ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/ઝેરવું

ઝેરવું
મધુ રાય

પાત્રો

હું – પુરુષ, ૨૫થી ૩૫ની આસપાસ, પોશાક, સહેજ
કદરૂપો
તમે – પ્રેક્ષકો (વાચકો)
દેવલાલ – ૨૫થી ૩૫ની આસપાસ, ખૂબ ચીવટવાળાં,
ખૂબ સારાં કપડાં, ખૂબ દેખાવડો
અજિત – એ જ ઉંમરનો, કસરતી શરીર, તલવારકટ
મૂછો, સારો પોશાક, ખભે કૅમેરા
ચંડીદાસ – એ જ ઉંમર, ખૂબ ગોરો, એકવડો બાંધો, ખૂબ ખૂબ સરસ કપડાં
કુમારી – ૨૨થી ૨૫, હૅન્ડલૂમની ભારેમાં ભારે સાડી વગેરે, ઊંચા ઘરની અણસાર
આયેશા – ખૂબ તંગ, લાલભડક સલવાર-કમીઝ; ઉર્દૂ શાયરીની નાયિકા
દેવિકા – ચશ્માં, ઉંમર, એ નહીં કહે, સાદાં કીમતી કપડાં

(પડદો ખૂલતાંની સાથે જ તાળીઓના ગડગડાટ (રેકૉર્ડ) લગભગ ૨૦-૩૦ સેકંડ સુધી સંભળાય છે અને છલાંગ મારીને ‘હું’ ઊભો થાય છે, પથારી લાત મારીને સમેટી લે છે, ઉપાડીને એક ખૂણામાં મૂકી દે છે. આળસ મરડતો નથી, કે તમે જોયેલાં ગુજરાતી નાટકોમાંનાં ઊંઘમાંથી ઊઠેલાં પાત્રોની જેમ બગાસું ખાતો નથી. લગભગ સાંજ પડી ગઈ છે, અને ‘હું’ એકાદ નૅપકીનથી બધુ ઝાટકે છે. કોઈ આવવાનું છે, અને ‘હું’ના પહોળા રૂમમાં કંઈક થવાનું છે. ‘હું’ એમાં ખૂબ અગત્યનો ભાગ ભજવવાનો છે, એટલે સૂઈને ઊઠ્યો હોવાનું લાગવા દેવાનું નથી. તાળીઓના ગડગડાટ શમે – ત્યાં જ એના અનુસંધાનમાં બારણું ખખડાવવાનો અવાજ સંભળાય છે. એ ‘તમે’ છો.)

હું:	ખુલ્લું જ છે. ધક્કો મારો એટલે ખૂલી જશે. (ખડખડાટ) અરે ધક્કો મારોઓઓ…

(રૂમની વચ્ચે સારું એવું ચોગાન જેવું બનાવે છે, ખુરશીટેબલ ફોલ્ડિંગ-ચાના બેત્રણ પ્યાલા, સિગારેટનાં ત્રણચાર ડઝન લાગે એટલાં પાકીટ મચડી નાખેલાં, એશ-ટ્રે, ઉપાડવા જતાં એમાંથી થોડીક નીચે વેરાય… બધું હટાવી જગ્યાએ મૂકી દે છે!… ખડખડાટ)

હું:	આવો, આવો, બેસો, આજે, બધા આવવાના છે.

(‘તમે’ પ્રેક્ષકોની દિશામાં જઈ જાણે બેસો છો, અને ‘હું’ તમારા ચાલવાની સાથે સાથે મોઢું ફેરવી-ફેરવી સૂચવે છે કે ‘હું’ તમને જોઈ શકે છે, તમે બેસી ગયા પછી ‘હું’ પ્રેક્ષકો તરફ મોં રાખીને જ તમારી સાથે વાત કરે છે, એટલે કે, પ્રેક્ષકો જ, જાણે ‘તમે’ છે.)

હું:

બધાં આવવાનાં છે સમજ્યા? (આંખ મિચકારી) બધા! (કહેવા ધારેલી મજાકની પ્રસ્તાવનારૂપે સડસડાટ હસીને) નાટકનું થીમ શું છે ખબર છે? (તમને કાનમાં કહેતો હોય એમ કંઈક કહે છે. હસે છે, પ્રેમથી હસે છે, બહુ ઉત્સાહમાં છે.) તમને વાંધો નથી ને? તો બસ; કારણ કે જરા અડધોપોણો કલાક સહેજે નીકળી જશે. પણ મજા આવશે. એ – આ આવ્યો દેવલાલ.

(આવ્યો છે, એક ખુરશી ઉપર બેસી ખિસ્સામાંથી બેત્રણ પાકીટ સિગારેટનાં કાઢી સિગારેટ પીતો હોય છે.)

દેવલાલ:

કોઈ નથી આવ્યું! (તમારી તરફ જોઈ.) ઓહો, કેમ છો?… બસ મજામાં… હા, હું પણ… શું થયું આ હાથ ઉપર?… સોજો ચડ્યો લાગે છે… (ઇત્યાદિ)

હું:	આવશે-આવશે બધાં આવશે.

