સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ ૩/રત્નનગરીના રાજાઓ અને પ્રધાનો.: Difference between revisions

આ કુલસંપ્રદાયનાં પ્રકરણ બહુ ન હતાં, પણ થોડાંક પણ દૃઢ અને ઉત્તમ હતાં, પ્રજાની સાથે પિતાપુત્રભાવ ગણવો અને પ્રજાનું રક્ષણ તો બુદ્ધિમાન રાજાઓ સ્વાર્થે કરે પણ પ્રજાવત્સલ થવું એ અભિલાષવિના પિતાપુત્ર ભાવની સિદ્ધિ થતી નથી, એ સંપ્રદાયવિના સૂર્યવંશ શુદ્ધ ગણાય નહી એવી શ્રદ્ધા આ રાજકુળનો પ્રથમ સંપ્રદાય હતો. પ્રજાનો શત્રુ તે પોતાનો શત્રુ ગણવો અને એવા શત્રુઓ રાજયમાં અધિકારીરૂપે અને કુટુંબમાં કુટુંબીરૂપે પ્રકટ થાય તો તેને तेने राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा” *[૧] એ સૂત્રનો અનુભવ કરાવવો અને “અમે રાજાએ તો

આ વચન સત્ય હતું, પણ બ્રેવને તો પેશવાઈના અધિકારથી જ વર્તવાનું હતું અને પેશવાએ જે રીતના કરાર કરેલા હતા તે જ કરારો તાજા કરવાનો અધિકાર હતો; માટે આ નવા પ્રસંગને વાસ્તે નવો અધિકાર મુંબાઈથી મેળવવો પડે એમ હતું. આ ગુંચવારાને લીધે એક આખો દિવસ નકામો ગયો. બીજે દિવસે પ્રાતઃકાળે મલ્લરાજ ચારે પાસના રાજાઓની સેનાએ એકઠી કરી પિતાને મળ્યો, અને તે સર્વ રાજાઓના રાજપુરુષ એકઠા મળી બ્રેવ પાસે ગયા. આ સર્વ મંડળ એકઠું થયું જોઈ કર્નલ બ્રેવનો મૂળ વિચાર દૃઢ થયો, અને ઉપરી અધિકારીયોનો અભિપ્રાય મેળવવા સારુ અવહાર[૧] સંયોજયો. આ અવહાર થતાં તેણે ઉપરીઓને પત્ર લખ્યો કે “આ રજપૂતો શૂર છે, અભિજાત[૨] છે, સત્યવચનના આસંગી છે, મૂર્ખ નથી, દુષ્ટ નથી; નીચ નથી. એ મહારાજાઓ જો કંપનીના મિત્ર થાય તો આ ભાગમાં એમની મિત્રતા હાલ ને આગળ જતાં ઘણી ઉપયોગી થશે. પરસ્પરને યુદ્ધકાલે આશ્રય આપવો, એક બીજા સાથે અથવા અન્ય રાજાઓ સાથે તકરાર થતાં કંપનીદ્વારા ન્યાય લેવો, કંપની સાથે તકરાર થતાં પંચ નીમવા અને પંચનો સરપંચ ઈંગ્રેજ ર્‌હે, ઇત્યાદિ નિર્દોષ દેખાતી સરતોના કરારવાળો સંધિ રાજાઓએ ઈંગ્રેજ સાથે કર્યો. દ્રવ્ય આપવું લેવું નથી, આપણું ધરતી અખંડિત છે, આપણું સ્વાતંત્ર્ય યથાસ્થિત છે, ઇત્યાદિ કલ્પના કરી, આ સંધિ રાજાઓએ આનંદથી સ્વીકાર્યો. માત્ર યુવાન મલ્લરાજને તે ન ગમ્યો. પરંતુ તે ન ગમવાનું કારણ સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવાની તેનામાં શક્તિ હતી નહી, અને પિતાની પાસે બોલવા જતો ત્યાં જ કંઈક કારણથી આચકો ખાતો. અંતે સંધિ સંપૂર્ણ થયો અને તે કાળે સર્વ મંડળ ઉત્સાહમાં આવ્યું ત્યારે મલ્લરાજ ઉંડા ખેદમાં પડ્યો અને મનમાં નિ:શ્વાસ મુકી ક્‌હેવા લાગ્યો કે "આજથી આ રાજ્યને સજડ બેડી જડાઈ અને રજપુતાઈ રંડાઈ; હવે

निर्वाते ज्वलितो वह्निः स्वयमेव प्रशाम्यति ॥"[૧]

 

  ૧. તેજસ્વી સમર્થ હોય તો પણ જો સહાય વગરનો હોય તો શું કરી શકે? પવન વિનાના દેશમાં બળતો અગ્નિ પોતાની મેળે જ શાંત થાય છે.-પંચતંત્ર: જીવરામ શાસ્ત્રી.

“ किञ्चित्कालोपभोग्यानी यौवनानि धनानि च ॥[૧].

“ उभावपि क्षयं प्राप्तौ पुरा शशकपिञ्जलौ ॥[૨]

“दुष्टानां पुरतः क्षेमं तत्क्षणादेव जायते ॥[૩]

“ युगान्त इव भास्वन्तो वहवोऽत्र विपत्तये ॥[૪]

“ उलूकं नृपतिं कृत्वा का नः सिद्धिर्भविप्यति ॥[૧]

“ तयोमैंत्री विवाहश्च न तु पुष्टविपुष्टयोः ॥[૨]

" नदीशः परिपूर्णेपि चन्द्रोदयमपेक्षते ॥[૩]

" तस्मान्मित्रत्वमेवात्र योज्यं वैरं न धीमता ॥[૧]

" हस्ततुलयाऽपि निपुणाः पलप्रमाणं विजानन्ति ॥[૨]

“ प्रत्यक्पदैरपसरन् सरसः कलापी ॥[૩]

“ नाशयेश्च शनैः पश्चात्प्लवं सलिलपूरवत् ॥

 

૪. સામા પક્ષમાં મ્હેાટા માર્ગથી જવાનું પ્રથમ જો ન બને તો ઘણેસાંકડે રસ્તેથી પણ અંદર જઈ શત્રુ તેનો નાશ કરે, જેમ કે ન્હાના છિદ્રથીનૌકાની અંદર પેઠેલું જલ મ્હોટી નૌકાને ડુબાડે છે.તેમ.

