શેક્‌સ્પિયર/તવારીખી નાટક : બાસ્ટાર્ડ અને ફૉલસ્ટાફ: Difference between revisions

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>(Well, now can I make any

And if his name be George

For new-made honour doth

{{Poem2Open}}

સામાન્ય રીતે પ્રસ્તાવના ગણાત એવા પ્રથમ અંકમાં ઔરસ જ્હૉન અને અનૌરસ ફિલિપને ભેગા આણીને શેક્‌સ્પિયરે નબળા રાજા જ્હૉનના નાટકમાં સબળ `Bastard'નો પ્રવેશ કરાવ્યો છે. આ નાટકમાં કેવળ રાજા જ્હૉન નિર્બળ નથી. એની આજુબાજુ તકસાધુઓ, કાપુરુષો, દ્રોહીઓ અને અવિશ્વસનીય પાત્રોનો આખો સંસાર ખડકાયો છે. ઇતિહાસની ગવાહી જાણે વાચા પામી છે. આ નિર્બળ જનોની વચ્ચે યુવાન `bastard'નું આગમન કોઈ રુગ્ણાલયમાં ફરકી ગયેલા વસંતના વાયરા જેવું છે. સત્તાના મધપૂડામાં બણબણી રહેલા આ પામરોનો જીવનમંત્ર છે. Commodity, દુનિયાદારી. "Bastard’ના આ એક શબ્દમાં શેક્‌સ્પિયરે અનેક અર્થ ભર્યા છે. સંસારના સ્વાર્થ સમાજ અને સમયની પરાધીનતા, વ્યવહાર, અધીનતા, તડજોડ, પ્રપંચ, રાજરમત, વકીલાત, અપધર્મ અને તકવાદ – આ બધી `Commodity' – દુનિયાદારીની અર્થછટાઓ છે. સાચા હકદાર ભત્રીજા આર્થરને ફ્રાન્સના રાજાએ શરણું આપ્યું હોવાથી કાકો જ્હૉન લ્હાવલશ્કર સાથે ફ્રાન્સના એક નગરને ઘેરો ઘાલે છે. હકદાર આર્થરને ઇંગ્લૅન્ડનું રાજ્ય અપાવવાની પ્રતિજ્ઞા લઈને ફ્રાન્સ અને ઑસ્ટ્રિયાના રાજા જ્હૉન સાથે યુદ્ધ કરવા આવી પહોંચે છે. બેઉ લશ્કર જે શહેરને ઘેરી લે છે તે શહેરના નાગરિકો નથી જ્હૉનને સ્વીકારતા કે નથી ફ્રાન્સને સ્વીકારતા. પરિણામે ફ્રાન્સનો રાજા અને ઇંગ્લૅન્ડનો જ્હૉન ભેગા મળીને નગર ઉપર હુમલો કરે છે. આમ, ઘડી પહેલાંના પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ શત્રુઓ વેર વીસરીને મિત્રો બની જાય છે. બાળરાજા આર્થર અને એની વહાલસોયી મા કોન્સ્ટન્સ વિનવણી કરી કરીને ફ્રાન્સના રાજાને એની પ્રતિજ્ઞાનું સ્મરણ કરાવે છે. પરંતુ વ્યર્થ. રાજા જ્હૉન સાથે આવેલો `bastard ઉભય રાજાના દ્રોહી વર્તનનો સાક્ષી હોય છે. તે પછીની સ્વગતોક્તિમાં `bastard' દેવી `Commodity'ની બીજા અંકના પહેલા દૃશ્યની ૫૬૧મી પંક્તિથી સચોટ વ્યાખ્યા આપે છે અને વ્યાજસ્તુતિ કરે છે. રાય અને રંક સૌને હથેલીમાં રમાડનારી આ દુનિયાદારી સ્નેહસંબંધોમાં કુટ્ટિણી બને છે, વ્યાપાર અને વાણિજ્યમાં દલાલું કરે છે, દૃઢ નિર્ણયોને લોભાવીને ફેરવી તોળે છે, વચનભંગની પ્રણેતા બને છે, સરળ વ્યક્તિઓની છલના કરે છે. દુનિયાને ઝુકાવે છે. સંસારનાં ચાંચલ્યોનું મૂળ દુનિયાદારીમાં છુપાયું છે. માનવ સમયનો ગુલામ બને છે કારણ એનો જીવ વ્યવહારમાં ચોંટ્યો છે. પોતાના ઉપર કટાક્ષ કરતો હોય તે રીતે `bastard' દુનિયાદારીને સમજાવતાં કહે છે :

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>`Well whiles I am a begger

And say there is no sin

And being rich, my virtue

To say there is no vice

Since kings break faith

Gain, be may Lord, for

{{Poem2Open}}

‘માટે જ્યાં સુધી હું ગરીબ રહીશ ત્યાં સુધી કહેતો ફરીશ કે લક્ષ્મી એ મહાપાપ છે. પરંતુ ધન મળશે ત્યારે મારો ધર્મ એ હશે કે ભીખને મહાપાતક કહી પોકારવું. ભલા ભૂપ પણ દુનિયાદારીને નામે આપેલાં વચન તોડે છે ત્યારે હે પ્રભુ લાભદેવ! તમે જ મારા આરાધ્ય અને તમારાં જ કરીશ પૂજન-અર્ચન!'

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>(Zounds! I was never so

Since I first called my

{{Poem2Open}}

દરેક તબક્કે અને કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં `bastard’ મિથ્યાચારનો હાડવેરી રહ્યો છે. અંગ્રેજિયતના પ્રતીક જેવા બાસ્ટાર્ડને સર્જીને શેક્‌સ્પિયરે ‘અતીત’ની માવજતમાં કવિકલ્પનાને આકાર આપ્યો છે. ઇતિહાસની વિગતો હવે કવિને નથી લાગી પરાઈ કે નથી તો કઠી. રાજા અને રાજનીતિ હવે એને આંજી નથી દેતાં. બાસ્ટાર્ડનું મનમોજી પાત્ર કવિને ઇતિહાસની કુંજોમાં મુક્ત મને ફરવાની અને હૃદ્ગત વ્યક્ત કરવાની છૂટ મેળવી આપે છે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>(Beyond the infinite and

Of mercy if thou didst this

Art thou damned, Huberd.)</poem>}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>`The life, the right and truth

Is fled to heaven; and England  

To tug and to scramble and to

The unowed interest of the

{{Poem2Open}}

‘આર્થરના મૃત્યુ સાથે ઇંગ્લૅન્ડનાં સત્ય અને ધર્મ સ્વર્ગે વસ્યાં. હવે તો કૂતરાં ચૂંથશે તેવો દેશનો મૃતદેહ બાકી રહ્યો, અનાથ આ ભૂમિનો વૈભવ ઓસરીને લુપ્ત થયો.'

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>The better act of purposes  

Is to mistake again, though indirect;

Yet indirection thereby  

And falsehood falsehood cures,

Whithin the scorched veins of  

But thou dost swear only

And most foresworn, to keep,

અભિવ્યક્તિથી રચાયું છે. તર્કશાસ્ત્રી અને કુટિલનીતિપારંગત ધર્મગુરુ પેન્ડુલ્ફના મનોવ્યાપારનો એક નમૂનો આ રહ્યો :

{{Poem2Open}}