કવિલોકમાં/અભિવ્યક્તિના આગવા મરોડથી થયેલું વાસ્તવચિત્રણ: Difference between revisions

{{Heading|  અભિવ્યક્તિના આગવા મરોડથી થયેલું વાસ્તવચિત્રણ |  }}

{{Poem2Open}}

પ્રિય ભાનુભાઈ,

આ પત્રમાં હું તમને 'અડોઅડ’ વિશે કંઈક લખવા ધારું છું એમ આરંભમાં જ તમને કહી દઉં તો અગસ્ત્ય જાણે દક્ષિણયાત્રાએથી પાછા ફર્યા હોય એવો તમને ભાવ થશે. પણ કવિતાની અડોઅડ જવું એ વિંધ્ય વળોટવા જેવું કામ નથી શું? એમાંયે કવિતારસમાં ડૂબવું એ એક વાત છે. એમાં તો કવિતા જ પોતાનું કામ કરે. પણ કવિતાનું વિવેચન કરવા બેસીએ ત્યારે કવિતા અક્કડ, અણનમ થઈને ઊભી રહે. એક શિખર પછી બીજું શિખર માથું ઊંચું કરતું આગળ આવે. કવિતાનું વિવેચન એક સાહસયાત્રા બની રહે.

સજીવારોપણ : ચૌટું નવરાત ઘૂમતા ચરણોને ઝીલવા ઝંખે છે, બારણે કૂદાકૂદ કરે અંજવાસ, વીંધી લીલોતરીના પ્હાડો સુગંધને સોંસરવા ચાલવાના હેવા.

થોડાંક અપહ્યુતિનાં ઉદાહરણો મળી આવે છે –

* તૃણ, નથી આ તીતીઘોડો, ઉલ્લાસ અમારો લસરે!

*ફળિયું ચીતરીને ઊડી જતા અંકાશ  

એ નથી કપોત – ભોળા ઓરતા.

* બોરસલીથી ફૂલ નહિ પણ ખૂટે નહિ એમ હળવે ઝરતાં હાસ!

અને થોડાંક અન્યોક્તિનાં પણ – 'રાજાના અશ્વો, ‘લક્કડખોદ પંખી' ('લક્કડખોદ ડાળખી’ છાપભૂલ જણાય છે). 'દીવાલમૈયા', 'ખરેલા પીંછાની પંખીને વિનવણી' વગેરે. 'રાજાના અશ્વો’ કંઈક સભાન, ગણતરીપૂર્વકની, ખુલ્લી પડી જતી રચના છે, પણ બાકીની ત્રણે રચનાઓ ધ્વનિપૂર્ણ છે, એટલું જ નહીં, જીવનના ઊંડા મર્મને વેધક રીતે વ્યક્ત કરે છે. સામાન્ય રીતે તમારી કવિતા વર્ણનપ્રધાન છે, એમાં આ વિચારપ્રધાન રચનાઓ જુદી પણ પડી આવે છે. આ પણ કવિતાની એક ખેડવા જેવી દિશા છે એમાં શંકા નથી.

તમારી કવિતા એક સાથે વાંચીએ ત્યારે તમારા લક્ષણાપ્રયોગોમાં — અને અન્ય ભાષાપ્રયોગોમાં પણ - કેટલીક લઢણો પકડાઈ આવે છે : છટકવાનાં હરણાં, પવનનાં હરણાં, ઉમંગનાં હરણાં, સોડમનાં ફૂલ, સોડમના ચોક, સોડમની કેડી. ‘ગગન' કે 'નભ'નો લાક્ષણિક પ્રયોગ પણ ઠીકઠીક વપરાયો છે. કવિની કવિતામાં ઘણી વાર અમુક ચિત્ર-કલ્પનોનો કસ કાઢવાનો પ્રયત્ન દેખાતો હોય છે. ઉપરાંત, કવિ એક જ ચિત્રકલ્પનને વધારે ઉચિત સંદર્ભમાં ગોઠવવા પ્રયાસ પણ કરે. તમારી આ લઢણોને એ બચાવ હમેશાં મળે તેમ નથી. કેટલુંક ટેવવશ આવી જતું પણ લાગે છે. રૂપકો કે વસ્તુને બદલે એના ગુણ કે ક્રિયા - એ જાતના લાક્ષણિક પ્રયોગો પણ અતિપ્રયુક્ત હોય એમ લાગે છે. આ પરિસ્થિતિથી બચવા જેવું છે.