(આવે છે, એક એક કરીને ખુરશીઓ ઉપર બેસતા જાય છે, ‘હું’ની સાથે જ ત્રણચાર વાર મળવાનું થતું હોય એમ નમસ્તે કે હલો કોઈ કરતું નથી, પણ બધા એકબીજાની સામે સંતોષથી હસે છે. તમારી તરફ તમને ઓળખતા હોય એમ ચોરીછૂપીથી જોઈ લે છે, અને પોતપોતાની ઓળખાણ થઈ જવાની રાહ જુએ છે.)

હું:	(તમારી તરફ ઇશારો કરી દેવલાલ સિવાયનાં બધાંને) કેમ? ફાવશે ને? મળ્યું છે કોઈ (તમારી તરફ) આમને?

અજિત:

ના.

કુમારી:

ડચ.

દેવિકા:

અહંક.

ચંડીદાસ:

ના, મળ્યા તો નથી. આમ ઓળખું છું ખરો.

આયેશા:

(ડોકું ધુણાવે છે.)

હું:

આ આયેશા, મારા દિલની એકમેવ સામ્રાજ્ઞી, જેના વાળની એક એક લટ ઉપર દેશોની, રાષ્ટ્રોની ખુવારી સર્જાઈ જાય એવી સદીઓમાં એકાદ પાકે ત્યારે સેનાનીઓ, સમ્રાટો, શ્રેષ્ઠીઓ જાનફેસાનીની હોડમાં ઊતરી ફના થઈ જાય, મહાકાવ્યો રચી જાય એવી આ એક, મારા એકલાની; મારા બાહુઓની વચ્ચે કેદ, મારાં નેત્રોને દોરે દોરે વીંટળાયેલી આયેશા, કદાચ આવતે વર્ષે, કદાચ આવતે જન્મે, કદાચ આવતે કલ્પે, મારી થનારી મહેબૂબા, પત્ની આયેશા.

(આયેશા, થયેલાં વખાણ ખોટાં હોય તોય એને ખૂબ આનંદ થયો છે. ઊભી થઈ, તમને નમસ્તે કરી સ્ટેજની વચ્ચોવચ ઊભી રહે છે – તમનેય કદાચ ભ્રમ થઈ આવે, એ તમારી મહેબૂબા થવાની છે, એવી રીતે)

હું:

આ દેવિકા, હોમ સાયન્સમાં ડિપ્લોમાનું ભણે છે. નર્સિંગનું પણ શીખી છે, જેનો સૌમ્ય ચહેરો સોમરસની યાદ દેવડાવે છે. જેનો ભીનો વાન કેટલાયના હાથપગ ભીંજાવી ગયો છે, જેની માંજરી આંખોની પૂતળીનાં કેસરી કૂંડાળાંમાં એણે પોતાનું રૂપ ઘૂંટીઘૂંટી સંરક્ષી લીધું છે, અને જેનો નીચલો પુષ્ટ શ્યામગુલાબી હોઠ ચોરસ પોખરાજ જેવા દાંતોમાં કચરાય છે ત્યારે તમને – (શબ્દ ખૂટી જાય છે.)

દેવલાલ:

ટૂથપેસ્ટની જાહેરખબર યાદ આવે છે. (કોઈ હસતું નથી.)

(મંત્રમુગ્ધ થઈ દેવિકા ઊભી થાય છે, હિપ્નોટાઇઝ્ડ હોય એ રીતે આયેશા પાસે ઊભી રહે છે. દેવિકા-આયેશા કરતાં વધુ ઉંમરની છે, અને એના પોશાક, ચહેરા પરથી એને કદી પણ આયેશાની ઉંમર આવી નહોતી એવું દેખાય છે. ઉંમર કરતાં વધુ અનુભવી અને… જેના ભીના વાન ઉપર કેટલાયના હાથપગ ભીંજાયા હોય એવી અને છતાં દરેક વખતે અંતે એની આંખો જ ભીની થતી હોય એવી.)

હું:

ચંડીદાસ! આ ચંડીદાસ, પેલો કહેવાતો દુષ્ટજન. જેની સોબતથી પારેવા જેવા માણસોને બાજ બનવાની ધૂન ચડે, જેના મસ્તિષ્કમાં આલ્કોહોલની સડાંધ બેસી ગઈ છે, અને જેણે કોઈ દિવસ કોઈ ઈશ્વર, કોઈ પેગંબર કે સાધારણ જનની પાસે માથું નમાવ્યું નથી, સિવાય કે ઓછી ઊંચાઈની છોકરી પાસે. ચંડીદાસ, એક કાળે જેણે હથિયાર વાપર્યાં હતાં, હવે માત્ર ઠંડી લડાઈઓ લડે છે.

(ચંડીદાસ ઇમ્બેસાઇલની જેમ ઊભો થાય છે, આજુબાજુ જુએ છે અને મચ્છીબજારમાં વૈષ્ણવ જઈ ચડ્યો હોય એવી રીતે પેલી બંને સ્ત્રીઓની સાથે – એમનેથી છેટે ઊભો રહે છે.)

દેવલાલ:

(તમને) તમે આની વાત ઉપર જશો નહિ. કેટલીક વાર એ શબ્દો માત્ર એના ધ્વનિ માટે વાપરે છે. એક વાર એણે મને પૂછ્યું હતું – ભ્રૂકુટિ એટલે શું?

(નકલી અટ્ટહાસ્ય, કોઈ હસતું નથી. ‘હું’ એની તરફ ડોકું ફેરવી જોઈ, નાટકીય રીતે ફરી મૂળ પૉઝમાં આવી ધડાક લઈને તર્જનીથી અજિતને ચીંધે છે.)

