સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – રમણ સોની/રમણ સોનીની વિવેચના: Difference between revisions

રમણ સોનીની વિવેચનપ્રવૃત્તિનો વ્યાપ વિશાળ છે. એમણે આ ક્ષેત્રે અનેક પ્રકારનાં કામ કર્યાં છે. એ પોતાની વાતને બને તેટલી વિષદ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. એ જેની તપાસ કરવા માગે છે એની પહેલાં તો એક રૂપરેખા આપી દે છે અને એ રૂપરેખાને અંત સુધી વળગી રહે છે. ‘ઉમાશંકર જોશીનું કૃતિવિવેચન’ નામના લેખનો આરંભ આમ થાય છે. : ‘વિવેચક તરીકે ઉમાશંકર જોશીની નજર કૃતિવિવેચન- સમીક્ષા, અવલોકન, આસ્વાદ તરફ વિશેષ રહી છે. એટલું જ નહીં આખીય વિવેચનપ્રવૃત્તિની સાર્થકતા ને મૂલ્યવત્તા સરજાતા સાહિત્યના વિવેચન પર જ નિર્ભર છે એવું તે દૃઢપણે માનતા આવ્યા છે.’૧ જોઈ શકાશે કે રમણ સોનીને ઉમાશંકર જોશીના કૃતિવિવેચનની તપાસ કરવાની છે એટલે એમણે આ વિવેચકે વિવેચનમાં કયા કયા ક્ષેત્રે પ્રદાન કર્યું જે પોતે અવલોકવાના છે એનો ખ્યાલ તો આપ્યો જ સાથે સાથે આવા પ્રકારના વિવેચન વિશે ઉમાશંકરના મનમાં કેવો અભિગમ છે એનો ખ્યાલ પણ ટૂંકમાં આપી દીધો. ‘આપણી ગ્રંથસમીક્ષા-પ્રવૃત્તિના પ્રશ્નો’ નામના લેખમાં એમણે એ સમયની વિવેચનપ્રવૃત્તિની તાસીર બરાબર રજૂ કરી છે. એમાં આરંભે સમીક્ષકની જવાબદારી વિશે વાત કરી આ પ્રવૃત્તિના આદર્શોનો નિર્દેશ કરી આ આદર્શો સામે સાંપ્રત સમયમાં ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ પ્રવૃત્તિનું ચિત્ર કેવું ઊપસે છે તેનો ખ્યાલ આપે છે. સમીક્ષકે બે પ્રકારના પ્રશ્નોનો સામનો કરવાનો રહે છે. એક સમીક્ષાના આંતરિક પ્રશ્નો જે સમીક્ષકની સજજતાને લગતા છે. સજજતા વિનાના સમીક્ષક કોઈ કૃતિની સમીક્ષા કરે તો એને સમીક્ષાના આંતરિક પ્રશ્નોનો સામનો કરવાનો આવે. રહી વાત સમીક્ષાના બાહ્ય પ્રશ્નોનો તો સમીક્ષકને ઘણા એવાં દબાણોનો સામનો કરવાનો આવે એ વિવેચનની પ્રવૃત્તિને બદલે સાવ બહારનાં હોય જેને રમણ સોની સાહિત્ય બહારની ગૂંચો કહે છે. પછી સમીક્ષક આ પ્રવૃત્તિનો એક હથિયાર અને ઢાલ તરીકે કેવો ઉપયોગ કરી જાણે છે તેનો ખ્યાલ આપી આપણી સમીક્ષાપ્રવૃત્તિને નબળી પાડનાર વલણોનો ઉલ્લેખ કરી સમીક્ષાપ્રવૃત્તિના અસ્તિત્વ અને વજૂદ વિશે સાવ નવેસરથી વિચારવાનું કહી આવી સમીક્ષાઓની કોને જરૂર છે સર્જકને કે ભાવકને કે પછી સમીક્ષકને પોતાને! આ બધા પ્રશ્નોનો વિચાર કરી આ પ્રવૃત્તિના આદર્શને રજૂ કરવા વળી પાછા પ્રશ્નો પૂછી સમીક્ષાના અસલ રૂપને અજવાળતા કહે છે. : ‘સો વાતની એક વાત – સમીક્ષક સાચે જ ભાવકશ્રેષ્ઠ છે? કૃતિના મર્મને એ ઓળખે ને ઓળખાવે છે ખરો? વાચકને એ પ્રેમના તંતમાં ઝાલીને એ કૃતિ સુધી ને સર્જકને રસકીય તત્વ સુધી પહોંચાડે છે? કૃતિના સમુચિત પરિચયથી માંડીને એના સર્વાશ્લેષી દીર્ઘ વિવરણ સુધીની એની રેંજ છે? એ અભિગ્રહો,પૂર્વગ્રહો – અભિપ્રાયો - પ્રતિભાવોને વહેતા કરવાને બદલે સાધાર ને પ્રતીતિજનક વાત કરે છે? એ ઓથોરિટેટિવ નહીં પણ ઓથેન્ટિક છે?’ ૨ જોઈ શકાશે કે આપણે ત્યાં સમીક્ષાપ્રવૃત્તિની સૌથી નબળી કડી સમીક્ષક કૃતિને બરાબર પચાવ્યા વિના જ પોતાના કૃતિને માપવાના તૈયાર માપદંડોને કામે લગાડી બીબાઢાળ અભિપ્રાયો આપી કૃતિભેદે કોઈપણ કૃતિને લાગુ પાડી શકાય એવાં વિધાનો જે કૃતિની વિશેષતાને ચાતરીને જતાં રહેતાં હોય તેવાં હોય છે. આવાં વલણો આપણે જે સમયગાળાના વિવેચનની વાત કરીએ છીએ એને પણ બરાબર લાગું પડી શકે તેમ છે. બલકે અત્યારે આ ધોરણો ઘણાં નીચે ઊતરી ગયાં છે અને એના જેવી બીજી સમસ્યાઓનો ઉમેરો થયો છે જે આપણી એકવીસમી સદીની સમીક્ષાપ્રવૃત્તિને મંદપ્રાણ બનાવે છે.  

રમણ સોનીની વિવેચનાનું ઉડીને આંખે વળગે એવું લક્ષણ એમની વિવરણની ભાષા અને વિવેચનની પરિભાષા વિશેનો પોતાનો આગવો ખ્યાલ છે. વિવરણની ભાષા વિશે બહું અગત્યનો મુદ્દો ઉપસ્થિત કરતા કહે છે. : ‘સમીક્ષકની અભિવ્યક્તિ કેવી હોવી જોઈએ અને એના અભાવમાં કેવાં અવળાં ધોરણો પ્રસ્થાપિત થાય તેની વાત કરતા કહે છે . ‘સમીક્ષકની અભિવ્યક્તિ સાફ અને સુરેખ હોય, કૃતિ અંગેનાં માર્મિક નિરીક્ષણોને તેમજ સંકુલ વિશ્લેષણોને પણ ઘૂંટાયેલી ગૌરવયુક્ત છતાં વિષદ ને પ્રવાહી શૈલીમાં રજૂ કરી શકતા હોય એ તો એની પહેલી ને મહત્વની આવશ્યકતા છે...’ આવું ઉચ્ચ ધોરણ રજૂ કરી ને આગળ વર્તમાન સમીક્ષકોની આ સંદર્ભે વાત કરતા લખે છે ‘કેટલાક વિદ્વતજનો કઈક પાંડિત્યના દબદબાવાળી દુર્બોધ ને કંટાળો આપનારી ભાષા પ્રયોજતા હોય છે... સાહિત્યની પ્રતિભાષાને બિનજરૂરી રીતે ચોકસાઈ વિના, ને ક્યારેક તો એની મૂળ સમજ વિના યોજયે રાખવાનો શોખ કે ટેવ પણ અભિવ્યક્તિને ચર્વિત  ભાષા- પરિભાષાથી ગંઠાઈ ગયેલી ને સંદિગ્ધ બનાવી મૂકે છે.’ 