ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા - ભાગ ૧/નર્મદની કાવ્યવિચારણા: Difference between revisions

અલબત્ત, નર્મદના કાવ્યશિક્ષણમાં દલપતરામની જેમ કેટલાક વ્રજના કાવ્યશિક્ષાના ગ્રંથો પણ આવ્યા હતા, અને તેની આરંભની કવિતા મધ્યકાલીન પ્રણાલિ જોડે અનુસંધાન પણ જાળવે છે, પરંતુ પાશ્ચાત્ય કવિતાના પરિશીલનથી તેની કાવ્યરુચિ નવો સંસ્કાર પામે છે, અને ટૂંકા ગાળામાં જ તેની કવિતા નવાં વૃત્તિવલણો પ્રગટ કરી આપે છે. દલપતરામની શીઘ્ર કવિતાનાં સભારંજની તત્ત્વો તેને સ્વીકાર્ય રહ્યાં નહિ. શબ્દ અને અર્થની ચમત્કૃતિવાળી કવિતા પણ તેનો આદર્શ નથી. તેને સંભવતઃ પાશ્ચાત્ય રોમેન્ટિક કવિઓની પ્રેરણાજનિત કવિતાની અપેક્ષા છે. તેણે પોતાના અંતરના ‘દર્દ’ને, ‘જોસ્સા’ને, ઉછાળાને, મુક્તપણે શબ્દસ્થ કરવાની વૃત્તિ કેળવી, અને જોકે સૈદ્ધાન્તિક ભૂમિકા પર આપણા સંસ્કૃત આલંકારિકોને અભિમત રસતત્ત્વનો પુરસ્કાર કર્યો, પણ કમભાગ્યે રસનું સાચું રહસ્ય તે ખાસ અવગત કરી શક્યો નહિ. તેનું કાવ્ય બહુ ઓછી વાર શુદ્ધ રસતત્ત્વ સિદ્ધ કરી શક્યું છે. સુંદરમે નોંધ્યું છે : ‘નર્મદની કવિતાપ્રવૃત્તિની કરુણતા એ છે કે તેણે શબ્દઅર્થની ચમત્કૃતિઓનો નિષેધ તો સ્વીકાર્યો પરંતુ રસની ચમત્કૃતિનો સાચો કીમિયો શો છે તે તેને કદી હાથ આવ્યું નહિ. નર્મદમાં વિચારશક્તિ છે, કળાનાં તત્ત્વોને તે બૌદ્ધિક પૃથક્કરણથી પકડવા મથે છે, પણ કળાનું સૂક્ષ્મ રસાયણ તેના સર્જનવાંછુ અંતઃકરણને ગમ્ય કે લભ્ય નથી થતું.’૨ આમ છતાં, “નર્મદ કવિતામાં રસની ચમત્કૃતિને જ પ્રથમ અને પરમ સ્થાન આપે છે. એ કવિતાની ભાવનાની બાબતમાં તેનું મોટું પ્રસ્થાન છે”૩ એમ પણ તેમણે નોંધ્યું છે.

