સોરઠી બહારવટિયા ભાગ-2/5. જોધો માણેક : મૂળુ માણેક

5. જોધો માણેક : મૂળુ માણેક

[સન 1858 - 1867]

1. ભાગતા દુશ્મનોને એણે માર્યા નથી. 2. “પે મ ભજો! બાપ, ન ભાગો! માનું દૂધ ન લજાવો!” એવા શબ્દે એણે શત્રુઓને પડકારી ઊલટાનું શૌર્ય ચડાવ્યું છે. 3. બહારવટાનાં અન્ય ઊંચાં બિરદો એણે બરાબર પાળ્યાં છે. 4. ઇતિહાસકાર રા. સા. ભગવાનલાલ સંપતરામ, એજન્સીના અધિકારી હોવા છતાં પણ લખી ગયા છે કે “બેશક તેઓ થોડા છતાં મોટી ફોજ સામા આવી બાથ ભીડતા, ને શાબાશી પડકારાથી સારા સારા લડવૈયાના હાંજા નરમ કરી નાખતા, કારણ કે તેઓ મરણિયા થયા હતા. મરવું-મારવું એ જ તેઓએ નિશ્ચય કર્યો હતો. આમાંથી જીવતા રહી ઘેર બેસીશું એવી આશા જ નહોતી. “તેઓ ઉપર ગાયકવાડે જુલમ કર્યો હતો. અને તે જ કારણથી તેઓને પોતાનાં ઘરબાર ને બાપુકાં વતન મૂકી ભાગવું પડેલું. તેઓના સારા સારા લોકો કપાઈ ગયા હતા. ભૂખતરસ અને ટાઢતડકા વેઠી તેઓનાં મગજ ફરી ગયાં હતાં. અને તાલુકદારી તેમજ સરકારી ફોજ તેઓ એક જગે નિરાંત બેસવા દેતી નહોતી. તેથી વેર લેવું ને મરવું એ વિચારે તેઓના મગજમાં મજબૂત ઘર કર્યું હતું. “વાઘેરો વિશે દેશના લોકોને પણ ઘણું જ તપતું હતું. તેઓ જાણતા હતા કે બિચારા ઉપર ગાયકવાડે જુલમ કર્યો છે.”

*

“હવે મૂળુ એકલો રહ્યો ને આ વખતથી નિરાશ થઈ ગયો. ઘણી વખત ભૂખ, તરસ, થાક, ઉજાગરા, ફોજ મૂઆનો અફસોસ, ભાઈ જેવા ભાઈનું મૉત, તે પણ વિયોગમાં થયું : તેથી શું તેના મનને થોડું લાગતું હશે? કહે છે કે કેટલીક વાર તો મૂળુ લાંઘણો ખેંચતો. ને કેટલીક વાર તેને સાત-સાત દહાડા સુધી અનાજ નહિ મળેલું. “દ્વારકાની લડાઈ વખતે જે દોઢ હજાર માણસનું ઉપરીપણું ભોગવતો તે હવે ફક્ત અંગત પાંચ-સાત માણસથી રહ્યો. એટલું સારું થયું કે તેની આ દુઃખદાયક જિંદગીનો થોડા વખતમાં અંત આવી ગયો. બેશક, તે હરામખોરનો ધંધો લઈ ફરતો, એટલે સામાન્ય રીતે જોતાં આપણે આવા મૃત્યુથી ખુશી માનવી જોઈએ, તોપણ તેને એમ કરવા ગાયકવાડ સરકારે જુલમથી ફરજ પાડેલી. “જમાનાની રીત સમજવા તેનામાં પહોંચ નહિ, એટલે તે કેટલીક બદસલાહને વશ થયેલો. તોપણ તેના મહાન વિચાર, તેનું શૂરવીરપણું, તેની ઉદારતા અને તેના આવા પ્રકારના મરણથી, તેના કુટુંબ પર ગુજરેલી અપદશા દેખી કઠણ દિલના માણસને પણ દયા આવ્યા વિના રહે જ નહિ. મૂળુનાં કામાં આવાં નહોતાં કે તેને આપણે હલકી પંક્તિના બહારવટિયાની જોડે સરખાવીએ. “મને બીજા કોઈ ઢેઢ અને પીડાકારક વાઘેર મૂવા તેનું કાંઈ તપતું નથી, પણ ઉચ્ચ ખાનદાન આખી ટોળી માટે જે તપે છે. અરે! તે સર્વનો ઘાણ નીકળી ગયો. “તેઓ સાવ અણસમજુ નહોતા, પણ તેઓને સોબતે ભુલાવ્યા. હલકા વાઘેરોએ તેમનાં માથાં ફેરવી નાખ્યાં. અને વળી તેમાં ગાયકવાડી જુલમે વધારે અસર કરી. “સિપાહી તો ખરા જ. મરવાં-મારવાં તે તો હિસાબ નહિ. વાણિયા ન હતા કે ભાઈબાપ કહી કીધેલાં અપમાન સહન કરે. “વેર લેવાના જોશમાં દૂર અંદેશે ભૂંડું થશે તે સૂઊ્યું જ નહિ. જોધાના વિચાર તો આખર ઘડી સુધી સારા હતા, પણ બીજાઓએ તેને પરાણે ફસાવ્યો.”

[રા. સા. ભગવાનલાલ સંપતરામકૃત ‘સૌરાષ્ટ્ર દેશનો ઇતિહાસ’માં]