હું:

આ અજિત, એના બાપુજીને ખાંડનો ધંધો છે, અને અજિતને ફોટોગ્રાફીનો શોખ છે. પચીસ વર્ષે એની છાતી ખૂલી નથી, જીભ ખૂલી નથી, આંખો ખૂલી નથી. બાપુજીની દુકાને બેસે છે અને મુનીમથી ધ્રૂજે છે. ફોટો પાડતાં શીખ્યો ત્યારથી આયેશાની ઉપાસના કરે છે. આયેશા ન સહી દેવિકાનો કૃપાભાજન થવા હાથપગ પછાડે છે, અને હવે કદાચ કુમારીની પલકો પર જીવે – મરે છે. એની એક ફોઈ નાનપણમાં વિધવા થઈ હતી. એની પાસે જ ઊછર્યો છે, અને હું તમને (એક ડગલું તમારી તરફ ભરી લખવાનો અભિનય કરે છે.) લખી આપું છું કે સ્ત્રી આ છોકરાને ગ્રસી જશે. અજિત દેવિકાની પાસેપાસેની ખુરશીમાં બેસે અને ગોઠણ અડી જાય તો કૃતકૃત્યતા અનુભવે છે.

(અજિત ક્રોધથી લાલચોળ થઈ ઊભો થાય છે. એની તલવારકટ મૂછો, સખત મજબૂતીથી ધારદાર બનેલી મોઢાની રેખાઓ સાથે આબાદ મેળ ખાય છે. અજિત બધાને હાથ પકડી બેસાડી દે છે, ‘હું’ને ઝનૂનપૂર્વક ગળચી પકડી)

અજિત:

નશો કર્યો છે કમબખત? (તોછડાઈથી ધક્કો મારી તમને–) આની એક પણ વાત સાચી નથી. એ શું બકે છે એનું એને ભાન જ નથી. પેલી આયેશાના મામૂલી પરિચય સિવાય એ એને ઓળખતો જ નથી. દેવિકા સાથે એણે કુત્સિત રમત શરૂ કરી હતી એટલે જ દેવિકા જાહેરમાં બદનામ થઈ હતી અને હવે જેમતેમ જીવે છે. આ માણસ (‘હું’ને ચીંધીને) શબ્દોનો મદારી છે. એ એવી કુટિલતાથી શબ્દો ગોઠવે કે તમને સાંભળ્યા કરવાનું મન થાય, પણ સાચા ન માનશો, એ શબ્દો માત્ર દેખાવના છે, ચાંદીના વરખ જેવા.

દેવલાલ:

બેસી જા, બેસી જા (‘હું’ ચીંધીને–) આજે એને હીરો થવું છે. આજે બધાંનાં ચરિત્રચિત્રણ કરી એ કોઈક પર્વટ રીતે ખુશ થાય છે, પણ મારી પાસે છેલ્લે કહેવા લાયક એક એવી વાત છે એ કહ્યા પછી ગુસ્સે થવાની જરૂર નહીં રહે.

(તમારી સામે કાવતરાબાજો એકબીજા તરફ જુએ એવી નજરથી જોઈ, તમે સમજી ગયા છો એવા સંતોષથી તથા પોતે કેવા ઉચ્ચ માનવ છે એવા ગૌરવપૂર્ણ સૌષ્ઠવથી બેસી જાય છે. અજિતે ક્યારનો ‘હું’ને છોડી દીધો હોય છે, પણ ‘હું’ એની પાસેથી એવી રીતે હટે છે, જાણે જાતે જ છૂટ્યો હોય. ‘હું’ ફરીથી સ્ટેજની વચ્ચોવચ કોઈ પયગંબર બોલતો હોય એવા મોભાથી, દૈવી આભાચક્રથી મંડિત હોવાના ભ્રમ સાથે કોઈ ગેબી શાંતિથી ઊભો રહે છે. ‘તમે’ હવે તમે નથી. તમને પણ એણે પોતાનામાં સમાવી લીધા છે. હવે જાણે એ અખિલ વિશ્વબ્રહ્માંડને ઉદ્દેશીને બોલે છે, જાણે કે એના અવાજના પડઘા દશે દિશાઓમાં પડે છે. સ્ટેજ મૅનેજમેન્ટ ‘હું’ના એ ભ્રમનો બે-ત્રણ વાર પડઘો પણ, પાડી પણ શકે.)

હું:

