Deep Work

‘એકત્ર' સંકલિત શ્રેણી

વિશ્વનાં ઉત્તમ પુસ્તકોની સંક્ષિપ્ત આવૃત્તિઓનો કૅલિડોસ્કૉપ

---

Deep Work : Rules for Focused Success in a Distracted World

Cal Newport

ડીપ વર્ક

વિક્ષેપો વચ્ચે એકાગ્ર થવાની વિધિ
કાલ ન્યૂપોર્ટ

તમને ખબર છે વિક્ષેપની અસલી કિંમત શું ચૂકવવી પડતી હોય છે?

ગ્રંથસારાંશ : એકત્ર ફાઉન્ડેશન
અનુવાદ: રાજ ગોસ્વામી

પુસ્તક વિશે:

ઉત્તરોત્તર ડિજિટાઇઝ બની રહેલી દુનિયામાં, ‘ડીપ વર્ક’ નામનું આ પુસ્તક, આપણા રોજીંદા જીવનમાં વિક્ષેપોથી શું નુકસાન થાય છે તેની ચર્ચા કરે છે, અને સૌથી વધુ પ્રૉડક્ટિવ રહેવા માટે કામમાં ગહેરાઈથી મગ્ન રહેવું કેમ જરૂરી છે તેની સમજણ આપે છે. કાલ ન્યૂપોર્ટ માને છે કે મલ્ટીટાસ્કિંગ ઉપયોગી નથી, વ્યક્તિ એક કામમાં એકચિત્ત હોય ત્યારે તે તેનું શ્રેષ્ઠ આપે છે.

તમે ક્યારેય ફોન પર વાત કર્યા વગર, ઈ-મેઈલ જોયા વગર, બીજું વેબ બ્રાઉઝર ખોલ્યા વગર કે મીડિયાનાં નોટિફિકેશન ખોલ્યા વગર કોઈ એક કામ કર્યું છે? તમે નોંધ્યું છે કે તમે અકારણ જ કેટલીય વખત મોબાઈલ ફોન ચેક કરતા રહો છો? હકીકત એ છે કે, ટેકનોલોજીની ઘૂસણખોરીના કારણે, આપણા વિચારો અને એકાગ્રતામાં સતત ખલેલ પડતી થઈ ગઈ છે. આપણે ભલે તેને મલ્ટીટાસ્કિંગ કહેતાં હોઈએ, હકીકત એ છે કે આપણે જો કોઈ કામમાં ઊંડો વિચાર ન કરતા હોઈએ તો, તેનો અર્થ એ થયો કે એ કામમાં સરખો ભલીવાર પણ નથી.

કાલ ન્યૂપોર્ટનું પુસ્તક ‘ડીપ વર્ક’ એવા લોકો માટે છે જેમના રોજીંદા જીવનમાં ટેકનોલોજી વણાઈ ગઈ છે. પુસ્તક એક સૂચક પ્રશ્ન પૂછે છે; “છેલ્લે તમે ક્યારે કોઈ વિક્ષેપ વગર પૂરી એકાગ્રતાથી એક કામ કર્યું હતું?” આપણા કામકાજમાં રોજના નહીં, કલાકોના હિસાબે અનેક ખલેલ પડે છે અને તેના પરિણામે કામની ગુણવત્તાને અસર પડે છે.

કાલ ન્યૂપોર્ટ જ્યોર્જટાઉન યુનિ.માં કોમ્પ્યુટર સાયન્સ વિષયમાં એસોસિયેટ પ્રોફેસર છે અને લોકપ્રિય લેખક છે. તેઓ સોશિઅલ મીડિયાથી દૂર રહે છે અને સૌને એવી સલાહ આપે છે. આ પુસ્તકમાં તેમણે કામકાજની દુનિયા, એકાગ્રતા અને પ્રૉડક્ટિવિટીની ઊંડી ચર્ચા કરી છે. તેઓ કામને બે સ્વરૂપમાં પહેંચે છે; ઉપરછલ્લું (shallow) અને ગહન (deep) અને બહેતર તેમજ ઊંડા કામમાં વધુ પ્રૉડક્ટિવ કેવી રીતે રહેવું તેના વ્યવહારિક ઉપાયો સૂચવે છે.

