સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/રામનારાયણ ઉપાધ્યાય/રામાયણ કી ભીખ

એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ કી દોનોં આંખે નહીં હૈ, ફિર ભી વે એક મંદિર મેં ‘રામાયણ’ કા પાઠ કરતે હૈં! એક દિન મૈંને ઉનસે પૂછા: બાબા, આપને ‘રામાયણ’ કૈસે સીખી? બોલે: ઉસકા ભી એક કિસ્સા હૈ. તબ ગાંધીજી સેવાગ્રામ મેં રહતે થે. એક દિન મૈં ઉનકે દર્શન કે લિયે જા પહૂંચા. પૂછા, “બાપુ, હમેં કોઈ ઐસા કામ બતાઇએ જિસમેં હમારા ભી કલ્યાણ હો, ઔર જગતકા ભી કલ્યાણ હો.” વે કુછ નહીં બોલે. ચાર દિન તક જાકર ઉનસે મૈં યહી પ્રશ્ન કરતા રહા. તબ ઉન્હોંને કહા: “યદ્યપિ આપ પઢ નહીં સકતે, લેકિન અગર આપ ‘રામાયણ’ કો કંઠાગ્ર કર લેં, તો ઉસમેં આપકા ભી કલ્યાણ હોગા ઔર જગતકા ભી કલ્યાણ હોગા.” દૂસરે હી દિન મૈં ‘રામાયણ’ કા એક ગુટકા ખરીદ લાયા. પર ઉસે પઢા કૈસે જાય? તો, મૈં ઉસે લેકર બાઝારકી એક-એક દુકાન પર જાતા થા ઔર દુકાનદારસે હાથ જોડકર કહતા થા: “ભાઈ, મૈં આપસે ‘રામાયણ’ કી ભીખ માંગને આયા હૂં. આપ ઇસમેં સે કુછ ચૌપાઈયાં પઢકર મુઝે સુના દીજિયે!” કોઈ કહતા, “જબતક ગ્રાહક નહીં આયેગા, તબતક હમ સુનાયેંગે.” મૈં ઉનકી બાત માન લેતા, ઔર ઉનસે કુછ ચૌપાઈયાં સુનકર ઘર લૌટ આતા થા. ફિર દૂસરે દિન દૂસરે દુકાનદારકે પાસ જાતા. એક દિન મૈં એક હરિજનકે પાસ ગયા. વહ સડક કે ચૌરાહે પર બૈઠકર જૂતે સી રહા થા. મૈંને જાકર ઉસસે ભી વહી પ્રાર્થના કી. વહ બોલા: “બાબા, સુબહકા સમય તો હમારા ગ્રાહકીકા હોતા હૈ. દોપહરકો મૈં ખાલી રહતા હૂં. યદિ આપ મુઝે અપના ઘર બતા દેં, તો મૈં રોજ દો ઘંટે આકર આપકો ‘રામાયણ’ સુના સકતા હૂં.” ઔર વહ મુઝે નિયમસે ‘રામાયણ’ સુનાને લગા. પહલે વહ એક ચૌપાઈ પઢતા, ઔર મૈં ઉસે સુનતા. ફિર વહ ઉસે આઠ-દસ બાર પઢતા, ઔર મૈં ઉસે દોહરાતા જાતા. ઉસકે બાદ વહ મુજસે ઉસી ચૌપાઈ કો પૂછતા, ઔર મૈં ઉસે જ્યોં-કા-ત્યોં સુના દેતા. અગર ઉસમેં કુછ ગલતી રહ જાતી, તો વહ સુધાર લેતા. ઇસ તરહ હમારા ‘રામાયણ’ કા પાઠ ચલતા રહા, ઔર એક કે બાદ એક અનેક કાંડોં મુઝે કંઠાગ્ર હોતે ગએં. પૂરે ચાર વર્ષો તક ઉસને મુઝે ‘રામાયણ’ પઢાઈ, ઔર વહ ‘રામાયણ’ કે કારણ હી આજ સમાજ મેં મેરી ઇજ્જત બની હુઈ હૈ.