3 આની સામે  ‘ઉમાશંકર જોશીનું કૃતિવિવેચન’ નામના લેખમાં ઉમાશંકર જોશીનું કૃતિવિવેચન કેવું વસ્તુલક્ષી, મર્મગ્રાહી અને વાસ્તવિક છે તેનો ખ્યાલ આપે  છે ઉમાશંકર જોશીના વિવેચનને ઘડનારાં પરિબળોની ટૂંકી ચર્ચા કરીને એમના સંશોધન, એમના કૃતિવિવેચનની ખાસિયતોનો પરિચય કરાવે છે. આ ઉપરાંત એમનાં ગદ્ય અને પદ્યવિવેચનના વિશેષોની લાક્ષણિકતાઓ એમને બીજા સમકાલીન વિવેચકોથી ક્યાં જુદા પાડે  છે એનો ખ્યાલ આપી ઉમાશંકર જોશીના કૃતિવિવેચનની સર્વગ્રાહી વિવેચના કરી છે. આ લેખમાં રમણ સોની જે રીતથી ઉમાશંકર જોશીની કૃતિવિવેચનાને અવલોકી છે ત્યાં ક્યાંય સમતોલનનો અભાવ ખટકતો નથી એટલે જ કશું પણ ચૂકાઈ જતું હોય તેમ લગતું નથી. એમના વિવેચનની પરિભાષા સાદી અને સરળ છતાં મર્મગ્રાહી હોવાથી રમણ સોનીની વિવેચનની એક આગવી રીતિનો અનુભવ થાય છે.

આપણાં પદવીકેન્દ્રી સંશોધનો અગાઉ આજનાં સંશોધનોનાં ઉધાર પાસાંની ચર્ચા સાથે સાથે સંશોધનનાં  સારાં પાસાંઓની ચર્ચા બાદ સંશોધનની ગુણવત્તામાં સંશોધકની વિષય પસંદગી, આયોજનની આધાર સામગ્રીથી લઈ સંદર્ભ સામગ્રીનો ઉપયોગ, લખાવટ કે  લેખનપદ્ધતિના પ્રશ્નો કેવા અસરકર્તા બને છે, એના કારણે ક્યારેક સંશોધન દિશાવિહીન બની રહે છે તેનો વિગતવાર ખ્યાલ આવ્યો છે. ઘણા સંશોધકો સંશોધન માટે મધ્યકાલીન સાહિત્યને પસંદ કરે છે. આ પસંદગી પાછળનો હેતુ સરળતાનો આગ્રહ હોવાથી આવાં સંશોધનો કેવાં  બિનઉપયોગી બની રહે છે તેનો ખ્યાલ આપે છે.  

સમીક્ષાપ્રવૃત્તિ આળી પ્રવૃત્તિ છે. સમીક્ષાપ્રવૃત્તિ પરીક્ષક માટે ઢાલ અને શસ્ત્ર બંનેનું કામ કરે છે. સમીક્ષાનું પહેલું પ્રાગટ્ય સામયિકોન પાને થવાનું હોઈ સામયિકના સંપાદકો પર  બધો  જ મદાર રહે છે. સમીક્ષાની કોને જરૂર છે? સર્જક સમીક્ષકને કે ભાવકને? આ પ્રશ્નની છણાવટ કરતા લખે છે. ‘કશું નક્કર ન કહેવાનું હોય, કોઈ બે વાત ઉમેરી આપવાની કે ઉજાળી આપવાની ન હોય,  અભ્યાસને ચરિતાર્થ કરી આપી શકવાનો ન હોય કે વાંચ્યાના કોઈ આનંદને પણ પ્રતીતિકર રૂપે મૂકી આપવાનાં ત્રેવડ ને તૈયારી ન હોય તો વિવેચનની પ્રવૃત્તિ ક્ષુલક ઉપરછલ્લી અને બિન ઉપયોગી છે’ ૫