હા, મને ખબર છે, દેવલાલ શું કહેવાનો છે એની – (‘હું’ની શાંત અને સંયત મુદ્રા પહેલાંના અતિરંજિત અતિઅભિનયથી તદ્દન વિપરીત દેખાઈ જ આવે છે) પણ મને એની પડી નથી. આ બધાનો પરિચય આપવા જતાં પહેલાં, મારે મારો પોતાનો પરિચય આપવો જોઈતો હતો, જેથી એવું ન બને કે હું એકલો જ મારી બોલી સમજી શકું. અજિત, ચંડીદાસ, કુમારી, આયેશા, દેવિકા… જુઓ જુઓ તમને હું મારો પરિચય આપું છું. તમે ઓળખતાં નથી, મને તમે ઓળખતાં નથી. મારા એવા વ્યક્તિત્વનો – જે તમે કોઈ રાત્રે જોઈ શકશો નહીં (અવાજ ચતુર્ગુણ બુલંદ થઈ જાય છે.) રાત્રિની અંધ-બધિર એકલતામાં હું મારી ઇન્દ્રિયોનાં બારણાં બંધ કરી મારાં આંતરડાંઓમાંથી ચિત્કાર કરી આયેશા, આયેશાની ગર્જના કરું છું. આયેશા કેટલીય વાર મારા પડખામાં હાંફી હાંફીને મને ચાહવાના એકરાર કરી ચૂકી છે, અસંખ્ય વાર એના ધ્રૂજતા હોઠથી એણે મને એના મનોરાજ્યનો શાસક સ્થાપ્યો છે, પરંતુ હું સહેજ પણ એકલો પડતાંની સાથે જ એની હથેલીની રુવાંટી વગરની ચામડી ઉતરડી એના ધ્રૂજતા હોઠ નીચે હજારો મોઢાવાળા પ્રેતની તગતગતી આંખો જેવા દાંત ઉપર ઘોડાની નાળવાળા મારા બૂટના હથોડા મારી આ કુત્સિત કુટિલ કમજાત છોકરીના અસ્તિત્વને નષ્ટભ્રષ્ટ કરી દેવાનાં કાવતરાં રચું છું. હું એને ચાહું છું – પણ હું એને એક કરોડ વાર ધિક્કારું છું. મને આખો ને આખો ગળી જવાની એની ચાલ હું સમજું છું. આ આ – આ અઠ્ઠાવન ઇંચની આ પૂતળી મને એની હથેળીમાં એક જીવડાની જેમ પૂરી રાખવા માગે છે. અને આ દુનિયાના હવાપ્રકાશથી દૂર એ ફરીથી મને એના ગર્ભના ઈંડામાં પૂરી દેવા માગે છે. ધિક્કાર, ધિક્કાર, ધિકકકકકકકાઆઆર, ઓહ, ઓહ.

(કોઈ પોતાની જગ્યાએથી ખસતું નથી. બધા પ્રેક્ષકોની જેમ જ શાંત બેઠા છે. પ્રકાશનો રંગ બદલાય છે અને ‘હું’ સ્ટેજ ઉપર બેસી જાય છે. જાણે મેદાનમાં બેઠો હોય તેમ. કુમારી ચૂપચાપ એની પાસે આવીને બેસી જાય છે, બંને જાણે બેત્રણ કલાકથી બેઠાં છે.)

હું:	કુમારી! (વધુ સ્વપ્નિલ)

કુમારી:

હંઅંઅં! (વધુ સ્વપ્નિલ)

હું:	કાંઈ બોલતી કેમ નથી?

કુમારી:

શું બોલું?

હું:	જે વિચારે છે એ બોલ!

કુમારી:

હું વિચારું છું કે પ્રેમ શબ્દ કેવો રૂપાળો છે?