નર્મદની કાવ્યપ્રવૃત્તિના વિશાળ ફાલ જેવા સંગ્રહ ‘નર્મકવિતા’માં અનેક કવિતાઓની નીચે જે પાદટીપો મૂકવામાં આવી છે તે તેની કાવ્યપ્રવૃત્તિને તેમ જ કાવ્યભાવનાને સમજવાને એક સમર્થ ભૂમિકા પૂરી પાડે છે. એમાંની કેટલીક પાદટીપો તેના જીવનની અત્યંત માર્મિક ઘટનાઓને સ્પર્શે છે. એક સભાન કવિ લેખે નર્મદની એ પાદટીપો આપણા કાવ્યવિવેચનની કાચી પણ મૂલ્યવાન સામગ્રી બની રહે છે. નર્મદની ચિત્તવૃત્તિ અને તેની કવિતાપ્રવૃત્તિનો સંબંધ એમાં સ્પષ્ટ થયો છે. અને આપણી અર્વાચીન કવિતાની વિશિષ્ટતાઓ પણ એમાં સૂચિત થઈ છે. નર્મદે જે અનેક વિષયો પર કવિતા લખી તેમાં પ્રકૃતિ, પ્રીતિ અને સ્વદેશપ્રેમની રચનાઓ વિશેષ મહત્ત્વની છે. નર્મદ પૂર્વે પણ આપણી કવિતામાં પ્રકૃતિ કે પ્રીતિનું નિરૂપણ થયું છે, પરંતુ આ વિષયો પરત્વે નર્મદનો અભિગમ સાવ નિરાળો છે. એમાં નર્મદની આત્મલક્ષી ઊર્મિ જ કાવ્યરૂપ ધારણ કરવા મથે છે. એ દૃષ્ટિએ આપણી અર્વાચીન આત્મલક્ષી કવિતાનો સાચો પ્રસ્થાનકાર તે નર્મદ જ. શ્રી પાઠકસાહેબ કહે છે : “આધુનિક કાવ્યનું એક મહાન લક્ષણ એ કાવ્ય સાંકડા સંપ્રદાયોન્મુખ હતું તે મટીને વ્યવહારોન્મુખ થયું. અને એનું જ એક સ્વરૂપ એ કે આત્મલક્ષી પ્રેમલક્ષણા ભક્તિના ઊર્મિકાવ્યે, ભક્તિ છોડી સાંસારિક પ્રેમની ઊર્મિને પણ વિષય કર્યો. આ નવી દિશાનો પ્રથમ પ્રસ્થાનકાર નર્મદ.”૪ આમ, નર્મદે પોતાના અંગત સંવેદનને રજૂ કરવાનો આદર્શ રાખ્યો. એ પછી આપણી કવિતાને, જાણે કે, ઐહિક જીવનની હર કોઈ લાગણીને સ્પર્શવાનો માર્ગ મળી ગયો.

‘નર્મકવિતા’ની રચનાઓમાં, સુંદરમ્‌ કહે છે તેમ, ‘કળાનું સૂક્ષ્મ રસાયણ’૫ સિદ્ધ થયું નથી. એ છતાં ‘કવિતાની ભાવનામાં અને વિષયમાં’૬ તો તેણે નવપ્રસ્થાન કર્યું જ છે. નર્મદના કવિમિત્ર નવલરામ તેની નૂતન શૈલીની રચનાઓથી એવા તો અંજાઈ ગયેલા કે આરંભમાં તેઓ નર્મદને પ્રેમાનંદ કરતાં યે મહાન કવિ લેખવા તત્પર થયેલા.૭ એ છતાં નર્મદની કવિતાના અર્વાચીન અંશોને ગ્રહણ કરવાનું એ યુગના કાવ્યરસિકોથી ખાસ બન્યું નથી. નર્મદના જીવનકાળ દરમ્યાન આપણા સાહિત્યક્ષેત્રમાં કવિ દલપતરામનું જ વર્ચસ્વ વધુ રહ્યું છે એમ સુંદરમે નોંધ્યું છે.૮ આનું કારણ સમજી શકાય એમ છે. નર્મદની કવિતાની પડછે ‘ભાખા’ પ્રણીત દલપત-કવિતાનો વ્યાપક પ્રસાર હતો. આપણો ઘણોખરો કાવ્ય-રસિક વર્ગ કવિતાની સાચી દૃષ્ટિ પામ્યો નહોતો. ગમે તે વિષય, પછી તે ઇતિહાસ હો કે વૈદક, પદ્યમાં મુકાય એટલે તે કવિતા બની એમ તે માનતો.