રમણ સોનીની સમીક્ષાપ્રવૃત્તિ  એમની કારકિર્દીના આરંભથી જ સમાંતર બીજાં વિદ્યાકાર્યોની સમાંતર ચાલતી રહી છે. વિવેચકનું સાચું મૂલ્ય તો એણે કરેલી સમીક્ષાઓના આધારે જ કરી શકાય. એમાંય આ સમીક્ષાઓમાં સર્જાતા સાહિત્યને અથવા સમકાલીન કૃતિઓને સમાવવી એ એક પ્રકારનો પડકાર હોય છે. આવા પડકાર ઉપાડવામાં જ વિવેચકના કાર્યનું મૂલ્ય થાય છે. રમણ સોની સમકાલીન સર્જકોની કૃતિઓનું બરાબર આંકલન તો કર્યું જ છે સાથે નિર્ભીક બની  મર્યાદા દેખાય ત્યાં બતાવી પણ છે. આ પ્રકારનું નિર્ભીકપણું એમનાં બધાં જ પ્રકારનાં વિવેચનાત્મક લખાણોમાં જોવા મળે છે. સર્જાતા સાહિત્યને વિશુદ્ધ કરવા અને નવી દિશા બતાવવા વિવેચકે આ આપદધર્મ બલકે વિવેચકધર્મ બજાવવાનો હોય છે. આવું કાર્ય રમણ સોનીએ  બખૂબી નિભાવ્યું છે. વિવેચન વિશેની પોતાની કેફિયત રજૂ કરતા રમણ સોની કહે છે ‘વિવેચન એ ખૂબ જવાબદાર પ્રવૃત્તિ છે. ને નિર્ભીક વિવેચકે તો સવિશેષ જવાબદારીથી વર્તવું પડે છે. નિર્ભીક વિવેચન એટલે ઘણું મથીને, વિચારીને, પૂરી કર્તવ્યબુદ્ધિથી કરેલું વિવેચન. એવા વિવેચકે ભાષાની શક્તિઓનો પણ કસ કાઢવો પડતો હોય છે. ચુસ્ત રીતે નિયંત્રિત કરવી પડતી હોય છે. કષ્ટસાધ્ય હોય છે. એવું વિવેચન, ભલે પછી એ પાણીના રેલાની જેમ વહેતું દેખાતું હોય એવો મારો અનુભવ છે’ ૬

એમની આરંભની વિવેચનામાં મહદંશે વિવેચનનું વિવેચન છે. પછીના તબક્કામાં બાકીના સ્વરૂપના ગ્રંથોની માત્રાનું સાતત્ય જળવાતું અનુભવાય છે. વિજય શાસ્ત્રીના ‘અત્રતત્ર’  નામના વિવેચન ગ્રંથમાં રમણ સોનીને સ્પષ્ટ અને સઘન લખાવટના પ્રશ્નો દેખાયા છે, તો પણ એમના અમુક લેખોમાં જ્યાં ધ્યાનપાત્ર બાબતો દેખાઈ ત્યાં સરાહના પણ કરી છે. રઘુવીર ચૌધરીએ કરેલા અદ્યતન કવિતાના અભ્યાસને  અભ્યાસકની કવિતાની સમજનો લાક્ષણિક આલેખ કહી  એ કેવી રીતે લાક્ષણિક છે તેનો પૂરતાં ઉદાહરણો આપી ચર્ચા કરી છે. જે તે સમયે ઓછી ગુણવત્તાવાળાં કામો/ અભ્યાસોમાં ક્યારેક  સારા અને ગુણવત્તાવાળાં કાર્યોની નોંધ પણ લેવામાં આવી છે. ગુણવત્તાની /ગુણવત્તાના સ્તરની બાબતમાં નીચે ઉતરતાં જતાં સંશોધનોના જમાનામાં હેમંત દેસાઈએ ‘અર્વાચીન કવિતામાં પ્રકૃતિ નિરૂપણ’ વિષય પર સંશોધન