અર્થઘનતા લાક્ષણિક પ્રયોગથી જ સિદ્ધ થાય એવું કંઈ નથી. એક સાદું અભિધાનું ઉદાહરણ લઈએ : ‘આંચળે અડ્યાં આંગળાં એની / છાણમાં ઊઠે છાપ!' તમે આંગળાંની કડીથી ગ્રામજીવનની સવારના સમયની બે પ્રવૃત્તિઓને જે રીતે સાંકળી લીધી છે એથી એક પ્રકારની અર્થઘનતા અહીં પણ સિદ્ધ થયેલી મને લાગે છે.

તમારા લાક્ષણિક પ્રયોગો માત્ર ઘનતાના ગુણવાળા છે એવું નથી. અવારનવાર એ વ્યંજનાસમૃદ્ધ પણ બને છે. 'તરસ્યા તળાવની વેળુ'ના એક કલ્પનાચિત્રની વ્યંજનાસમૃદ્ધિની મેં હમણાં જ વાત કરી. બીજું એક સજીવારોપણના પ્રકારનું ઉદાહરણ લઈએ : 'લ્યો, એકલા ને અણોહરા ઊભા / વાછરું ભેગા કોઢ્યના ખીલા!' અહીં એકલા ને અણોહરા ઊભેલા ખીલા એ જ કંઈ વક્તવ્ય નથી, એ દ્વારા મૂર્ત થતું કોઢનું ખાલીખમપણું એ પણ વક્તવ્ય છે, પણ એ એકલા ઊભેલા ખીલાના માધ્યમથી જે તીવ્રતાથી વ્યક્ત થયું એ ભાગ્યે જ બીજી કોઈ રીતે વ્યક્ત થઈ શક્યું હોત.

એને આવ્યે તો પીઠ વળગેલો ભાર  

બાઈ, હળવો થ્યે ઊઘડે કલાપ!

મૂંગા હોઈએ ને લાગે કરતા આલાપ!  

કૂંપળની જેમ રોજ કૉળી તો ઊઠીએ  

પહેલાં એક નાનકડો, જલદી ધ્યાનમાં ન આવે એવો એક વ્યાકરણદોષ નોંધું. ‘ખેતરમાં લાગીએ'ની સામે 'લાગે કરતા આલાપ’ એ અસંગત રચના છે; ‘જાણે કરીએ આલાપ' કે એવું કોઈ વાક્ય બંધ બેસે... પણ હવે મુખ્ય વાત. પહેલી પંક્તિ વરસાદની ઋતુમાં કળા કરતા મોરનું વાસ્તવિક વર્ણન કરતી પંક્તિ પહેલી દૃષ્ટિએ લાગે. એ રીતે જોતાં પણ પીઠે વળગેલો ભાર કલાપ થઈને ઊઘડે એમ કહેવામાં ચમત્કાર રહેલો છે. પણ આ પંક્તિને માત્ર આ રીતે જોવામાં એની સાર્થકતા નથી. આ પછીની બધી પંક્તિઓ ગ્રામલોકના અનુભવ કે સંવેદનને વર્ણવતી પંક્તિઓ છે. પહેલી પંક્તિને પણ એ જ સંદર્ભમાં ઘટાવીએ તો? ભારરૂપ, શ્રમરૂપ બનેલું જીવન વર્ષાના આગમને હળવું બને છે, સૌંદર્યમય રૂપે ખીલે છે એવો સંકેત એમાંથી પ્રગટે.

