કાવ્ય-આચમન શ્રેણી – ઝવેરચંદ મેઘાણી/૧૨. શિવાજીનું હાલરડું: Difference between revisions

no edit summary
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|૧૨. શિવાજીનું હાલરડું |ઝવેરચંદ મેઘાણી}} <poem> [કાચબા-કાચબીના...")
 
No edit summary
Line 13: Line 13:


પેટમાં પોઢીને સાંભળેલી બાળે
પેટમાં પોઢીને સાંભળેલી બાળે
રામ-લખમણની વાત
::: રામ-લખમણની વાત
માતાજીને મુખ જે દિ’થી
:::: માતાજીને મુખ જે દિ’થી
ઊડી એની ઊંઘ તે દિ’થી. – શિવાજીનેo
:::: ઊડી એની ઊંઘ તે દિ’થી. – શિવાજીનેo


પોઢજો રે, મારાં બાળ!
પોઢજો રે, મારાં બાળ!
પોઢી લેજો પેટ ભરીને આજ
::: પોઢી લેજો પેટ ભરીને આજ
કાલે કાળાં જુદ્ધ ખેલાશે
:::: કાલે કાળાં જુદ્ધ ખેલાશે
સૂવા ટાણું ક્યાંય નૈ રે’શે. – શિવાજીનેo
:::: સૂવા ટાણું ક્યાંય નૈ રે’શે. – શિવાજીનેo


ધાવજો રે, મારાં પેટ!
ધાવજો રે, મારાં પેટ!
ધાવી લેજો ખૂબ ધ્રપીને આજ
::: ધાવી લેજો ખૂબ ધ્રપીને આજ
રે’શે નહિ, રણઘેલુડા!
:::: રે’શે નહિ, રણઘેલુડા!
ખાવા મૂઠી ધાનની વેળા. – શિવાજીનેo
:::: ખાવા મૂઠી ધાનની વેળા. – શિવાજીનેo


પે’રી ઓઢી લેજો પાતળાં રે!
પે’રી ઓઢી લેજો પાતળાં રે!
પીળાં લાલ પીરોજી ચીર
::: પીળાં લાલ પીરોજી ચીર
કાયા તારી લોહીમાં ના’શે
:::: કાયા તારી લોહીમાં ના’શે
ઢાંકણ તે દિ’ ઢાલનું થાશે. – શિવાજીનેo
:::: ઢાંકણ તે દિ’ ઢાલનું થાશે. – શિવાજીનેo


ઘૂઘરા, ધાવણી, પોપટ-લાકડી
ઘૂઘરા, ધાવણી, પોપટ-લાકડી
ફેરવી લેજો આજ!
::: ફેરવી લેજો આજ!
તે દિ’ તારે હાથ રે’વાની
:::: તે દિ’ તારે હાથ રે’વાની
રાતી બંબોળ ભવાની. – શિવાજીનેo
:::: રાતી બંબોળ ભવાની. – શિવાજીનેo


લાલ કંકુ કેરા ચાંદલા ને
લાલ કંકુ કેરા ચાંદલા ને
ભાલે તાણજો કેસર-આડ્ય
::: ભાલે તાણજો કેસર-આડ્ય
તે દિ’ તો સિંદોરિયા થાપા
:::: તે દિ’ તો સિંદોરિયા થાપા
છાતી માથે ઝીલવા, બાપા. – શિવાજીનેo
:::: છાતી માથે ઝીલવા, બાપા. – શિવાજીનેo


આજ માતા ચોડે ચૂમીયું રે, બાળા!
આજ માતા ચોડે ચૂમીયું રે, બાળા!
ઝીલજો બેવડ ગાલ
::: ઝીલજો બેવડ ગાલ
તે દિ’ તારાં મોઢડાં માથે
:::: તે દિ’ તારાં મોઢડાં માથે
ધૂંવાધાર તોપ મંડાશે. – શિવાજીનેo
:::: ધૂંવાધાર તોપ મંડાશે. – શિવાજીનેo


આજ માતાજીની ગોદમાં રે
આજ માતાજીની ગોદમાં રે
તુંને હૂંફ આવે આઠ પો’ર
::: તુંને હૂંફ આવે આઠ પો’ર
તે દિ’ કાળી મેઘલી રાતે
:::: તે દિ’ કાળી મેઘલી રાતે
વાયુ ટાઢા મોતના વાશે. – શિવાજીનેo
:::: વાયુ ટાઢા મોતના વાશે. – શિવાજીનેo