કર્યું છે. એમાં રમણ સોનીને અભ્યાસકમાં સહ્રદયતા અને આલોચકદૃષ્ટિનો સમન્વય દેખાય છે. રમણ સોની  એમની કારકિર્દીના મધ્યાંતરે ગ્રંથસમીક્ષાનો વિષયની અને સ્વરૂપ દૃષ્ટિએ વિસ્તાર સાધે છે. એમના ‘સમક્ષ’ નામના વિવેચનસંગ્રહમાં એમણે માત્ર ગ્રંથ સમીક્ષા જ સમાવી છે. એમાં એમણે સ્વરૂપવાર સાત વિભાગોમાં ગ્રંથોની સમીક્ષા કરી છે. સમયની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો વીસમી સદીના છેલ્લા ત્રણ દાયકાના વિવિધ સ્વરૂપના ગ્રંથોનું સર્જાતા સાહિત્યની તાસીરનો સમદર્શી આલેખ મળી આવે છે. સાત વિભાગોમાં એમણે કવિતા, ટૂંકી વાર્તા, નવલકથા, નાટક નિબંધ, વિવેચન અને કોશ-વ્યાકરણના ગ્રંથોની સમીક્ષા કરી છે. રમણ સોનીની સમીક્ષાપ્રવૃત્તિનો આલેખ અને અભિગમ આ પુસ્તકના આરંભે આપેલા અઢાર પાનાંના લેખમાં આપણી ગ્રંથ સમીક્ષાપ્રવૃત્તિના પ્રશ્નોમાં મળી આવે છે. રમણ સોની સમીક્ષાપ્રવૃત્તિની જરૂરિયાતને અધોરેખિત કર્યા બાદ આ કાર્ય સમીક્ષકને કેવી રીતે તાવે છે, કેવી રીતે સજ્જતાની  સજગતાની અપેક્ષા રાખે છે. સમીક્ષકનું નાનું એવું સ્ખલન ગુજરાતી સાહિત્યજગતને કેવી મોટી ક્ષતિ પહોંચાડે છે તેની વાત કરતા રમણ સોની કહે છે. ‘સાહિત્યની કૃતિ માટે ઉમળકો હોવો ને છતાં તણાઈ- ખેંચાઈ ન જવું; સાહિત્યકળાના માપદંડો માટેની સજગ ખેવના હોવી ને  છતાં શુષ્ક ટીકા ટિપ્પણમાં જ  વેરાઈ ન જવું, નિષ્પક્ષ આકરી ટીકા માટેની નિખાલસતાભરી નિર્ભય માનસિકતા હોય અને છતાં અભિવ્યક્તિમાં કોઈ તોછડાશ ન આવી જાય એની જાતકેળવણી સમીક્ષક સૂઝ -શ્રમપૂર્વક મેળવી લેવી પડે.૭ રમણ સોનીની  સમીક્ષાપ્રવૃત્તિ સાતત્યપૂર્વક ચાલતી રહી છે. એમની અભિવ્યક્તિ સાફ અને સુરેખ અને કૃતિ અંગેનાં માર્મિક નિરીક્ષણોને તેમજ સંકુલ વિશ્લેષણોને પણ પ્રવાહી શૈલીમાં રજૂ કરે છે. એમની અભિવ્યક્તિમાં ક્યાંય વાગ્મિતા પ્રવેશતી નથી. પોતાના મનમાં પડેલા વિવેચકના આદર્શને અભિવ્યક્ત કરતા રમણ સોની જણાવે છે, ‘સમીક્ષા જરૂર પડ્યે વિશ્લેષણ પણ હોય ને જરૂર પડ્યે ટીકાપાત્ર સ્થાનોની હળવી શૈલીથી ખબર લેનારી પણ હોય જ. મારા વિવેચનલેખનને પણ લખાવટનાં બહુવિધ સ્તરોમાં ચુસ્તીભર્યાં વિશ્લેષણથી લઈને હળવાશભર્યા પણ અર્થસાધક પ્રયોગોમાં વિસ્તરવા દીધું છે’ ૮