પાનાં ફેરવતાં અર્થસભર પંક્તિઓ ઘણી નજરે ચડે છે. પહેલાં જેમાં વિશેષ અર્થ ન દેખાયો હોય એમાં પછીથી દેખાય છે : 'એના હાલ્યામાં કોરી ધૂળ ન દબાય / બાઈ, એને હાલ્યે તે ઊગે તરણાં.’ વરસાદના ચાલવાથી તરણાં ઊગે એ તો સમજાય એવી વાત છે. પણ એમાં વિરોધ એ રહેલો છે કે સામાન્ય રીતે હાલચાલથી જમીન પર કંઈ ઊગતું બંધ થઈ જાય છે; ત્યારે વરસાદના ચાલવામાં આ વિશેષતા છે. આમ જોતાં, આ વર્ણન એક વક્રોક્તિપૂર્ણ વર્ણન બની જાય છે.

પંક્તિવિશ્લેષણ હવે હું બંધ કરું, પણ મને ગમતી થોડીક પંક્તિઓ તો અવતારું :

* તૃણ, તમે તો ગરજેલા આષાઢ તણું થૈ મૌન લીલેરું ઊગ્યાં!

('લીલો પુરાવો')

* કલગી પરથી વેરી પ્રાચી મહીં ગુલમો'ર ને  

* કોઠિયુંના અંધાર ખૂણાનો  

ઝીણકો દાણો પાથરી બેઠો ચાસમાં કૂણો તોર,  

આંય તો હવે સાંકડી લાગે  

* ચહે મૂક ટોડલા :

* મોતીએ પ્રોવેલ મારી બધી નવરાશ

* સીમે વાવેલ અમે સોબતનો છોડવો  

ને ઓરડે ઉજાગરાનાં ફૂલ! બોલ, કોને કે'વું?

('કોને કે'વું?')

* આ થોડાંક પંખીઓ પણ

તમારાં ઘણાં કાવ્યોમાં પ્રકૃતિ અને પ્રણયના અનુભવો ગૂંથાયા છે. એમાં દેખીતી રીતે જ કેટલાક સર્વસમાન અંશો આવે. પણ કેટલીક વાર વિશિષ્ટ પરિપ્રેક્ષ્યથી જોવાથી વસ્તુને જુદું પરિમાણ મળતું હોય છે. એ પ્રકારના રચનાવિધાનનાં દૃષ્ટાંતો પણ તમારી કવિતામાં જોવા મળે છે. દાખલા તરીકે, વરસાદ પૂર્વેની પ્રાકૃતિક સ્થિતિનું વર્ણન તમારાં એકથી વધુ કાવ્યોનો વિષય બનેલ છે. પરંતુ ‘તરસ્યા તળાવની વેળુ'માં વેળુને મુખે વરસાદની ઝંખના મૂકવાથી વાતને પોતાનું એક જુદું કેન્દ્ર મળ્યું છે. પગલાં ('પગલાં') કે કેડી ('વાંકું ચિતરામણ’')ના દોરથી ગ્રામજીવનના કેવા વિવિધ અંશોને તમે ગૂંથી લીધા છે! એ જ રીતે હથેળીઓના માધ્યમથી પ્રણયના રંગીન અનુભવોનો સંકેત કરવામાં આગવી કાવ્યમયતા પ્રગટ થાય છે (‘હથેળિયુંમાં').