{{Ps હું: ઓહ, ઓહ, કુમારી, (સીધો બેસી સમજાવવાની મુદ્રામાં) કુમારી, હું આપણી ભાષામાંથી ‘પ્રેમ શબ્દ બદલી નાખવા માગું છું. પ્રેમ, પ્રેમ, ચાહવું, ચાહવું, એ શબ્દો હવે પોલા, અર્થહીન, નિર્જીવ, નિર્વીર્ય થઈ ગયા છે, એમાં એક સ્ત્રૈણ ભાવ ભરાઈ પડ્યો છે. એમનો ઉચ્ચાર થતાં મનમાં એક સ્ત્રી અને એક પુરુષના મિલનનો અણસાર નથી આવતો. સર્જન વખતની એકાત્મકતાનો, પરસ્પરના વ્યક્તિત્વમાં પ્રવેશ કરતી વખતે ફૂટતી અસંખ્ય દીવાલોના બારુદનો એમાં કોઈ ઇશારો નથી રહ્યો. ‘પ્રિય’ હવે યૌવનની શરૂઆતના અંગમાંથી ‘પ્રિય’ પાત્રોની શરૂઆતનું અંગ બની ગયો છે. કુમારી: તને શું થઈ ગયું છે, માઈ ડાર્લિંગ? હું ખરેખર, સાચેસાચું કહું છું: હું તને ચાહું છું. પ્રેમ કરું છું, પ્યાર કરું છું, મહોબ્બત કરું છું. હું: (ખડખડાટ) અને હું તને ચાહતો ન હોઉં તો? કુમારી: તો શું છે? હું તો તને ચાહું છું જ. હું: (ફરી ખડખડાટ પાગલની જેમ) મૂર્ખ, નાદાન, તું મને નહિ, તારા મનમાં તું મને જે સમજે છે એને પ્રેમ કરે છે. હું જીવું-મરું એ તારા પ્રેમ માટે અગત્યનું નથી. હું ખરેખર ગમે તેવો હોઉં, એ પણ તારા માટે અગત્યનું નથી, માત્ર તને (પોતાના તરફ સાંગોપાંગ હાથથી ઇશારત કરી) આ જે જે દેખાય છે, તે તે જ તારે માટે અગત્યનું છે. સમજી. તું મને ચાહતી નથી, તેં કલ્પેલા મારા રૂપને ચાહે છે. (ખડખડાટ) અને હું જન્મ્યો ન હોત તો ગમે તેનું નામ લઈ તું આત્મરતિ કરત, તું આત્મરતિ કરવાના એક નામને જ ચાહે છે. કુમારી: (ફાટી આંખે, પણ જરાય વિચલિત થયા વિના) તો ચાહવું એટલે તું શાને કહે છે? હું: ઝેર, ઝેર, ઝેર. ચાહવું એટલે તો ‘ઝેરવું’. તને મારી ઉપર જરાય ઝેર ચડે છે? મને ચુંબન કરતી વખતે તને કોઈ વાર લાગ્યું છે, કે તું કોઈ નાગનું મોં ચૂસી રહી છે? ના! તારો પ્રેમ હાડકા વિનાનો છે. ચાહવું એટલે ઝેરવું, ઝેરવું – જા હું પણ તને ઝેરતો નથી. તું મને હંમેશા પેલી ચાર વર્ષની હતી એવી જ લાગી છે. તારી ઉંમર વધી નથી. તારી ફૅશન વધી નથી. તું આજીવન વંધ્યા રહેશે, સમજી? સર્જનનો એક રેલો તારી પાસે આવી પૂરો થાય છે. (ફરી મૂળ પ્રકાશ ને કુમારી પહેલાંની જેમ હતી એમની એમ બેઠેલી દેખાય છે. ‘હું’ પહેલાંની જેમ જ ઊભેલો, ચિત્કારો કરતો) હું: એ જ દિવસથી, એ જ ક્ષણથી, હું તેને – કુમારીને ધિક્કારતો થઈ ગયો અને તે જ દિવસથી એ ટચલી આંગળી જેવડી લાગતી છોકરી ઉજ્જડ બંજર મનોભૂમિ મેં મારા શબ્દોથી જાણે કે ખોદીખેડી નાખી તે જ દિવસથી આ કુમારી મને ‘ચાહતી’ (હવામાં હાથ ઊંચા કરી ‘ચાહતી’ બોલે છે.) બંધ થઈ ગઈ. અને એકાએક એની ઉંમર વધી ગયેલી લાગી. એ ઢીંગલીને પ્રેમ કરતી બાળકીમાંથી નાગણ થઈ, અને હું, અજાણતાં મેં એનામાં ભરી દીધેલી તાકાતનો ગુલામ થઈ ગયો. ત્યારે જ મને (દાંત કચકચાવી આયેશાની ગળચી પકડી તમારી સામે કેદીને હાજર કરતો હોય તેમ) આ વિષકન્યાના વિષની, ઝેરની પ્રતીતિ થઈ. (હાંફે છે, હાંહાંહાંહાંફે છે, હાંફે છે. ફરી પ્રકાશનો રંગ બદલાય છે. ચંડીદાસ અને આયેશા સામસામાં ઊભેલાં દેખાય છે. આયેશા પોતાના વાળની લટોને આંગળીથી ગોળગોળ વીંટી કપાળે ચોંટાડેલા હાથની કોણી શોખીથી હલાવે છે. જાણે કોણીથી ના-ના-ના પાડે છે.) આયેશા: ના (હોઠ બતકની ચાંચ જેવા કરી) નાંઅ. (કોણી વધુ ને વધુ માર્દવથી ડોલે છે.) ચંડીદાસ: (રસિકતા) તો ના સહી! પણ તું જ્યારે મને યાદ કરે ત્યારે તારો એક વાળ ખેંચી હવામાં હલાવજે. ચંડીદાસ આવી જશે. (ચાલ્યો