણ્ય તો છેને? મૂકો હવે. ઓછી તોડામણ વેઠી છે? આમ તો કાંય કરાગ દેખાતો નથી! ઉલટાનું ટાઢું બોળ...’ ‘નથી, એવી કોય વાત નથી. અટાણ પેલા સંચા ઉપર ક્યાં મોટરું હતી? ટાંટિયા તોડાવીને જ રોડવવું પડતુંને? આ સંધું તો હમણે આવ્યું. રાત-દિ’ મગસમારી કરી છ, ઓછી કરી છ? એવી કોય વાત નથી, મેં કીધું ને?’ આટલું બોલ્યા મેરાઈ. મિસ્ત્રી અને માસ્તરને એ ગમ્યું. વાતનો તાંતણો જડશે કદાચ, હવે. ‘તો? કો ન કો, કાંક ડખો છે.’ મિસ્ત્રી પાછળ માસ્તરે સૂર પુરાવ્યો, ‘ભાભી અમારાં વઢકણાં રે ઋષિરાયજી રે?’ કોઈ આડે દિવસે માસ્તરનાં વેણ કાને પડ્યાં ન પડવા ને ફટકાર્યું હોત ‘ઋષિરાયના દીકરા, તમારી ડોસિયુંના ડખાથી બચવા, સોળને ભાવે તમારે આંયથી ન્યાં ટલ્લા દેવા પડે છ...’ પણ આજની વાત જ અલગ હતી. મેરાઈએ કોઈ જવાબ ન વાળ્યો, આજે ક્યાંય લગી છત સામે તાકી રહ્યા. કોઈ મજાક એમને ગુસ્સે ન કરી શકી. અંધારાની પીંછી પોતાના હાથમાં ઝાલીને સાંજ, આછા અજવાસને ભૂખરા રંગે રંગવા લાગી. દુકાનમાં ત્રણે જણા ઓછાયાની જેમ સ્તબ્ધ બેસી રહ્યા. અડખે-પડખેનાં ઘરોની છત, ફળિયાં ને જાળિયાંમાંથી ચળાઈને આવતા ધીમા-મંદ અવાજ સિવાય આખ્ખું વાતાવરણ શાંત થઈ ગયેલું. ઓછામાં પૂરું વીજળીયે ગુલ થઈ ગયેલી. મેરાઈને થયું ગોમતી જ નંઈ, સાંજ સોતે હીંબકે ચડી છે ને ઈ હીંબકાએ એને પોતાનેય ઘેરી લીધો છે ને પોતે એમાંથી છૂટવા ઝાંવાં મારી રહ્યો છે. પેટાવતી-ઓલાવાતી બીડીએ પણ અત્યારે એના ઘૂમરીએ ચડેલા માંહ્યલાને કોઈ વાતે ધરપત ન બંધાવી. શેરીમાં પડતાં બારણાની આડશમાંથી એક ખસૂડિયા કૂતરાએ એકાએક - અણધાર્યો રુદનનો સ્વર વહેતો કર્યો. સાંભળીને નટુ મેરાઈ ઝબકીને ઉભડક થઈ ઊઠ્યા, પોતાની બેઠક પરથી. ‘કેમ મેરાય, આજ... કૂતરું આમ પેલવારુકું રોતું સાંભળ્યું, તે...’ કાન્તિએ ચૂપકીદી તોડી. ‘વા વાયો ને નળિયું ખસ્યું, તે દેખીને...’ માસ્તરના કવિતા-શોખને કાન્ત્યા મિસ્ત્રીએ ખીલાની જેમ એના ગળામાં જ ધરબી દીધો, ‘જિતા, મેક્ય પૂળો તારી કવિતામાં, મસગરી મસગરીને ઠેકાણે સારી લાગે... શું છે નટુભાય?’ મિસ્ત્રીએ ગંભીરતા પારખી લીધી, એણે મેરાઈની આંખમાં આંખ પરોવી પૂછ્યું. ‘સામેવાળી ગોમતી... તે...’ મેરાઈએ નાકા ઉપર આવેલી ખડકી ભણી નજર માંડી. ગુલ થયેલી વીજળી હજી આવી નહોતી. આ બેઉની આંખો પણ ગોમતીની ખડકીએ જઈને ઊભી રહી. હમણાં બારણું ઊઘડશે ને ગોમતીનું અભરેભર્યું રૂપ શેરીને એના અજવાળે ઝળાંહળાં કરી મેલશે. એવું કશું થયું નહીં. હતાશ આંખો પાછી ફરી, ‘એણે ધણીનો કાંઠલો ઝાલવાને બદલે તમારો ઝાલ્યો કે શું?’ જિતુ માસ્તર ગોમતીના સ્વભાવથી પૂરેપૂરા પરિચિત થઈ ચૂક્યા હતા. એના આસિસ્ટન્ટ ભોજરાજગિરિ શંભુગિરિએ પોતાનાં અપલખણ ઝળકાવેલાં, ગોમતી હાર્યે. દેવ દેરાં મેલીને હનમાનને હડીકાં લ્યે તો બીજું શું થાય? ભરબજારમાં ઢીબી નાખેલો ને ઉમેરણમાં ગામ આખ્ખું સાંભળે એમ ગાળોની ઝડી વરસાવેલી, બાવો એક હરફ ઉચ્ચાર્યા વિના ઘરભેગીનો થૈ ગ્યેલો. ઈ તો સારું હતું, ત્યારે રાત પડી ગયેલી ને રડ્યાખડ્યા છોકરાવ સિવાય ઝાઝી. અવરજવર નોતી. પણ બીજે દિ’ ટાબરિયાંવે નિશાળની ભીંતે ભીંતે માસ્તરના નામનું ચિતરામણ કરેલું ને આખરે ચૂનાનું ડબલું ને કૂચડો લઈને પોતે જ નીકળવું પડેલું... એક વાર નિશાળના કામે એને દાડીએ બોલાવેલી. રજા પડી ગયેલી. સ્ટાફ પણ નહોતો. પોતાને થયેલું : મોકો મળ્યો છે ને કાંય? મેનતાણું ચૂકવવા ને પાવતી પર અંગૂઠો લેવા ગોમતીને એણે ઑફિસમાં બોલાવેલી : આંયા માર્ય અંગૂઠો.... : કહીને એનું કાંડું પકડેલું ને ઓલીએ વીંછીએ ડંખ દીધો હોય એમ હાથ વછોડાવી લીધેલો : મને હંધીય ખબર્ય પડે છ, સાબ્ય. લખણના પૂરા હોય એનું કાંડું આમળતાંય આવડે છે ને દસકત કરતાંયે. : ધગારા મારતી એની આંખ્યું! એની ઝાળથી પોતે દાઝેલોય. એણે ટેબલ પર પડેલી બૉલપેન ઉઠાવી, ફટાફટ સહી કરેલી ને કશી લમણાઝીંક કર્યા વગર સામે મૂકેલા દાડીના પૈસા ગણ્યા વગર બ્લાઉઝમાં સેરવી દીધેલા ને વટથી, પોતાના ધરબાઈ ગયેલા મોંઢા પર બૉલપેનનો ઘા કરી, ઑફિસનો દરવાજો ભટકાડી, ડમરીની જેમ નીકળી ગયેલી. એનું દૃશ્ય જિતુ માસ્તરની આંખ સામે વારંવાર ભજવાતું રહેલું, રાતદિવસ. મેરાઈની દુકાને મનના આ લબાચાને ઠાલવ્યો ત્યારે જ હળવાશ અનુભવેલી : મારી મા ભવાની ભેરે નો ચડ્યાં હોત તો ભોજુ બાવાની જેમ આપણેય પોંખાત! ‘ઠેકડી ઉડાવવા નથી કેતો મેરાય, ભોજુ માસ્તર જેવી વલે ઈ મે તેની કરી હકે એમ છે... એટલે તમારે તો નથી થૈને, કાંય માથાકૂટ?’ ગોમતી માટેનો ડર કંઇક અંશે હવે રોષમાં ફેરવાઈ રહ્યો’તો, જિતુ માસ્તરના સવાલમાં, નકર ગામ આખ્ખું જાણે છ. ‘રુદ્રા કન્સ્ટ્રકશન’ના કંટ્રાટી પાંકુ જોશી ને ગોમતીના લફરાને. રખાત, પાછી સતીનો વેશ કાઢીને નીકળે!’ માસ્તરનો આ અજંપો મેરાઈ અને મિસ્ત્રી, બેમાંથી કોઈથી અજાણ નહોતો. મિસ્ત્રીએ નટુ મેરાઈ સામે આંખ ઝીણી કરી, મોં મલકાવી લીધું. માસ્તરે એની ધૂનમાં ચલાવ્યે રાખ્યું, ‘જોજ્યો, એની હડફેટે ચડવા જેવું નંઈ. એને ઘાઘરે ક્યાં તાળાં છે, જોતજોતામાં એવા પાયના કરી મેકે કે બજારમાં ઊભા રાખો તો તમારા દાળિયાય નો આવે...’ ઉમેર્યું ‘પાછી, તમારે તો મેરાય, બારે ને ચારે આંખ્યું સામે જ... જોતાંવેંત મોળોજીવ થાય, તે...’ ‘માસ્તર, જોયા કારવ્યા વિન્યા શું હાંક્યે રાખ છ?’ મેરાઈને વાત કરવાનો તાંતણો જડી ગયો, જાણે, સંચાની સોયમાં દોરો પરોવતા હોય તેટલી જ ત્વરાથી બોલી ગયા, ‘સાંભળી લે, હું ઈ હું નથી ને હું ઈ તું નથી, ભવાનીને ભેરે તો એણે તેડાવ્વાં પડે, જેનાં તનમનમાં નર્યો મેલ ભર્યા હોય. આટલાં વરહથી મારી સામે છે, કાને પડ્યું કાંય આડાઅવળુંં મારું કે મારા છોકરાવનું? તું માન્ય કે નો માન્ય, પણ ઈ યે સાંભળી લે, મેં એના જેવું સત બીજે ક્યાંય જોયું નથી. તમારે કે ગામને જી કેવું હોય ઈ કો.’ ‘સત?’ માસ્તર ઊકળ્યો, ‘હું સત? પાંકુ જોશી...’ ‘પાંકુ જોશીની મા આણ્ય મા.’ મેરાઈના હોઠ હવે ઊઘડી ચૂક્યા હતા. એણે ધીરજ ગુમાવી. સંચાના પાટિયા પર જોરથી મુક્કી મારી, બરાડ્યા, ‘હું તને પૂછું, ઉપરવાળાની આપણા કટંબ પર મેર નો હોત તો? હું કે તું એક સળીના બે કટકાય નો કરતા હોત તો? શું કરત આપણી બાયું? પારકા ઉંબરે ઠેબાં ખાયખાયને વાસણકુસણ કરત કે નંઈ?’ ‘ઈ તો ગામનું ધાવણું છોકરુંય જાણે છ, મેરાય. એનો ધણી કમલો મન પડે તો દાડીદપાડી કરે. મજૂરી જે કાંય સૂઝી હોય તે આ લીધી કોથળી, આ ગળામાં ઠાલવી ને રાતભર લંબાવી દીધું રૅકડીમાં.’ મિસ્ત્રીએ જૂડીમાંથી બીડી ખેંચીને મેરાઈને અંબાવી. દીવાસળીથી બીડી સળગાવતાં કહે, ‘ને એમાંય ભાગ્ય જોગે કાંક બચ્યુંકૂચ્યું હોય તો તીન પત્તી કે આંકડામાં. પછી? પછી ધબોય નમાઃ ઘરે આવ્વાનો સોં તો ર્‌યો નો હોય...’ ‘સોં-ની ક્યાં માંડ છ? ઓલી વાઘણ વછૂટે, ઘરે આવે તો. તમને એની માલીપા પડેલી તાગાતનું માપ નથી.’ મેરાઈ જાણે કશીક ધૂનમાં બોલતા હતા, ‘નશામાં પાછું એટલું ભાન તો બળ્યું હોય કે ખડકીમાં પગ મેલવામાં માલ નથી, કાળક્યા કાચેકાચો કોળિયો કરી જાહે...’ ‘એમાં ના નંઈ. બાય રમરમાવીને એક ઘુંસ્તો મારે તો માથું પેટની બખોલમાં ગરી જાય, સંચોડું. છે ભલેને એકવડા બાંધાની!’ આમ બોલતી વખતેય માસ્તરને નિશાળવાળું દૃશ્ય આંખ સામે તરવરી ગયું હશે. ‘માથું પેટની બખોલમાં ગરી જ જાત, માસ્તર. એટલું જ નંઈ, જીવ સોતે તાળવું તોડીને... મેં આંયથી દોટ નો મેકી હોત ને...! આજ રોંઢાની જ વાત. અટાણની ઘડીએય પંડ્યની થથરાટી મોળી નથી પડી.’ આટલું બોલતાંય મેરાઈને શેત્રુંજો ચડ્યાનો થાક વરતાતો’તો. ‘શું થ્યેલું પાછું? બેય વચાળ આવી તો હંદરોજ ઢુંહાની પરાણ્ય, એની ક્યાં નવાઈ છે હવે?’ મિસ્ત્રીએ વાતને ઝાઝું વજન ન આપ્યું, ‘આજ કાંતોકને કમલે છૂટો ધા ઝીંક્યો હશે, કાં ગોમતીએ...’ ‘... ઈ રામમાં ક્યાં એવાં રતન ઠઠ્યાં છે તે.’ માસ્તરને ખાતરીની જરૂર જ નહોતી, હતી જ. કહે, ‘ઈ રણચંડી એક ધુંબે જ એનો સંધાં સ્પેરપાર્ટ વીંખી નાખે!’ ‘એવું જ થાત.’ મેરાઈ કોઈ ઘેરામાંથી બહાર નીકળવા ફાંફા મારતા હોય એમ બબડ્યા : એમ જ થાત. હું એન ટાયમેં નો પોગ્યો હોત ને...’ બન્ને જણ કુતૂહલવશ ઝાંખા અજવાસમાં મેરાઈ સામે તાકી રહ્યા. મેરાઈને પણ જાણે એનો ખયાલ આવી ગયો. વહુ સંચાના પાટિયા પર ગ્યાસતેલનું ટમટમિયું મૂકી ગઈ. હમણાં, રોંઢા મોર્યની જ વાત. હું આંય-તું બેઠો છ ઈ ખાટલી પર બપોરા કરીને આડે પડખે થ્યેલો. દીકરીનો સરતાનપરથી કાગળ આવ્યો’તો, તે વાંચતો’તો, બચારીએ એનાં ઘરનાંવથી છાનેછાને લખેલો. ઈ જ વાતું. સાસુ નણંદનાં કાળાં કહાલાં, જમાય ઘર્યે જ પડ્યો-પાથર્યો રે’. જુવાનજોધ ને લોંઠકો આદમી, ભોંમાં પાટું મારીને પચ્ચી-પાનું રોજ નો પાડી હકે? સૂઝકો જ નંઈ... એદી... મોત એમાં દીકરીનાં. પિ’ર ભણી પરિયાણ કરે તો બાપની આબરૂના ધજાગરા થાહે-એવી બીક, ને ન્યાં ઠરવાનાં ઠેકાણાં નંઈ. ઠરે તો આખરે મહાણની અગ્નિથી ઠરે ... એમાં નીંદર તો ક્યાંથી આવે? કાગાનીંદરમાં હઈશ ને ત્યાં જ સામેના ઘરે, ખરે બપોરે રડારોળ ને બોકાહા, હું તો ઝબ્બશારાનો ખાટલીમાં બેઠો થૈ ગ્યો. સપેલપેલા તો એવું જ થ્યું કે દીકરીના કાગળને લીધે, ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં મને સોણું આવી ગ્યું છ. પણ ના. દીકરીના નંઈ, આ રાડ્યું ને રોણાં તો ગોમતીનાં. મેં કાંય જોયા-કારવ્યા વિન્યા એની ઉઘાડી ખડકી દીમના દોટ મેકી... શેરીમાં રકાબી-પ્યાલા-બંગડી-બકલને તેલ-અંતર-પાવડરના ડબા સંધાનો કડૂહલો. નવાંનક્કોર સાડી-ચણિયા-બૉડિસના લીરેલીરા. મેં છેટેથી જ ડારો કર્યો, ‘કમા, આ શું માંડ્યું છ ખરા તાત્તડિયાનું? અડખેપડખે તમારી, ભૂંડ્‌ડાં-કૂતર્યા રે’ છ? આડોશી-પાડોશીનો વિચાર જ નંઈ કરવાનો?’ ઓશરી ઓળંગીને ઓવડામાં ગ્યો તો હું તો હેબત જ ખાય ગ્યો. ઓલ્યો માસમાણી ગાળ્યુંની ત્રમઝીંક બોલાવતો’તો, રાંડ, બજારમાં... ભાંગીને ભુક્કો કર્યે જ આજ તો છૂટક્યો...ઃ બે દિ’ મોર્ય આણેલા ટી.વી.ને બાથમાં ઘાલીને કમલો ઊંચકાવવા મથતો’તો. ગોમતીએ એને મોઢે નાખોરિયાં ભરાવીને ઉઝરડા કરી નાખેલા. ગળે ને નાકે લોઈના ટશિયા ફૂટેલા. એણે ઓલ્યાની છાતી ફરતો બૅય હાથે ભરડો લઈ લીધેલો, ‘ઉંબર તો વટાડી જો, ટી વી સોતો! કાચેકાચો ખાય નો જાવ તો મારા બાપમાં ફેર પડ્યો’તો માનજ્યે... તું કમાવા ગ્યેલો કાં, તે ક્યારુનો મંડ્યો છ સંઘું ઘરબારું ફેંકવા?’ મેં કમલાને ઝંટિયે ઝાલ્યો : નથી મારાં લાગતાં. ભૂંડાં... : બાય માણહને તો હડસેલો મરાતો નથી? ગોમીનેય કીધું : હાવ જાત્ય પર જૈને ઊભાં’ર્યો મા. આવી ગાળ્યુંથી મોઢાં ગંધાય છે તમારાં : કમલાનેય લીધો : તમારાં છોકરાં બિચારાં, કોકની બારીયુંના સળિયા ઝાલીને ટિંગાતાં, ને ટીવીને ટગરટગર તાકતાં, આ ઘર્યે માંડમાંડ રાચ થ્યું છ તે એને ટાળવા બેઠો છે? શું લેવા નિહાકા લે છ આ ગરીબડાંવના? : કમલો ઊકળ્યો : રાચ કેમ ને ક્યાંથું આવ્યું છ, ઈ તો પૂછો આ રંભાને? તમે કે’શો નટુદા’, એનો ધણી કોણ છે? – હું કે મલકનો ઉતાર ઓલ્યો પાંકુડો જોશી? કોના પડખામાં ગરીને આ હંધું લૈ આવે છ? : એણે ટી વી છોડી દીધું ને હાંફતો હાંફતો હેઠો બેહી ગ્યો. ગોમતી પાછી વિફરી, ‘તારી તે જાતના... નટુદા’, લાજશરમ નેવે મેલીને કૌં છૌ. તમે મારા બાપને ઠેકાણે છવો. આ નમાલીનાને એટલું તો પૂછો, કમાયને કે’દિ’ એણે બાયડી-છોકરાંવની આંતવડી ઠારી? મેં પરમ દિ’, વનાભાયની દુકાનેથી બાજરો લાવવા પચા’ની નૉટ આપેલી... ગ્યૉ ઈ ગ્યૉ, એની ઠાંઠડી નીકળે... ભૂખે ભઅડો લીધો તે અટાણે ઠેઠ આવ્યો એનું ઠોબરું લૈને... પરમ દિ’ રાત્ય, કાલ્યનો આખો દિ’, મેં પૂછ્યું, તું ગુડાણો તો ક્યાં? બાજરો નો લાવ્યો તો લાવ્ય પચા’ની નૉટ પાછી... બસ, એનો દુખાવો ઉપડ્યો, મોટા જાટલીમેટને. જે બાપ એનાં છોકરાંનાં મોઢેથી કોળિયો આંચકીને, ગળામાં કોથળી ઉલેચવા નોટ વાપરી નાખે, ઈ કપાતર મારો ધણી?... માવતરે હાથ ઝાલીને કૈ દીધું કે આ તારો ધણી, તે ધણી થૈ ગ્યો?’ કોને વારું? આપણું જોર કોની પાંહે હાલે? ઓલ્યાએ ઊભા થૈ ફરી પાછો આનો ચોટલો ખેંચ્યો ને ભૂંડાબોલી ગાળ્ય રમકાવી... ‘છોકરાં તારાં, મારાં કે’તી નંઈ. તારો ધણી તો ઓલ્યો...!’ ‘બોલ્ય તો ફરી દાણ...’ નાગણીએ ટચકાવવા જાણે દોટ દીધી. મને થ્યું, આજ નક્કી કાંક નવાજૂની થૈને રેહે. કમલા આડો હું વંડી થૈને ઊભો રૈ ગ્યો. કીધું મેં, ‘ગોમી, બેટા, શી ધારી છ તેં?’ એ એકાદ ઘડી ખંચકાયને ઊભી રૈ ગૈ. પણ ઓલ્યું ભંઠિયું મૂંગું મરે? બોલ્યું, ‘અદા, તમે આધા ’ર્યો. આજ કાં તો ઈ નંઈ, કાં હું નૈં... ગુણક્યા પાછી, સતી સીતા થાવા નીકળી છે.’ દુબળું ભૂત લથડિયાં ખાતું ઊઠ્યું, ‘તું શું કરી લેવાની મને, હેં? પાંકુડાના... એની સાઇટને છાપરે, મને કે’, રાંધણું કરવા બોલાવે છે. તડકો વેઠવો નૈં ને શીળે છાંયે દા’ડી કરતાંય વધૂકું હૂઝી રે’... હંઅ, હમજું છ બધું... શીળે છાંયે પાંકુડાના પડખામાં ઘલાયને તનકારા કરવાના...’ કમલો હજી પૂરું વેણ કરે નો કરે, ન્યાં નંદીમાં, ચોમાહે અણધાર્યો ધબકો આવે એમ મને ઓવાળે હડસેલતીકને કમલા પર તૂટી પડી. ઝાલ્યાં એનાં ઝંટિયા. બોલી, ‘કંઈ જગુનો અદાની વાંહે લપાઈને દીધ્યે રાખ છ, મન ફાવે તેમ, આજ તો પૂરો કરીને જ મેકીશ. આપદા જાય હંદરોજ્યની...’ કે’તાંકને વળગી સીધી ઓલ્યાની ગળચીએ, ને ઈ યે ખિલખોડાની ઘોડ્યે તરફડે છૂટવા... આંખ્યુંમાં રાતા દોરા ફૂટ્યા, મોઢામાં ફોહા, મંડ્યાં નસકોરાં ફૂલવા... મારી માએ, રાજા જાણે ક્યાંલી તાગાત મેલી મારામાં ઊઠીને એક જ ઠેકડે મેં એનું બાવડું ઝાલી લીધું, મરડ્યું ને વછોડાવ્યું... ફરી દાણ એનો ધક્કો લાગ્યો ને મોંભરિયા પછડાણો ... પાછો ઊઠ્યો ને બેય જણાં વચાળ ખોડાયને ઊભો રૈ ગ્યો. મેં એને હાથ જોડ્યા, ‘ગોમી, મારી દીકરી, ખમૈયા કર્ય હવે. હું તારા આ અદાને બાપને ઠેકાણે ગણતી હો તો તારો આ બાપ, બે હાથ જોડીને ભીખ માગે છે...’ ખોટું નૈં કૌં. મારી બેય આંખ્યું છલકાય ગૈ’તી, તયેં. મારાં આ વેણ એને વાગી ગ્યાં કે ગમે ઈ થ્યું, કમાડને વળગી ને ઊભી રૈ ગૈ, ને ધ્રૂસકે ચડી, ‘અદા, તમે બાપ થૈને આડા નો આવ્યા હોતને...’ ઈ કમલા ઉપર થૂંકી, ‘હેઠ, તાણી કાઢલ્યના! નીકળ્ય ઘર બારો, બતાવતો નંઈ તારું ઠોશર્યું...’ એણ પાટું ઉગામ્યું, પણ માર્યું નંઈ : મરેલાને શું મારવો હવે! જા, ઢીંચ્યા કર્ય ને ભર્યે રાખ્ય આંકડા! : મેં કમલાને ઊભો કરી, ઇશારાથી ખડકી બતાડી. મનેય ખબર્ય નથી, કેમ, ગામની હારોહાર ધાવસુર લેનારો હુંય... મને એણે ગામ આખ્ખાથી નોખો તારવી લીધો. ઇ હીબકાં ભરતી ઉંબરામાં જ બેહી ગ્યેલી. મેં એને માથે હેતથી હાથ ફેરવ્યો, ‘છાની રે’ દીકરા...’ મારુ ગળુંય ભરાય ગ્યું’તું. ડળક ડળક ચૂવા થ્યા મારી આંખ્યુંમાંલી... મિસ્ત્રી અને માસ્તરે જોયું, મેરાઈની આંખો અત્યારેય ચૂતી હતી. ગળામાં ભરાયેલા ડૂમાને ખોંખારી બહાર કાઢી બોલ્યા : મારા આવા બોલે તો એને વધુ હીબકે ચડાવી. મેં કીધું; કમલો જ શું લેવા, મલકનેય જી કે’વું હોય ઈ મર કે’. પણ બેટા, આટલી સેંથકની રીંહ? હમણાં, હું નો હોત તો, તારે હાથે કેવો અનરથ થૈ જાત, જાણે છ તું? આ પુંખડાંવની યે દયા નો આવી તને? જલમટીપમાં પડવું’તું તારે? તારો બાપ જલમટીપમાં ગ્યો’તો તે શી વલે થૈ’તી તમારાં ભાંડરુંની, નથી ખબર્ય તને? ‘જલમટીપ?’ મને બોલતો રોકીને બોલી, ‘જલમટીપને? અદા, આનાથી મોટી જલમટીપ તમે ક્યાં ભાળી છ બીજે, કો’ મને? મારાં પુંખડાંને મોઢે ટંકેટંકે બે કોળિયા મેક્યા હોત ને પછી મારું ચામડું ઊતવડી નાખ્યું હોત ને, તો હું એકે ગોબરું વેણ નો કાઢત. અરે, દવા દૈ દીધી હોત ઈ યે ગટગટાવી, સોડ્ય તાણીને લાંબો મારગ પકડી લેત... તમે જ કો’, હું શું કરું?’ એનું રોણું અટકા’વાનું ને ભડભડ બળતા એના રુદિયાને ચંદણલેપથી ઠારવાનું મારામાં ક્યાં ગજું હતું? હું શું કઉં એને? એની ખડકીથી મારી દુકાનને ઓટલે પોગતાં મને થ્યું કે ગાઉ-ગાઉનો થાકોડો મારી પિંડીયુંમાં ઠાંસીને નો લાવ્યો હોઉં?... બસ, તયુંનું સાસરવાણી મારી દીકરીનું ઓશિયાળું મોઢું આંખ્યુંથી એક ઘડીયે આઘું નથી ખસતું, સાચું માનશો?’ કાન્તિ મિસ્ત્રી અને જિતુ માસ્તર કશું બોલ્યા વગર, મૂંગામૂંગા બેસી રહ્યા. એક ઝબકારે ગુલ થયેલી વીજળીનો પ્રવાહ ફરી શરૂ થયો ને દુકાનમાં અજવાળું ફેલાઈ ગયું.