અહીં આપણે, કેવી રીતે ઓછી મહેનતે હોંશિયારીપૂર્વક કામ કરવું, કેવી રીતે નકારાત્મક વિક્ષેપોને ટાળવા અને કેમ મલ્ટીટાસ્કિંગ એક ભ્રમ છે તેની સમજ મેળવીશું. તેની સાથે જ, પ્રૉડક્ટિવિટી માટે વિરામ લેવાનું અને આરામ કરવાનું કેમ અનિવાર્ય છે તે પણ સમજીશું.

ઉપરછલ્લું કામ અને ગહન કામ

ન્યૂપોર્ટ એક સામાન્ય ઓફિસ કામને ‘ઉપરછલ્લું કામ’ ગણાવે છે. મોટાભાગે તમારું કામ એવું જ હશે. તેમાં ઈમેઈલ ચેક કરવાના, રિપોર્ટ લખવાના, મીટિંગોમાં હાજરી આપવાનાં કામોનો સમાવેશ થાય છે. ઉપરછલ્લું કામ એટલે જે મિકેનિકલ હોય, જેમાં સંતોષ કે સિદ્ધિનો અહેસાસ ન હોય અને જે તમને કંટાળો આપતું હોય. તેનું કારણ એ છે કે ઉપરછલ્લાં કામ તમે વિક્ષેપો વચ્ચે કરી શકતા હોવ છો અને જેમાં બહુ વિચાર કરવાનો હોતો નથી. આ પ્રકારનાં કામોમાં ન તો સર્જનાત્મકતા હોય છે કે ન તો સાર્થકતા. તો પછી આપણે ઉપરછલ્લાં કામમાં કેમ વ્યસ્ત રહીએ છીએ?

હકીકત એ છે કે ઉપરછલ્લાં કામ સરળ હોય છે અને ગહન કામ અઘરાં. બીજું, ઉપરછલ્લાં કામ તમારામાં એવો ભ્રમ પેદા કરી દે છે કે તમે ખુબ જ અગત્યનું કામ કરી રહ્યા છો. એવાં નાનાં નાનાં કામો તમને વ્યસ્ત તો રાખે છે, પણ તમારી એકંદર પ્રૉડક્ટિવિટીમાં તે કોઈ મૂલ્ય પ્રદાન કરતાં નથી.

તેનાથી વિપરીત, ગહન કામો અઘરાં હોય છે કારણ કે તમારી આવડત માટે સમર્પિત સમયને બાધારહિત ફાળવવો પડકારરૂપ હોય છે. ગહન કામમાં કાચા-પોચા માણસનું ગજુ નથી. તેમાં અસુવિધા, હતાશા અને અનિશ્ચિતતાનો સામનો કરવો પડતો હોય છે કારણ કે ગહન કામોમાં રચનાત્મક અવરોધો આવતા હોય છે તેમાં જટિલ સમસ્યાઓ ઉકેલવી પડતી હોય છે અથવા ઉત્કૃષ્ટતા લાવવા માટે મહેનત કરવી પડતી હોય છે.

એ પ્રક્રિયામાં તમે તમારી જાત પર ઘણો દબાવ લાવતા રહો છો અને એમાં ક્યારેક અવરોધ આવી જાય છે. એટલા માટે મોટાભાગના લોકો ઉપરછલ્લાં કામોમાં વ્યસ્ત રહીને ખુશ રહે છે. એવાં કામ આસાન અને સલામત હોય છે.

જોકે, પરિશ્રમ વગરની વ્યસ્તતા ભારે પડે છે. કહે છે ને કે સિંહની સવારીમાં કાં તો ઉપર બેસી રહો અથવા નીચે ઉતરીને સિંહનો શિકાર બની જાવ. ન્યૂપોર્ટ કહે છે કે તમે જો કામકાજમાં ઊંડા સ્તરે સંલગ્ન ન થાવ તો, તમારું મગજ એકાગ્રતા કેળવવા માટે અને જટિલ સમસ્યાઓ ઉકેલવા માટે જરૂરી ન્યુરલ ચાસ બનાવવાનું બંધ કરી દે છે. પરિણામે, તમારા મગજને ઉપરછલ્લાં કામોની ટેવ પડી જાય છે અને તેની એકાગ્રતા ઘટી જાય છે. તેનું નુકસાન એ છે કે જે કંપનીઓ ગહન કામોની પ્રથા કેળવતી નથી તે બહુ ઝડપથી નવીન અને ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળાં ઉત્પાદનોમાં પાછળ રહી જાય છે. અને વધારે તો, વિશ્વને તેના ભવિષ્યને આકાર આપનારા રચનાત્મક વિચારોની ખોટ પડે છે.

ન્યૂપોર્ટ કહે છે કે ભવિષ્યને વ્યસ્ત લોકોની જરૂર નથી. તેને એવા લોકોની જરૂર છે, જે એકાગ્ર હોય, જે જટિલ સમસ્યાઓને ઉકેલી શકે અને જે સંશોધન કરે. એટલા માટે, આપણે એ જાણવું જરૂરી છે કે ગહન કામો કરવાની આપણી ક્ષમતાને શું અવરોધે છે.

મલ્ટીટાસ્કિંગ પ્રૉડક્ટિવિટીને ખતમ કરે છે

કનેક્શન એટલે વિક્ષેપ. ડિજિટલ યુગમાં આપણે હાઈપર-કનેક્ટિવિટી વચ્ચે જીવીએ છીએ, પરંતુ વિડંબના એ છે કે, તે આપણને જરૂરી કામો પૂરાં કરવાથી ડિસકનેક્ટ કરે છે!

સંશોધન કહે છે કે મોટાભાગના લોકો કોઈ કામ પર 3 જ મિનિટ ફોકસ કરે છે અને પછી બીજા કશામાં તેમનું ધ્યાન જતું રહે છે. આપણે આને મલ્ટીટાસ્કિંગ કહીએ છીએ, પરંતુ માનસશાસ્ત્રીય રીતે તે અસંભવ છે. આપણું મગજ, એક સરખી એકાગ્રતા સાથે બે કામો ન કરી શકે. આ દિશામાં થયેલા અભ્યાસ અનુસાર, મગજ જયારે એક કામમાંથી બીજા કામ પર ધ્યાન આપે છે ત્યારે તેનું ધ્યાન વહેંચાઈ જાય છે. આપણે કામ બદલીએ છીએ ત્યારે, પાછલા કામની માનસિક અસર રહી જાય છે. તેનાથી આપણા મગજને અનુકૂળ થવામાં અને એકાગ્ર અવસ્થામાં પાછા આવવામાં તકલીફ પડે છે.

ન્યૂપોર્ટનો આગ્રહ છે કે આપણે ડિજિટલ ઉપવાસ કરવાનો સમય આવી ગયો છે. આપણે શક્ય હોય તેટલો લાંબો સમય એક જ સમયે એક જ ચીજ પર ફોકસ કરવાની ટેવ પાડવી જોઈશે.

ગહન કામ કરવાની ટેવ મગજની કામ કરવાની રીત અને રચનામાં બદલાવ લાવી શકે છે. અભ્યાસ કહે છે કે અબાધિત સમય સુધી તીવ્ર રીતે ફોકસ કરવાથી, મગજના ન્યુરોન્સની આસપાસ સંરક્ષકણાત્મક પરતો પેદા થાય છે. જેના કારણે, મગજના સેલ્સ વચ્ચે તેજ ગતિએ ઇન્ફોર્મેશન્સ પ્રવાહિત થાય છે અને આપણે ઝડપથી તેને પ્રોસેસ કરીને સમજી શકીએ છીએ.

ઉપરાંત, ‘એકાગ્રતાનાં સ્નાયુ’ના ઉપયોગથી ઊર્જાનો વ્યય થાય છે, પરંતુ બીજી કોઈ શારીરિક કસરતની જેમ, આપણી એક મર્યાદા હોય છે. સંશોધન કહે છે કે શરૂઆતમાં આપણે એક દિવસમાં એક કલાક સુધી ઊંડી રીતે એકાગ્ર થઈ શકીએ છીએ. ગહન રીતે કામ કરવા માટે ટેવાયેલા લોકો તેને 4 કલાક સુધી ખેંચી શક છે, પણ તેનાથી આગળ જવાવાળા જૂજ છે.