જાય છે.) (‘હું’ આયેશાની સામે આવે છે, ડોલતી કોણીને આંચકો મારી પકડી લે છે.) આયેશા: આવ્યો, તું આવ્યો? (‘હું’ના બંને હાથ જકડી લે છે.) ચાલ, આપણે મરી જઈએ. હું: (પ્રસન્નતાથી) કેમ? આયેશા: હું તને બીજા કોઈની પાસે ઊભેલી કલ્પીને પાગલ થઈ જાઉં છું, તું મારો છે, મારો જ છે, (કાંપતાં ફેફસાંમાંથી, એકએક શબ્દ પીસેલા દાંતમાંથી નક્કર સીસાની ગોળીની જેમ છૂટે છે. હું જે બારુદનો ઉલ્લેખ કરતો હતો એ બારુદનો વિસ્ફોટ આયેશામાં સંભળાય છે.) મારે તારી છાતીમાંથી ખોબેખોબે ભરીને તારું રુધિર પીવું છે, તારી પાંસળીઓમાં હાથ નાખી એક એક પાંસળી બટકી બટકીને મારે ચાવવી છે. આવ, આવ, મારે તને મારી નાખવો છે. આવ, આવ, તું મને મારી નાખ. મારા વાળ પકડી ચક્કર ચક્કર ફેરવી મને પછાડ. પથ્થરો ઉપર પછાડી પછાડી મારું શરીર સપાટ બનાવી દે. મારી મોં-ફાડને તારા હાથથી ચીરી મારા ગાલ ફાડી નાખ. મારી ગર્દનને તારા પૌરુષથી વીંધી મારી ખોપરી આકાશમાં ઉછાળ. આવ, આવ આપણે મરી જઈએ, હું ભરડો લઈ ધૃતરાષ્ટ્રની જેમ તને કચરી નાખું, તું મારાં હાડકાંનો ખળભળાટ ભડકાવ. (હાથ લાંબા કરી ઝનૂનથી ‘હું’ને ભરડો લેવા જાય છે, અને પ્રકાશ ફરી અસલ રંગમાં આવી જાય છે. આયેશા સ્વસ્થતાથી પોતાની જગ્યાએ જ પહેલાંની જેમ જ બેઠી હોય છે. ‘હું’ પહેલાંની જેમ જ ઊભેલો, ચિત્કાર કરતો, પસીનાથી તર, હાં-ફતો.) હું: (તમને ક્યારનું કંઈ કહેવા પ્રયત્ન કરે છે, અને હાથ વડે પોતે હાંફી લે ત્યાં સુધી ધીરજ રાખવા કહે છે.) ચંડીદાસથી (ચંડીદાસ એ દરમિયાન આવીને બેસી ગયો હોય છે.) ‘હું’ (હાંફવું આખરે ઓછું થાય છે.) હું ચંડીદાસથી ડરતો મને એની હાજરીમાત્રથી મારામાં કોઈ હ્રાસ થતો લાગતો અને એકાએક મને લાગતું કે મારો નંબર બીજો છે. ચંડીદાસની અતિ વિનમ્રતા, મને ઠંડી ધાર જેવી લાગતી. મને લાગતું કે ચંડીદાસ ભયંકર ચંડાલ છે. એનામાં, એની દેખીતી ઇમ્બેસાઇલ વિનમ્રતામાં ઝેરનો દાવાનળ છે. અને આયેશા જ્યારે મારું આહ્વાન કરતી ત્યારે મને જાણે એ ચંડીદાસનું આહ્વાન કરતી હોય એવું લાગતું. આયેશા જે વિસ્ફોટક પૌરુષ, જે પિશાચિક ક્રૂરતા મારી પાસે માગતી હતી એ બધામાં મને ચંડીદાસનું ચરિત્રચિત્રણ લાગતું. (ખુરશી પકડી લે છે. અને એક દિવસ મને સમજાયું કે આયેશા અજાણ રીતે જ ચંડીદાસથી આકર્ષાઈ છે, હું માત્ર નિમિત્ત હતો, માત્ર ડમી. એક દિવસ આયેશા મારી અસલિયત ઓળખી જશે અને ‘ચંડીદાસ, ચંડીદાસ’ના સાદ કરતી પોતાના માથાના વાળ હવામાં વીંઝશે. ચંડીદાસ હાજર થશે… અને હું મુઠ્ઠીઓ વાળી નાસી છૂટ્યો (મુઠ્ઠીઓ ભીંસી દેવલાલને જાણે કોઈ વાત સમજાવતો હોય તેમ) હું સાચું કહું છું, દેવલાલ, આયેશા ગાંડી છોકરી છે, એ માનસિક રોગી છે, એનું ઝનૂન બનાવટી છે. છોકરાને જેમ ડાક્ટર ડાક્ટર રમવું ગમે એમ એને બેહદ-બેહદ પૅશનેટ હોવાનું ગમે છે. તું જ કહે, હું મુઠ્ઠીઓ વાળી નાસી ન છૂટું? (બાળકની જેમ રોતલ.) (દેવલાલ કંઈ બોલતો નથી. એ માત્ર ‘તમારી’ સામે જોયા કરે છે. દેવલાલ બિલકુલ સ્વસ્થ છે, અને આ બધું પૂરું થવાની જાણે રાહ જુએ છે. ખ્યાલ રહેઃ હજી સુધી એક વાર પણ એણે ‘હું’ની સામું આંખ પરોવીને જોયું નથી.) દેવિકા: (દેવિકા લગભગ ડૂસકાં ભરે, મોઢું હાથમાં છુપાવી, આંખો લૂછી ‘હું’ની સામું ફરિયાદથી જોતાં, ખૂબ જ મમત્વથી અબલાની જેમ, દારૂડિયા પતિને પૂછતી હોય તેમ) પણ મારો શો વાંક હતો એ કહીશ? (એકદમ ઊભી થઈ દોડી હુંના પગ પાસે બેસી જતાં) મને સાવ પાયમાલ કરીને આખા ગામમાં હડધૂત કરાવીને તને શું મળ્યું એ કહીશ? મારો વાંક કહે, મને કહે, કહે! (હિસ્ટેરિક… માથું પટકવા જાય છે.) હું: (ખૂબ જ વહાલપૂર્વક, સંભાળથી એને ઊભી કરી) આંખો લૂછી નાખ, દેવિકા. તું રડશે તો… (પ્રકાશ રંગ બદલે છે, ‘હું’ અને દેવિકા પ્રસન્ન મુદ્રામાં સામસામાં કોઈ હોટેલના ટેબલ ઉપર બેઠાં છે.) ચા પીશે ને? (દેવિકા માથું હલાવે છે. ‘હું’ની આંખોમાં આંખ નાખી જોતાં શરમાય છે.) હું: એક વાત કહું? દેવિકા: કહે ને? હું: તને જોતાં જ એવું લાગે છે કે તું મા થવા સર્જાઈ છે. તને તારો ખોળો ભરવાના કોડ છે ને? દેવિકા: હટ. (શરમથી ઢોળાઈ જાય છે.) હું: જૂઈ ચમેલીની ગંધ તને ગમે છે ને? હું જ્યારે તારી પાસે આવું છું ત્યારે તારી ગરદન લાલ થઈ જાય છે ને? (‘હું’ કોઈ ખૂબ રત્નને જાણકારી અને મમત્વથી જુએ એવી રીતે દેવિકાને જુએ છે.) દેવિકા: મને તારી જેમ વાતો કરતાં નથી આવડતું. હું: અજિત તને નથી ગમતો? દેવિકા’: (સાદાઈથી) ગમે છે. હું: તો પછી… હું…? દેવિકા: તું મળે છે ત્યારે (સિન્સિયરલી) મને ‘મારું’ માણસ મળ્યું હોય એવું લાગે છે. હું: દેવિકા, તને જતાં જ એમ થઈ આવે છે કે હજી નારીમાં જે કાંઈ ‘સૌંદર્ય’, જે કંઈ… જે કંઈ… (શબ્દ શોધે છે) ‘મંગળ’, ‘આદરણીય’ (એક્કે શબ્દ એને બરાબર લાગ્યો નથી) એવું બધું બચી રહ્યું છે એ બધું તારામાં છે. દેવિકા: તું બોલે છે ત્યારે એવું ગમે છે! (આંખો નીચી.) હું: તું મને ઓળખે છે? … એટલે કે બરાબર ઓળખે છે? દેવિકા: બધી ખબર છે મને. પુરુષો બધા એવા જ હોય. હું: દેવિકા, તું મારી વહુ થશે? (દેવિકા એકદમ એને શરણે જાણે આવી જાય છે. ‘હું’ એની હથેળીમાં આંગળી ફેરવે છે.) આપણે એક ઘરમાં રહીશું. આપણું એક બાળક થશે. હું કમાઈશ, તું રાંધશે. (એનો અવાજ તેમ જ પ્રકાશ ધીમેધીમે પ્રલાપ અને અંધકાર જેવાં બનતાં જાય છે.) વીમાની કંપનીમાંથી લોન લઈ, આપણે કોઈ સોસાયટીમાં બે વીધાં જમીન લેશું, માટીની ઢબલી લઈ એમાં રોજ એક એક આનો જમા કરીશું. મને તાવ આવે ત્યારે તું પોતાં મૂકીશ. તને મહિના રહેશે ત્યારે હું જૂઈ-ચમેલીની ક્યારી બનાવીશ. આપણે સુખેથી રહીશું… સ… સને હસ્વ ઉ, સુ, ખ… અને કાંઈ નહિ ખ. આપણે અને આપણું સુખ. (પ્રકાશ પરિવર્તન, અને ‘હુ’ તથા દેવિકા અસલી પૉઝમાં દેખાય છે. હું ઊભેલો અને દેવિકા એની પાસે બેઠેલી.) હું: (ઊભો ઊભો જ) ઊભી થા, ઊભી થા, દેવિકા, બેસ નહિ, મને ખબર છે. મને બધી જ ખબર છે. મેં જોયેલી છોકરીઓમાંથી તું જ સૌથી વધુ નૉર્મલ હતી. તારામાં કંઈ વિશેષ નહોતું. તું હતી. તારી સ્ત્રીજાતિ હતી, અને તારી યુવાની હતી. દેવિકા: તું શું કહે છે, શું કહેવા માગે છે એ જ હું સમજતી નથી. (રડમસ) અજિત: મને લાગે છે, મારે હવે જવું જોઈએ. (કંઈ કહ્યા વગર જ ચાલ્યો ગયો હોય એમ ચાલ્યો જાય છે.) હું: દેવિકા, તેં શા માટે મને છેતર્યો? શા માટે? શા માટે? તેં તારી સ્ત્રિયાચરિતરની ચાલાકી મારી ઉપર અજમાવી? દેવિકા: તું શું કહે છે, હું ખરેખર સમજી શકતી નથી. હું: આપણે સગાઈ કરી. આપણે ફરવા જતાં, આપણે… પણ ઓહ, ઓહ (અજિત ગયાની દિશામાં નિર્દેશ) એ મૂર્ખ એ કચકડાની ફિલમવાળો, એ બીકણ, ફોસી બાયલો તને… તને… દેવિકા: ના-ના મારે કાંઈ જ સાંભળવું નથી. મારે કાંઈ જ સાંભળવું નથી. હું: અને તું હજી મને પૂછે છે, તારો શો વાંક હતો? (દેવિકા ગોઠણમાં માથું નાખી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રુએ છે.) હું: ઊભી