આજ માતા દેતી પાથરી રે
આજ માતા દેતી પાથરી રે
કૂણાં ફૂલડાં કેરી સેજ
::: કૂણાં ફૂલડાં કેરી સેજ
તે દિ’ તારી વીર-પથારી
:::: તે દિ’ તારી વીર-પથારી
પાથરશે વીશ-ભુજાળી. – શિવાજીનેo
:::: પાથરશે વીશ-ભુજાળી. – શિવાજીનેo


આજ માતાજીને ખોળલે રે
આજ માતાજીને ખોળલે રે
તારાં માથડાં ઝોલે જાય
::: તારાં માથડાં ઝોલે જાય
તે દિ’ તારે શિર ઓશીકાં
:::: તે દિ’ તારે શિર ઓશીકાં
મેલાશે તીર-બંધૂકાં. – શિવાજીનેo
:::: મેલાશે તીર-બંધૂકાં. – શિવાજીનેo


સૂઈ લેજે, મારા કેસરી રે!
સૂઈ લેજે, મારા કેસરી રે!
તારી હિંદવાણું જોવે વાટ
::: તારી હિંદવાણું જોવે વાટ
જાગી વે’લો આવ, બાળુડા!
:::: જાગી વે’લો આવ, બાળુડા!
માને હાથ ભેટ બંધાવા.
:::: માને હાથ ભેટ બંધાવા.
જાગી વે’લો આવજે, વીરા!
 
ટીલું માના લોહીનું લેવા.
:::: જાગી વે’લો આવજે, વીરા!
શિવાજીને નીંદરું ના’વે
:::: ટીલું માના લોહીનું લેવા.
માતા જીજાબાઈ ઝુલાવે.
 
:::: શિવાજીને નીંદરું ના’વે
:::: માતા જીજાબાઈ ઝુલાવે.


૧૯૨૮
૧૯૨૮
 
</poem>
{{Poem2Open}}
ભાવનગર મુકામે, સ્વ. મિત્ર અમૃતલાલ દાણી વગેરે સ્નેહીજનોની હૂંફમાં બાલ-કિશોરોને માટે ગીતો રચવાના ઊર્મિપ્રવાહમાં ભીંજાયેલો હતો ત્યારે, અમારા આંગણામાં ચૂનો કૂટતી મજૂરણો એક ગીત ગાતી હતી:
ભાવનગર મુકામે, સ્વ. મિત્ર અમૃતલાલ દાણી વગેરે સ્નેહીજનોની હૂંફમાં બાલ-કિશોરોને માટે ગીતો રચવાના ઊર્મિપ્રવાહમાં ભીંજાયેલો હતો ત્યારે, અમારા આંગણામાં ચૂનો કૂટતી મજૂરણો એક ગીત ગાતી હતી:
{{Poem2Close}}
<poem>


પરભાતે સૂરજ ઊગિયો રે
પરભાતે સૂરજ ઊગિયો રે
સીતા રામની જોવે વાટ:
:: સીતા રામની જોવે વાટ:
શેરડીએ સંતો આવે
શેરડીએ સંતો આવે
ભિક્ષા તેને કોઈ નો લાવે.
:: ભિક્ષા તેને કોઈ નો લાવે.
 
</poem>
{{Poem2Open}}
એ પરથી ઢાળ સૂઝ્યો. આ ઢાળ ‘કાચબા-કાચબી’થી જુદો પડે છે. રચનામાં પણ એ ભજનની કડીથી એક મોટું ચરણ આમાં કમતી છે. દસમી કડીમાં ‘બંધૂકાં’ એ ‘બંદૂકો’નું ચારણી બહુવચન-રૂપ છે.
એ પરથી ઢાળ સૂઝ્યો. આ ઢાળ ‘કાચબા-કાચબી’થી જુદો પડે છે. રચનામાં પણ એ ભજનની કડીથી એક મોટું ચરણ આમાં કમતી છે. દસમી કડીમાં ‘બંધૂકાં’ એ ‘બંદૂકો’નું ચારણી બહુવચન-રૂપ છે.
{{Poem2Close}}
{{Right|(સોના-નાવડી, પૃ. ૨૭૩-૨૭૫)}}
{{Right|(સોના-નાવડી, પૃ. ૨૭૩-૨૭૫)}}
</poem>
18,450

edits