'બારી' જેવી તરંગલીલાની કહી શકાય એવી રચના તમારી પાસેથી જવલ્લે જ મળે છે. એ તરંગલીલા પણ આસ્વાદ્ય છે. જોકે એમાં બીજી કડીમાં છે તેવી દુરાકૃષ્ટ કલ્પના - તુક્કા —માં સરી પડવાનું જોખમ હોય છે. તમને 'ચાતુર્ય લડાવવાનું ક્યારેક ગમે છે, છતાં એકંદરે સહજ ભાવની તમારી કવિતા છે. વીગતોને કલ્પનાથી રસવાનું તમને ગમે છે (જે વલણ રૂપકના પ્રચુર ઉપયોગથી સિદ્ધ થાય છે) છતાં વાસ્તવની અનેક બારીક રેખાઓ ઝીલવામાં તમારી વિશેષતા છે એમ લાગે છે. 'કારતકનું ગીત'માં 'દાતરડે વળિયુંમાં કીધો જ્યાં વાસ' એમ વાસ્તવિક સ્થિતિની એક લાક્ષણિક રેખાથી તમે ઋતુચિત્રને ઉઠાવ આપો છો. 'સાંજ' કાવ્યમાં ગામડાગામની સાંજનું એક આબાદ ચિત્ર તમે ખડું કર્યું છે. એમાંની કેટલીક રેખાઓ તો તમારાં બીજાં કાવ્યોમાં જોવા મળતી - મળે તેવી છે પણ નીચેની પંક્તિઓમાં તમારી વાસ્તવની પકડ મને ખાસ નોંધપાત્ર લાગી :

ઓટા પરથી ઝગી ઊઠી કૈં  

ક્વચિત્ કેવળ વાસ્તવિક વીગતોથી ખચિત વર્ણનકાવ્યો પણ મળે છે. જેમકે ‘સીમાડે, એની કાવ્યમયતા વિશે પણ શંકા થાય; જોકે વીગતસભરતાનો પોતાનો એક પ્રભાવ હોય છે. પણ તમારાં કાવ્યોમાં માર્મિક દૃષ્ટિથી જોવાયેલું ઘણું જડે છે અને તેથી કલ્પનારસિત ન હોય તોપણ તમારી ઘણી વર્ણનરેખાઓ સ્વભાવોક્તિકાવ્યનો આનંદ આપે છે. સવાર, સાંજ, કારતક, વૈશાખ, શ્રાવણ, શરદ, ગ્રીષ્મ, વર્ષા, વરસાદના આગમન પૂર્વેની ઋતુ, વરસાદ આવ્યા પછીની સ્થિતિ આમ ઋતુઋતુની પ્રાકૃતિક સ્થિતિને તમે તમારાં કાવ્યોમાં પૂરી સજ્જતાથી અને અધિકારપૂર્વક તાદૃશ કરી આપી છે.

તમારાં પ્રકૃતિકાવ્યોમાં જેટલી વીગતસભરતા છે એટલું ભાવવૈવિધ્ય કદાચ પ્રણયકાવ્યોમાં ન લાગે. પણ ત્યાં પરિવેશની વીગતો કાવ્યના ભાવને વિશિષ્ટ રંગે કેટલીક વાર રંગે છે. દાખલા તરીકે, ‘દીવો બળે ને...’.માં છે તો વિરહભાવનું આલેખન, પણ ખારવાજીવનના પરિવેશની કેટલીક લાક્ષણિક વીગતોને લીધે એને એક વિશિષ્ટ અભિવ્યક્તિ મળી છે. પ્રણયકાવ્યોમાં તમે ગ્રામ નરનારીના મુગ્ધ હૃદયભાવોને આલેખ્યા છે. (અને એટલે જ ‘અનુનય' જેવું શીર્ષક યોગ્ય લાગતું નથી.) ‘એવો તે દિ... 'માં ઓરતા તે ગ્રામવધૂના લાક્ષણિક ઓરતા છે. 'વિનવણી'માં અનન્ય પ્રેમસંબંધની દુહાઈ આપી છે તે આપણાં તળપદા રીતરિવાજોનો ચતુરાઈભર્યો ઉપયોગ કરીને. આ બધું નક્કર વાસ્તવિક સૃષ્ટિમાં આપણને મૂકી આપી છે. એ સિવાય 'એ જોણું'માં નિરૂપાયેલો પ્રથમ પ્રેમનો રોમાંચ, 'હાજરીનો ભાર'માં વ્યક્ત થતો મુગ્ધા નારીનો સંકોચભર્યો ઉમંગ - આવી કેટલીક ભાવછટાઓ પણ સ્પર્શી જાય છે. 'ઊપડી ડમણી' જેવું કોઈક કાવ્ય તો તમારી બારીક વાસ્તવદૃષ્ટિનો પરિચય કરાવતી ચમત્કારક વર્ણનરેખા પણ લઈને આવે છે :