થા, ઊભી થા, વધુ ચરિતર નહિ કર. હું જાણું છું કે તું એ સંજોગોમાં બીજું કાંઈ કરી શકત નહિ, સારું થયું, એ બાળક જિંદગીભર એના બાપના નામને ખોટું ઉચ્ચારવાની જનમકેદમાંથી, અવતાર પામે એ પહેલાં જ છૂટ્યું. કોને ખબર એ છોકરો થાત કે છોકરી. અને કોને ખબર, કેટલાં બીજાં જીવનોમાં કેટલાં આંદોલનો ફેલાવત. દેવલાલ: મને લાગે છે કે મારે કહેવાની વાતનો સમય હવે પાકી ગયો છે. (સિગારેટ પૂરી કરી ઊભો થઈ દેવિકાને બન્ને ખભ્ભે એકએક હાથ મૂકી સાચવણપૂર્વક એની ખુરશી તરફ દોરી બેસાડી જાય છે, અને ‘તમને’ કદાચ એકાએક ‘હું’–ની દેવિકાને પાસે બેસાડી ભવિષ્ય વિશેની રમણીય વાતો યાદ આવી જાય. દેવલાલ પણ જાણે એવું જ કાંઈક દેવિકાને કહેતો – સ્પર્શથી – હોય એવું જણાય.) હું: હું જાણું છું દેવલાલ. તારે શું કહેવું છે એની મને ખબર છે. આખી દુનિયા ભરી પડી છે. નીતિસૂત્રોથી, બાઇબલોથી, ગીતાઓથી અને ઉપદેશગ્રન્થોથી, હું પોતે એક હજાર રત્નકણિકાઓ સડસડાટ મોઢે બોલી જઈ શકું છું. મને ભગવાન મનુથી માંડીને મોહનદાસ ગાંધીનાં ટાંકી લેવા જેવાં વાક્યો કડકડાટ આવડે. પણ સૃષ્ટિમાં હજી ધમાલ-રસ્સાકસી, પાયમાલી, અને વેરઝેરની શતરંજબાજીઓ બેફામ ચાલે છે. આ – આ જ, આપણી વિધિલિપિ છે. આપણે આમ જ જીવ્યા કરવાનું છે. એકબીજાને સોગઠાં બનાવી બનાવીને, એકબીજાને છેતરી છેતરીને, એકબીજા– દેવલાલ: જા-જા હવે તું સૂઈ જા. (‘હું’ને એની પથારી ફરી પથરાવી સુવડાવી દે છે. જ્યાં એકદમ અંધકાર થઈ જાય છે, અને પછી પ્રકાશ થતાં, નથી ત્યાં પથારી, કે નથી ‘હું’. દેવલાલે એ દરમિયાન એક એક કરીને બધાયને વિદાય કરી દીધાં હોય છે. સ્ટેજ વચ્ચેનું ચોગાન દેવલાલ ફરી એકમ હૂબહુ ‘હું’–ના ઊઠ્યા પહેલાં હતું એવું કરી દે છે. એશટ્રે, સિગારેટો, ખુરશીઓ, ચાના પ્યાલા અને બીજું બધું પરચૂરણ એમ ને એમ જ વેરાયેલું દેખાય છે. જાણે કંઈ બન્યું નથી. એ બધું ‘ગોઠવવા’માં બીજાં બધાં પાત્રો દેવલાલને મદદ કરી શકે. દેવલાલ પ્રેક્ષકોને સીધા સંબોધે છે.) દેવલાલ: તમે મને તો ઓળખો છો! મારું નામ દેવલાલ; દેવલાલ મનોરદાસ દેસાઈ. તમે મને તો ઓળખો જ છો! હું તમારામાંનો જ એક છું. (પગ ગોઠણ ઉપર ચડાવી) પણ આજે તમે ખરેખર ‘મને’ પણ ઓળખ્યો હશે. ‘હું’ને જોયો ને? એ ખરેખર ‘હું’ હતો, જેણે કોઈ દિવસ દેવલાલ નામ ધારણ કર્યું નથી. જેણે, એમ.એ., એલએલ. બી., ‘રાષ્ટ્રભાષા કોવિદ’ની ડિગ્રીઓ હાંસલ કરી નથી. (ઊભો થઈ ડાબી બાજુએ જઈ પડદો સહેજ જમણી તરફ ખેંચે છે, પકડી રાખીને) આમ પ્રત્યક્ષ આવતો નથી. એ ‘હું’ કોઈ કોઈ વાર જ, ભાગ્યે જ કોઈ વાર (લિરિકલ) તાળીઓના ગડગડાટ સાંભળી નમતી સાંજે તમારી જેમ બારણાં ખખડાવી, વૅન્ટિલેટરમાં હાથ નાખી આગળિયો ઉઘાડી એના અંતર્મહલમાં કોઈ ચાલ્યું આવે છે, ત્યારે આમ બેબાકળો થઈ બધું બોલી ઊઠે છે. (પડદો ખેંચી જમણી તરફ લઈ આવે છે. અડધું સ્ટેજ ઢંકાઈ જાય છે.) બાકી આમ જુઓ તો મારામાં ને તમારામાં તત્ત્વતઃ કોઈ તફાવત નથી. સિવાય કે (પડદો વધુ ખેંચે છે – પોણું સ્ટેજ) તમારા શરીરમાં જનમકેદની સજા ભોગવતો બેઠેલો તમારો ‘હું’ તમને પણ યાદ આવે, અને કદાચ મારા ‘હું’થી જુદો નીકળે. (પડદો પૂરો બંધ કરતાં કરતાં) મારે જે કંઈ કહેવું હતું એ આ જ કહેવાનું હતું. એથી વધુ મારે કંઈ કહેવાનું નથી. (પડદો બંધ કરી જમણી તરફથી દેવલાલ સ્ટેજ ઉપરથી ઊતરી જાય છે – પગથિયાં મુકાયાં હોય તો સારું – અને તમારી વચ્ચે ખોવાઈ જાય છે.) (આધુનિક ગુજરાતી એકાંકીઓ)