-પંચતંત્રઃ જીવરામ શાસ્ત્રી.

“ भूमौ प्रहेलया पश्चाज्जारहस्तोऽङ्गनास्विव ॥[૧]

“ विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ॥[૨]

" विश्वस्ताश्चाशु वध्यन्ते बलवन्तोऽपि दुर्बलैः ॥[૩]

“बृहस्पतेरविश्वासो नीतिसन्धिस्त्रिधा स्थितः ॥[૪]

૪. વિષ્ણુગુપ્તનું સુકૃત્ય, ભાર્ગવની મિત્રપ્રાપ્તિ, અને બૃહસ્પતિનો અવિશ્વાસ, એ ત્રણ પ્રકારથી નીતિના સંધિની સ્થિતિ છે.

-પંચતંત્રઃ જીવરામ શાસ્ત્રી.

“द्वैधीभावं च संश्रित्य पार्श्वे शत्रोर्वलीयसः ॥[૧]

"विदांकुर्वन्तु महतस्तलं विद्विषदम्भसः ॥[૨]

"अन्तर्भिन्नेन संप्राप्तं मौक्तिकेनापि बन्धनम्॥[૩]

“सुसंधितोऽप्यसाधुत्वादचिराद्याति विक्रियाम् ॥[૧]

“सर्वेषां प्राणिनां यत्र नात्र कार्या विचारणा ॥[૨]

“तत्कृत्ये देवता तस्य कोपाद्विघ्नं प्रयच्छति ॥[૩]

"क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिवति तद्रसम् ॥[૪]

“स शोचते यो न करोत्यनागतम् ॥[૫]

પ.જે કાર્ય અનામત છે – પાસે આવેલું – નથી, તેની જે પુરુષ તે કાળે એટલે પ્રથમથી યોજના કરે છે તે શોભાનું પાત્ર થાય છે અને તેવી રીતે જે નથી કરતા તે શોકને પાત્ર થાય છે.

– પંચતંત્રઃ જીવરામ શાસ્ત્રી.

का हानिः समयच्युति ?[૧]

“नालेनास्मादितं तोयं साधु भो वटवानर ॥”[૨]

“જયારે આમ છે તો આ ગર્ભચોર બંડખોરો સાથે કે આખા હીંદુસ્થાન સાથે મલ્લરાજને સંબંધ નથી : રાજા રાજકાર્યનો સગો છે. કંપની સરકારને દેશ જીતતાં આવડ્યો, દેશ રાખતાં આવડ્યો, સામ દામ ભેદ અને દંડ આવડ્યાં, વેરને ઠેકાણે વેર અને મિત્રતાને ઠેકાણે મિત્રતા આવડી, પઈસા કમાતાં આવડ્યા, ખરચતાં આવડ્યા, ખુશામત આવડી, મુસલમાની આવડી, વાણીયાવિદ્યા આવડી, બ્રાહ્મણપણું આવડ્યું, યુદ્ધ-કળા આવડી, યુદ્ધબળ અજમાવતાં આવડ્યું, રાજનીતિ આવડી, રક્ષણ કરતાં આવડ્યું અને મુંબાઈ જેવા ગામડાને વિશાળ નગરી કરતાં આવડી. એમના પાંચ હજાર માણસો – બળથી નહી પણ કળથી – પંદર હજારને હઠાવે છે. એમને ઉદારતા આવડે છે, કંજુસાઈ આવડે છે, લુચ્ચાઈ આવડે છે, લુટતાં આવડે છે, સ્વાર્થ સમજે છે, ને પરમાર્થ પણ સમજે છે. એ જીતવાના નક્કી, એમની સાથે ​સંબંધ બાંધવામાં ચતુરાઈ છે અને રજપુતાઈ છે. એ નહી જીતે તો રત્નનગરી જાળવવા મહારે લ્હડવું પડે અને લ્હડતા ખોવી પડે – એમાં શી મ્હોટી વાત છે? જીતશે તો એ મહાગુણવાળાના સંબંધથી મ્હારા વંશજોમાં ગુણ આવશે, મ્હારી રત્નનગરીમાં મનુષ્યરત્ન પાકશે. સારું થશે તો એ મહાફળ છે; ખોટું થશે તો આ શરીરને રણની રેતીમાં પડવું એ મહાફળ છે. એમની સાથે સંબંધ બાંધી બળવાન પાડોશીના નબળા પાડોશીની દશા થશે તો કંપની સરકાર જેવા રાજયોદ્ધાઓ સાથે મ્હારા પુત્રો અને પ્રધાનો બુદ્ધિબળની યુદ્ધકળા અજમાવશે, અજમાવતાં ઘડાશે અને વધશે, અને એ માનસિક રણજંગના જંગી થશે. ફુલ સર્વ લોકને માથે ચ્હડે કે વનની ધુળમાં પડે[૧] તેમ કરવાનો લોભ મ્હારાં બાળકોને થાય તો એ પણ રાજાઓને ખેલ છે !”