ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર : પુસ્તક ૧૦મું/ગોપાળરાવ હરિ દેશમુખ: Difference between revisions

વિદ્યાવૃદ્ધિનું કાર્ય, પણ ગોપાળરાવે એટલી જ ઊલટથી બજાવ્યું હતું તેમને પ્રાચીન લેખો અને સિક્કાઓનો ઘણો શૉખ હતો. તેને અંગે મરાઠી અને અંગ્રેજી ઉપરાંત ફારસી, ઉર્દૂ અને ગુજરાતી ભાષાઓનો તેમણે સારો પરિચય કેળવ્યો હતો. ગુજરાતી ભાષા તેઓ માતૃભાષાને જેટલી સરળતાથી બોલી શકતા હતા એમ સ્વ. નરસિંહરાવનો અભિપ્રાય છે. ‘બુદ્ધિપ્રકાશ'માં તેમણે ગુજરાતના ઈતિહાસ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિ વગેરે વિષયો પર પુષ્કળ લેખો લખેલા છે, જે એમની બહુશ્રુતતાના પુરાવારૂપ છે. ‘ઇંદુપ્રકાશ’ અને ‘જ્ઞાનપ્રકાશ’ નામે મરાઠી વૃત્તપત્રો અને ‘હિતેચ્છુ’ નામના ગુજરાતી પત્રને તેમની સારી ઑથ હતી. ‘લોકહિતવાદી' ઉપનામથી તેઓ લખતા. ‘આગમપ્રકાશ' અને 'નિગમપ્રકાશ’ નામનાં બે પુસ્તકો પ્રથમ તેમણે ગુજરાતીમાં લખ્યાં હતાં, જેનું પાછળથી તેમણે મરાઠી ભાષાંતર કર્યું હતું. ‘ઐતિહાસિક ગોષ્ટિ’ એ નામથી તેમણે મહારાષ્ટ્ર તથા ગુજરાતના ઇતિહાસને લગતાં બે પુસ્તકો મરાઠીમાં રચ્યાં હતાં, જેની હળવી કથાત્મક શૈલી આજે પણ માહિતી સાથે રસ અને રમૂજ પીરસે તેવી છે.  

ગોપાળરાવની વિદ્યાપ્રીતિ એવી હતી કે એકવાર તેમણે પોતાના તરફથી ૫૦૦૦ પુસ્તકોની લહાણી કરી હતી. એ કહેતાઃ “એક વાર લોકોમાં વાચનની રુચિ ઉત્પન્ન કરો, એટલે પછી તેઓ સારા કે નરસા ગ્રંથોની કિંમત સમજશે.” આમ, વિદ્યાવૃદ્ધિ અને દેશોન્નતિના હરેક કામમાં અમદાવાદના તત્કાલીન અગ્રણીઓની સાથે રહીને ગોપાળરાવે નોંધપાત્ર કાર્ય કર્યું હતું. સ્વ. નરસિંહરાવે તેમનું સ્મૃતિચિત્ર દોરતાં સાચું જ કહ્યું છેઃ “તે સમયમાં અમદાવાદના નગરજીવન, સમાજજીવન, ઈત્યાદિમાં ચેતનાનું અસાધારણ બળ હતું; એ બળને પ્રેરનાર વધારનાર મંડળમાં અગ્રસ્થાન ગોપાળરાવનું હતું.”૧<ref>૧ 'સ્મરણમુકુર' પૃ. પર</ref> દેશી કારીગરીને ઉત્તેજન આપવાનું કામ પણ એમને ઘણું પ્રિય હતું; અમદાવાદથી તેમણે વિદાય લીધી ત્યારે તેમનું સ્મારક ફંડ એકઠું કરવામાં આવ્યું હતું. દેશી કારીગરી કે હુન્નરને ઉત્તેજન આપવામાં તેનું વ્યાજ ખર્ચાય તે ઉદ્દેશથી ગુ. વ. સો.ને એ ફંડ સોંપવામાં આવ્યું હતું. સરકારે પણ તેમના કામની કદર ‘રાવબહાદુર' 'સરદાર' અને 'જસ્ટીસ ઑફ પીસ' ના ઈલકાબો આપીને કરી હતી. મરાઠી સાહિત્યમાં ‘લોકહિતવાદી’ પ્રતિષ્ઠત સ્થાન પામ્યા છે. પૂનાની ‘ડેક્કન વર્નાક્યુલર ટ્રાન્સલેશન સોસાયટી'એ ઈ.સ. ૧૯૨૩માં તેમની શતાબ્દી નિમિત્તે ગોપાળરાવના જીવન અને સાહિત્ય વિશે ઈનામી નિબંધ લખાવીને પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. ઈ.સ. ૧૮૯૨ના ઑકટોબરની ૯મી તારીખે આ નિરભિમાની લોકહિતૈષી વિદ્વાન તાવની સહેજ બિમારી ભોગવીને અવસાન પામ્યા.

:૪. 'બુદ્ધિપ્રકાશ' એપ્રિલ ૧૮૭૭, પૃ. ૮૧-૯૩.