૯ શીઘ્ર કવિતા કરવાનું વલણ તે વખતે વિશેષ હતું. તેમાં ય છંદ, અલંકાર આદિ ચાતુરીનું જ મહત્ત્વ હતું. થોડાક કાવ્યજિજ્ઞાસુઓને મન વ્રજકાવ્ય જ આદર્શરૂપ હતું. આ સંજોગોમાં મધ્યકાલીન રુચિ સામે ‘નર્મકવિતા’એ નવી કાવ્યરુચિ જન્માવવાની હતી. આ એક સંક્રાન્તિકાળ હતો. એમાં ‘નર્મકવિતા’ને મૂલવવા માટે કોઈ સાચી સમજણ નહોતી કેળવાઈ. એ સમયે ‘નર્મકવિતા’ને મૂલવવાનાં ધોરણોની બાબતમાં જ એક પ્રકારની અરાજકતા હતી. તે વિષે નવલરામ નોંધે છે : “બીજા ગુજરાતી કવિઓ વિશે બધાનો વિચાર ઘણું કરીને એકસરખો છે, પણ નર્મકવિતાની ખૂબી પિછાનવામાં તો જાણે દેશમાં બે થડાં બંધાઈ ગયાં હોય એમ જણાય છે, અને એ થડાં હમેશાં એકબીજા સાથે આગ્રહ અને જુસ્સાથી આથડતાં માલૂમ પડે છે. પણ જ્યાં સુધી સઘળા પોતાની લાગણી ઉપરથી પોતાનો જ કક્કો ખરો કર્યા કરશે, અને જ્યાં સુધી કાવ્યવિવેચનના અચળ નિયમ બાંધી તે પ્રમાણે ‘નર્મકવિતા’ની વાદ સાથે તુલના કરનારા રસજ્ઞાનીઓની નિષ્પક્ષપાત, ડાહી અને પોતાના નિષ્પક્ષપાતપણાથી અને ડહાપણથી સર્વને માન્ય એવી સભા ઊભી થઈ નથી ત્યાં સુધી ચાલતી તકરારનો નિવેડો આવે તેમ લાગતું નથી. પ્રેમાનંદ અને શામળ સંબંધી થોડા વખત ઉપર જાહેરમાં ચર્ચા ચાલી રહી હતી તે ઉપરથી આપણા વિદ્વાનોમાં પણ કવિતા તોલવાનું કેવું નાનું અને અશાસ્ત્રીય માપ છે તે જણાઈ આવ્યું.’૧૦

હકીકતમાં, ‘નર્મકવિતા’ની કવિતાને મૂલવવાના જે પ્રયત્નો થયા છે તે જોતાં, એમ જ કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે, તે નિમિત્તે આપણી નવી આરંભાતી કાવ્યવિવેચનાને જાણે કે એક મૂળગામી પડકાર ઊભો થયો હોય તેમ, ફરી ફરીને તેની તપાસ કરવી પડે છે. દલપત-નર્મદની કવિતાની આપણે ત્યાં દરેક પેઢીના વિદ્વાનોએ જે પુનર્વિચારણા કરી છે તે એટલી જ સૂચક છે. નવલરામે દલપતકવિતા અને નર્મકવિતાનાં લક્ષણો સ્પષ્ટ કરી આપ્યાં હતાં એ ખરું, પરંતુ એ પછી યે એ ચર્ચા છેક આ સદીમાં ચાલતી રહી છે. આપણા અર્વાચીન સાહિત્યના આરંભે જન્મેલી અને વિકસેલી બે વિભિન્ન શૈલી વચ્ચે તારતમ્ય કરવાનું વલણ એમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. અને એ સાથે જ આપણી વિવેચના કેટલી દૃષ્ટિસંપન્ન બની તેનો ય ખ્યાલ તેમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. રમણભાઈ નીલકંઠે ઈ.