મોં ભાળ્યાની ચગળી ચગળી, કોઈ મધ્યાહ્લવેળા  

છાંયે બેસી ઝગતી બીડીના ગૂંચળામાં ધસંતું  

શેઢે જોયું રૂપ ધૂમસિયું! આજ ગાડું ભરીને  

અહીં વિનોદનાં તથા વિચ્છેદ, અપ્રાપ્તિ કે એકલતાની વેદનાનાં કાવ્યો પણ છે, પણ એ બધી વીગતોમાં હું જતો નથી.

પડવા દ્યો પચરંગી ડાઘ!

એનાથી ફળફૂલે ઝૂમરો આ બાંધણીના  

પ્રાચીન લોકગીતને જાણે તમે તમારું એક નવું સંસ્કરણ આપ્યું છે. તમારું 'ઊગી ગઈ…' કાવ્ય બલવંતરાયના 'જૂનું પિયેરઘર'ની યાદ અપાવે છે. ત્યાં સ્ત્રી બાળપણની સ્મૃતિમાં ખોવાઈ જાય છે, અને એ સોબતીઓ વચ્ચે પતિની મૂર્તિને પણં બાળવેશે જુએ છે. અહીં વર્ષો પછી વતનને ઘરે જનાર વ્યક્તિનું ચિત્ત બાળપણમાં પહોંચી જાય છે અને ભેરુનો સાદ સંભળાય છે : 'લે ચાલ, તારા લઈ બેય મોર / માટી તણા શેરી મહીં...?’

વૃદ્ધત્વની મનોદશાને વર્ણવતાં તમારાં ચારે કાવ્યો મને નોંધપાત્ર લાગ્યાં છે. 'હવે થાય કે'માં વર્તમાન સ્થિતિનો વિષાદ છે. એમાં ‘અરે, વટાવ્યું વન તોયે કાં વધ્યા કરે અંધારું?' એ છેલ્લો વિરોધમૂલક ઉદ્ગાર અસરકારક છે. ‘બધું ચણી ગયાં...'માં અતીતની મધુર સ્મૃતિમાં ખોવાઈ જવાની ઘટના છે અને એ સંદર્ભમાં બાજુના ખેતરના રખોપિયાની ઉક્તિ -' બધું ચણી ગયાં પંખી, ડોસા! લિયો ઝટ ઘા દિયો!’ ખોવાયેલી જિંદગીનો માર્મિક સંકેત કરે છે. ‘અરે ત્યાં તો’માં બાળકોના સંસર્ગે બાળભાવમાં સરી જતા વૃદ્ધત્વની વાત છે, તો 'ચહું ન રસ ઇક્ષુનો...'માં જીવનના રસો હવે સીધા નહીં, પણ સંતાનોની દ્વારા લેવાની વાત વઙકિસલયના રૂપકથી મૂકી છે. વિચારની આ ચમત્કૃતિ છતાં કાવ્ય સમગ્રપણે સભાન રીતે ગોઠવાયેલું લાગે છે.

મેં શરૂઆતમાં કહ્યું હતું તેમ કવિતાને પૂરેપૂરી પામવાનું કાર્ય ઘણું મુશ્કેલ છે. હું 'અડોઅડ'ની ખરેખર કેટલો અડોઅડ જઈ શક્યો છું એ તો તમે કહો ત્યારે. પણ મારો આ પ્રયાસ તમને બહુ અસંતોષકારક ન લાગે, અગસ્ત્ય ખાલી હાથે જ પાછા આવેલા ન લાગે તો બસ.

જૂન ૧, ૧૯૭૮

{{Poem2Close}}