સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/વિનય મોહન શર્મા/બદલૂ ધોબી

સન ૧૯૨૯ કી બાત હૈ. મૈં હિન્દુ વિશ્વવિદ્યાલય કા છાત્રા થા. પ્રહલાદ લૉજમેં રહતા થા. વિશ્વવિદ્યાલય કે ૫૦-૬૦ છાત્રોં કા વહ આવાસ થા. પ્રતિ રવિવારકો ગધે પર ગઠ્ઠર લાદે બદલૂ ધોબી આતા. ચાહે પાની પ્રલય હી ક્યોં ન મચાયે — બદલૂ કા ગધા લૉજ કે દરવાજે પર નિયત સમય પર પહુંચ જાતા. સમય કી પક્કી પાબન્દી કે કારણ લોગ બદલૂસે કપડે ધુલવાને કો ઉત્સુક રહતે, પર વહ ગ્રાહકોં કી સંખ્યા બઢાને કે પક્ષ મેં નહીં થા; કહતા : “માફી મિલે; ઈતના હી કામ ક્યા કમ હૈ? આપ કો દૂસરા લગા દેંગે.” બદલૂ કો આપ કપડા ગિનકર દીજિયે, પર બિના ગિને લીજિયે. વહ એક— એક કપડા લા દેતા. હિસાબ કી કભી કોઈ ઝિકઝિક નહીં. મહિના કબ પૂરા હોતા હૈ, ઈસ કા હિસાબ ભી ઉસ કે પાસ ન રહતા. આપને જબ જિતના પૈસા દિયા, સિર સે લગાકાર લે લિયા, ઔર ચલ દિયા. એક દિન બદલૂ સદા કી ભાંતિ આયા ઔર મેરે કપડોં કો બારબાર ગિનને લગા : “અરે? ઈન મેં તો એક ઊની સ્વેટર નહીં હૈ — કહાં ગા? બાબૂ, કપડે દેખ લીન્હ જાય. એક સ્વેટર કમ હૈ. અગલે ઈતવાર કો લે આઉંગા.” “અચ્છી બાત હૈ. યહ હિસાબ તો લેતે જાઓ!” “નહીં, ફિર — અગલે હફતે.” અગલે હફતે બદલૂ નિયત સમય પર આયા. “બાબૂ, કા બતાઈ? સ્વેટર કી બડી ખોજ કી — નહીં મિલતા.” “કોઈ બાત નહીં, મિલ જાયગા. અચ્છા, યહ હિસાબ તો ચુકતા કર લો!” “નહીં બાબૂ, સ્વેટર મિલ જાય દેવ; ફિર હો જાઈ — કહાં જાત હૈ?” વહ પ્રતિ સપ્તાહ આતા, કપડે લે જાતા; ઔર જબ હિસાબ કી બાત ઉઠાતા, વહી બાત — “કહાં જાત હૈ? સ્વેટર મિલ જાય દેવ!” ચાર મહિને બીત ગયે. બદલૂ કપડે લે જાતા હૈ, દે જાતા હૈ, પર હિસાબ લેને કો તૈયાર નહીં. આજ મૈંને સોચ લિયા થા કિ બદલૂ કે હાથ મેં જબરન પૈસે રખૂંગા, ઔર ઉસે લેને હી પડેંગે. કહૂંગા : “સ્વેટર ગુમ હો ગયા તો જાને દો. મૈં તો તુમસે ઉસકે દામ વસૂલ કરના નહીં ચાહતા.” શામ કે ચાર બજ ગયે. બદલૂ કા ગધા ફાટક પર દિખલાઈ નહીં દિયા. હાં, બદલૂ સે મિલતા જુલતા આદમી એક્કેસે ગઠ્ઠર ઉતાર રહા હૈ. નમ્બરવાર કમરોં મેં જા રહા હૈ. મેરે કમરે મેં ભી આયા. કપડે ગિનકર રખ લિયે. મૈંને કહા : “બદલૂ કહાં હૈ? તુમ ઉસ કે કૌન હો?” “ભાઈ હૈં.” “ઔર બદલૂ કો ક્યા હો ગયા?” “જો સબ કા હોતા હૈ” — કહકર વહ ફૂટફૂટકર રોને લગા. મૈંને ઢાઢસ બંધાકર ઉસકે હાથ મેં રૂપયે રખને ચાહે. ઉસને હાથ પીછે કર લિયે. “ભૈયા કહ ગયે હૈં કિ, લંબર તીસ કે બાબુજી સે સાલ-ભર તક પૈસા ન લેના; ઉસ કા કપડા હમ સે ગુમ હો ગયા હૈ.” મૈંને ઉસે બહુતેરા સમઝાયા, પર બદલૂ કા ભાઈ ટસસે મસ ન હુઆ. કહને લગા : “બાબૂ, હમારે ખાનદાન મેં આસામી કા કપડા ગુમ હો જાને પર ઉસ કા પૈસા દિયા જાત હૈ. ખાનદાની રિવાજ છોડકર અગર હમ આપ સે પૈસા લે લેં, તો ભૈયાકી આત્મા હમકો ક્યા કહેગી?” “લેકિન બિના પૈસે કપડે ધુલવાના હમેં બુરા લગતા હૈ. ભાઈ કી બાત ભાઈ કે સાથ ગઈ. અબ તુમ નયે સિરે સે કપડે ધો રહે હો; તુમ્હેં પૈસે લેને હી હોંગે.” વહ નહીં માના. ઉસ ને કપડે માંગે, મૈંને નહીં દિયે. દૂસરે સપ્તાહ વહ પુનઃ આયા ઔર સભી નંબર કે બાબુઓં કે કમરોં મેં કપડે દે આયા. મૈંને દેખા, આજ ઉસને કિસી સે કપડે નહીં લિયે. એક રવિવાર આયા... દૂસરા રવિવાર, તીસરા રવિવાર... ઈસ પ્રકાર કઈ રવિવાર આયે, પર બદલૂ કા ગધા ‘લૉજ’ કે ફાટક પર નહીં આયા. મૈં મન હી મન પછતાયા : આહ! મૈંને પૈસે દેને કી ક્યોં જિદ કી? ઉસને અપને કુલકી લાજ કે લિયે ‘લૉજ’ કે કિતને ગ્રાહક છોડ દિયે! [‘રેખા ઔર રંગ’ પુસ્તક]