સ. ૧૮૮૮માં પ્રગટ કરેલા ‘કવિતા’ નિબંધમાં કવિ દલપતરામ અને બુલાખીરામ જેવા કવિઓની કવિતાની હળવી ટીકા કરી તેનાં દોષ-મર્યાદાઓ પરત્વે આંગળી ચીંધી છે. (જોકે તેમનો આદર્શ તો નરસિંહરાવની તાજી પ્રગટ થયેલી ‘કુસુમમાળા’ની રચનાઓ જ હતી.) આપણા બીજા સાક્ષર મણિભાઈ નભુભાઈએ કવિ દલપતરામના અંજલિલેખમાં, પ્રસંગોપાત્ત, દલપતરામની કાવ્યભાવના અને નર્મદની કાવ્યભાવનાની તુલના કરી લીધી છે, અને એવો મત દર્શાવ્યો છે કે ‘દલપતશાહી કાવ્યભાવના કરતાં આ નર્મદશાહી કાવ્યભાવના વાસ્તવિક કાવ્યભાવનાની વધારે સમીપ’૧૧ છે. એ પછી નવમી સાહિત્ય પરિષદમાં પ્રમુખ તરીકેના ભાષણમાં વીતેલી સાઠીની સાહિત્યપ્રવૃત્તિનું ટૂંકમાં અવલોકન કરતાં આચાર્ય આનંદશંકરે બંનેની કવિતાનું નિદાન કર્યું : ‘ઘડીકમાં સભાનું મનરંજન કરી દે એવી દલપતરામની કવિતા. નર્મદનાં સૃષ્ટિસૌંદર્યનાં અને ઋતુવર્ણનનાં કાવ્યો વિગતભર્યાં પણ મર્મગ્રાહી નહિ. એમના શૃંગારવીર અને દેશભક્તિરસના ઉછાળા, તેમાં કૃત્રિમતા નહિ તેમ કલા પણ નહિ. માત્ર સીધો અને પ્રબળ આવેશ.’૧૨ આચાર્ય આનંદશંકરની આ વિવેચનામાં દલપત-નર્મદની તટસ્થ અને સમભાવપૂર્વકની મૂલવણી થયેલી જોઈ શકાય. એ સાથે એમ ઉમેરવાનું રહે છે કે એ બંનેની ઉપલબ્ધિઓનું તારતમ્ય કરી નર્મદને સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં ઓળખવાનો ય એટલો જ ઉદાર દૃષ્ટિકોણ રાખ્યો છે. તેઓ કહે છે : “કવિ નર્મદ તે ખાસ પોતાના જમાનાનો કવિ. નર્મદનો જમાનો ખાસ સુધારાનો અને નર્મદ તે સુધારાનો કવિ. આ સુધારો તે માત્ર સંસારસુધારો જ નહિ, પણ ભાષાસુધારો, વિચારસુધારો વગેરે. દલપતરામ વાંચતાં તમને જૂની ગુજરાતીનો સંબંધ તૂટ્યો નહિ લાગે. નર્મદમાં આવતાં તો તમે જાણે જૂની ગુજરાતી પાછળ મૂકી નવા યુગમાં પ્રવેશ કર્યો.”૧૩ અને નર્મશતાબ્દી પ્રસંગે તેમણે નર્મદનું જાણે કે અંતિમ મૂલ્યાંકન જ કરી દીધું : “નર્મદાશંકરની કદર એમને નવીન ગુજરાતના ઉત્તમ કવિ માનીને નહિ પણ નવયુગની કવિતાસરિતાના આદ્યપ્રવર્તક તરીકે જ થવી જોઈએ. અર્વાચીન સમયમાં શૃંખલાબદ્ધ જડ કવિતાને સ્થાને સ્વતંત્ર અને ચેતન કવિતાનું ગુજરાતને ભાન કરાવનાર પ્રથમ કવિ નર્મદાશંકર હતા.”૧૪ નર્મદને અપાયેલી અંજલિમાં આચાર્યશ્રીએ આમ ઉચિત રીતે તેનું ગૌરવ કર્યું છે. એમના પછી બળવંતરાય ઠાકોર,૧૫ રામનારાયણ પાઠક’૧૬ અને સુંદરમે૧૭, પ્રસંગોપાત્ત, દલપત-નર્મદની તુલના કરી છે. ઘણુંખરું એ વિદ્વાનોએ પણ નર્મદની કાવ્યચેતના અર્વાચીનતાના સ્પર્શવાળી હતી એ હકીકતનો સ્વીકાર કરી નર્મદે જે નવપ્રસ્થાન કર્યું, તેની ભારપૂર્વક નોંધ લીધી છે.