સખત નહીં, સ્માર્ટ કામ કરો

લાંબા કલાકો સુધી કામ કરવાને આપણે એટલું બધું મહત્વ આપી દીધું છે કે ઓછા સમયમાં હોંશિયારીથી કામ કરવાની રીત નવેસરથી શીખવી પડે તેવી છે. તમે ઓફિસમાં વધુ સમય આપો છો એનો અર્થ એ નથી કે તમે વધુ સારું કામ કરો છો. કદાચ તમે ઉપરછલ્લાં કામોમાં વધુ મહેનત કરો છો. ન્યૂપોર્ટ સ્માર્ટ રીતે કામ કરવાનું પ્રોત્સાહન આપીને કહે છે કે આપણે ગહન કામોમાં ઊંડા ઉતરવાની ક્ષમતાને વિકસાવવી જોઈએ. એ સહેલું નથી- ખાસ કરીને જયારે તમારું બહુ ઝડપથી ધ્યાનભંગ થતું હોય. એકાગ્રતાને ચુસ્ત કરવામાં અને પ્રૉડક્ટિવિટી વધારવામાં ‘ડિપ વર્ક’ પુસ્તક ઘણાં વ્યવહારું સૂચનો કરે છે.

પહેલાં તો, ગહન કામોને તમારા રૂટિનનો હિસ્સો બનાવો. માત્ર ઇચ્છાશક્તિથી જ તમે ગહન કામો સાથે સંલગ્ન નહીં થઈ શકો: તેને તમારી દિનચર્યાનો ભાગ બનાવવો પડશે. એમાં તમને સહાયતા મળે તેવો માહોલ બનાવો, જેમ કે, એક કપ કૉફી પીવાથી તમે કામમાં એકાગ્ર થઈ શકો છો. તમે ગહન કામો માટે સમય નિશ્ચિત કરી શકો, જેથી કેલેન્ડર પ્રમાણે તમે તેના માટે સમય ફાળવી શકો. એવી જગ્યા પણ રોકી શકાય, જ્યાં તમને કોઈ ખલેલ પડવાની ના હોય અને જ્યાં તમે સૌથી વધુ અને પ્રૉડક્ટિવ બની શકો તેમ હો.

શરૂઆતમાં, ગહન કામમાં એકાદ કલાક જેટલો સમય આપો અને એ સમય એવો હોવો જોઈએ જયારે તમે સૌથી વધુ સતર્ક હો. એકવાર એક કલાક વિના-વિક્ષેપ કામ કરવાનું ગોઠવાઈ જાય, પછી તમે એને રોજિંદુ રૂટિન બનાવી શકો. જો તમે અઠવાડિયામાં જ એક વખત જ આવો સમય આપી શકો તેમ હો, તો એક આખો દિવસ તેના માટે ફાળવો તે જરૂરી છે.

તમે જો ઘરેથી કામ કરતા હો, તો એકાંતમાં બેસો, ઘરના લોકોને સૂચના આપો કે તમને ખલેલ ના પહોંચાડે અને ડિજિટલ સાધનોથી દૂર રહો. ફોન બંધ કરી દો અથવા એરોપ્લેન મોડ પર રાખો, બધાં જ વેબ બ્રાઉઝર બંધ કરી દો, અને, જો સંભવ હોય તો ઇન્ટરનેટ જ કાપી નાખો. જો ઓફિસના માહોલમાં હો, તો હેડફોન પહેરી રાખો જેથી અવાજો તમને ખલેલ ન પાડે. ઓફિસને એવું પૂછી પણ શકાય કે ઓફિસ બહારથી કામ કરવું સંભવ છે એક નહીં.

ગહન કામોને જીવનનો હિસ્સો બનાવવા પાછળનો મુખ્ય હેતુ સમયનું ચુસ્ત પાલન કરવાનો છે. તમે બરાબર દિશામાં જઈ રહ્યા છો કે નહીં તેનાથી સાવધ રહેવા માટે સ્કોરબોર્ડ પર રોજની પ્રગતિ નોંધી પણ શકાય. જેમ કે, ન્યૂપોર્ટ તેમના સ્ટડીરૂમની દીવાલ પર કેલેન્ડરમાં લખતા રહે છે કે તેમણે રોજ કેટલા કલાકો ગહન કામ કર્યું છે.

બીજી મોટી પ્રેરણા સમયની જાગૃતિ કેળવવામાંથી મળી શકે. કામ પાછળ જતા સમયનું વિશ્લેષણ કરો. ગહન કામોએ બદલે ઉપરછલ્લાં કામો પાછળ કેટલો સમય વ્યતીત થાય છે તે તપાસતા રહો. કઈ ચીજો તમારુ ધ્યાન વીચલી કરે છે અને તેને દૂર કરવા શું કરી શકાય તેના પર વિચાર કરો.

ન્યૂપોર્ટ તેમના દિવસને અડધા-અડધા કલાકના સ્લોટમાં વહેંચી નાખે છે. આગલી રાતે, તે પ્રત્યેક સ્લોટ માટે કામ નક્કી કરી નાખે છે અને તેમનામાં એટલી શિસ્ત છે કે એ સમય મર્યાદાને વળગી રહે છે. અઠવાડિયાના અંતે, શું કામ થયું અને શું ન થયું તે તપાસે છે અને એ પ્રમાણે નવી ગોઠવણ કરે છે.

મજાની વાત એ છે કે આવી રીતે કામ કરવાથી કંટાળી જવાતું નથી.

વિરામની અગત્ય

એકાગ્રતા જેટલું જ મહત્વ વિરામનું છે. આપણામાંથી સૌને આરામની જરૂર હોય છે. ગહન કામની માફક જ, વિરામ માટે પણ સમય ફાળવવો પડે અને તેને વળગી રહેવું પડે.

આરામ કરવાથી એકાગ્રતા માટે જરૂરી ઊર્જાનો સંચય થાય છે, અને ઊર્જાવાન થવા માટે એ જરૂરી છે કે વિરામના સમયમાં જ તમે તેની વ્યવસ્થા કરો. ખાલી નેટફ્લિક્સ બંધ કરવાથી મેળ નહીં પડે. સવારે વોક કરવું જોઈએ, જોગિંગ કરવું જોઈએ, મિત્રો સાથે ગપસપ કરવી જોઈએ, રમતગમતમાં ભાગ લેવો જોઈએ, સંગીત સાંભળવું જોઈએ અથવા પુસ્તક વાંચવું જોઈએ. ન્યૂપોર્ટ સલાહ આપે છે કે તનાવ-ચિંતાથી મુક્ત થવાય તેવી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, કારણ કે તેનાથી મગજ ઊર્જાથી ભરાય છે.

મોટાભાગના લોકોને ઓફિસનું કામ ઘરે લાવવાની ટેવ હોય છે. ન્યૂપોર્ટ કહે છે કે કામનો દિવસ પૂરો થાય, પછી મગજ બંધ કરી દેવું જોઈએ અને કશું બાકી હોય તો આવતીકાલ પર ટાળવું જોઈએ.

સાર એ છે કે કામ પૂરું થાય પછી આરામ શરૂ થવો જોઈએ. ખરો ચમત્કાર આરામમાં જ થાય છે. તેવા વખતે આપણું સચેતન મન આરામમાં હોય છે અને અચેતન મન સક્રિય થાય છે, જેનાથી નવા અને રચનાત્મક વિચારો આવે છે.

તે અવસ્થામાં, મગજ એકાગ્ર વિચારોમાંથી ભટકતા વિચારોમાં જતું રહે છે. આ એવી અવસ્થા છે જેમાં આપણે મગજમાં સંગ્રહિત ઇન્ફોર્મેશન્સને રચનાત્મક રીતે જોડીને કંઈક નવું વિચારીએ છીએ. એવા સમયમાં જ આપણને પજવતી અમુક બાબતોનાં સમાધાન સૂઝે છે.

ટૂંકમાં કહીએ તો...

‘ડીપ વર્ક’ પુસ્તક કદાચ એવી આદર્શ દુનિયાની કલ્પના કરે છે જ્યાં દરેક વ્યક્તિ શ્રેષ્ઠ રીતે પ્રૉડક્ટિવિ હોય, રચનાત્મક હોય, કાર્યક્ષમ હોય અને સંતોષી હોય. અત્યારે કામકાજની દુનિયા એવી છે કે તેમાં ખુબ વિક્ષેપો છે, અકારણની વ્યસ્તતાઓ છે અને મલ્ટીટાસ્કિંગની ક્ષમતાના નિરર્થક દાવાઓ છે.

આપણાં તમામ ઉત્તમ અને રચનાત્મક કામો સ્પષ્ટ એકાગ્રતા અને દરકારપૂર્વકના ધ્યાનમાંથી આવે છે. એટલે આપણને ગહન કામ અને વિરામની દવાની જરૂર છે. ‘ડીપ વર્ક’ એક એવું માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે જેથી આપણે આપણા સમય પર નિયંત્રણ કરી શકીએ છીએ, વિક્ષેપોને દૂર કરી શકીએ છીએ અને આપણું એકંદર ફોકસ સુધારી શકીએ.

આપણે જે કામો કરવાનાં છે, તેમાં સમયની નહીં, ફોકસની જરૂર છે.