આ સૌ વિદ્વાનોનાં મંતવ્યો કરતાં આપણા પારસી વિદ્વાન સંજાણાનું મંતવ્ય જુદું રહ્યું છે. તેમણે એવો વાદ કર્યો છે કે ગુજરાતીના પ્રથમ અર્વાચીન કવિ નર્મદ નહિ પણ દલપતરામ છે, નર્મદે પોતે એ માન દલપતરામને આપ્યું છે, અને દલપતરામે જ ગુજરાતીમાં કવિતાના ક્ષેત્રે નવા વિષયો ખેડ્યા, તેમજ આપણી જૂની શિથિલ પદ્યરચનાને દૃઢ ઘાટ આપ્યો. એમના મતે દલપતરામની કવિતાએ આપણી કવિતામાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તન આણ્યું.૧૮ સંજાણાનો આ મત, ઉપરોક્ત વિદ્વાનોની ચર્ચા જોતાં, દેખીતી રીતે જ દોષિત જણાય છે. શ્રી સંજાણાએ કવિતાના સ્થૂળ બાહ્ય રૂપને લક્ષમાં રાખ્યું, પણ કાવ્યચેતનાની અવગણના કરી. દલપતરામે નવા વિષયો લીધા એ સાચું; ઈ.સ. ૧૮૪૫માં તેની ‘નવી શૈલીની પ્રથમ ઉપલભ્ય કૃતિ’ ‘બાપાની પીપર’ રચાયેલી. અને સુંદરમ્‌ આપણી અર્વાચીન કવિતાનો પ્રથમ સ્તબક પણ ત્યાંથી જ આરંભે છે. પરંતુ તેમણે એ પણ ભારપૂર્વક સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આપણી કવિતામાં ‘અર્વાચીનતાનો શુદ્ધ આવિષ્કાર’ નર્મદથી શરૂ થાય છે.૧૯ તેમણે અર્વાચીન ગુજરાતી કવિતાના સંદર્ભમાં એક સાચા પ્રસ્થાનકાર લેખે તો નર્મદનું જ મહત્ત્વ કર્યું છે. અહીં આપણે એક વાત એ લક્ષમાં રાખીશું કે નર્મદને નવપ્રસ્થાનકાર તરીકે બિરદાવીએ છીએ ત્યારે કવિ દલપતરામની લોકહિતની ભાવના કે તેમની લેખનપ્રવૃત્તિની નિષ્ઠાની આપણે જરા યે અવગણના કરતા નથી. પરંતુ કાવ્યતત્ત્વવિચારણાની દૃષ્ટિએ જો વિવેક કરવાનો પ્રસંગ હોય તો, નર્મદની કવિતા અને કાવ્યભાવનામાં જે આત્મલક્ષી ઊર્મિકાવ્યોનો પુરસ્કાર જોવા મળે છે તે આપણને પ્રસ્તુત છે; આપણી કાવ્યવિવેચનાના સંદર્ભમાં નર્મદની કવિતા માટેની સભાનતા અને તેનો અર્વાચીનાભિમુખ આવિષ્કાર એ જ આપણને અભિપ્રેત છે.

કવિ નર્મદની વિવેચનાનું મૂલ્ય તેના યુગના સંદર્ભમાં જ વધુ યથાર્થ સ્વરૂપે પામી શકાય. આગળના પ્રકરણમાં નોંધ્યું છે તેમ, એ સમયમાં ગુજરાતમાં કાવ્યશિક્ષણનાં કોઈ ખાસ સાધનો ઉપલબ્ધ નહોતાં. નર્મદને પોતાને કાવ્યશિક્ષણ માટે જે અપાર શ્રમ લેવો પડેલો તે હકીકત તો જાણીતી છે.૨૦ કવિએ પોતાની આત્મકથા ‘મારી હકીકત’માં એની નોંધ લીધી છે.૨૧ તેને પોતાના યુગમાં જે જૂજ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ બન્યું તેમાં કેટલાક અંગ્રેજી, સંસ્કૃત અને વ્રજના ગ્રંથો હતા.૨૨ તેણે પોતાના અભ્યાસના ફલરૂપે ‘પિંગળ પ્રવેશ’, ‘અલંકારપ્રવેશ’, ‘રસપ્રવેશ’, અને ‘નાયિકાપ્રવેશ’ એ પુસ્તિકાઓ રચેલી. આ પુસ્તિકાઓમાં નર્મદનું વિશિષ્ટ ચિંતન જેવું ખાસ નથી, ઘણું ખરું તો તેણે પરંપરાપ્રાપ્ત વિચારો જ પોતાની આવડત પ્રમાણે મૂક્યા છે. એમાં ‘રસ’ વિષેની થોડી ચર્ચા રસપ્રદ છે. તેનો યથાસ્થાને ઉલ્લેખ કરીશું. આપણી કાવ્યતત્ત્વવિચારણાના સંદર્ભમાં એટલું નોંધવું જરૂરી છે કે નર્મદે વ્રજના કવિશિક્ષાના ગ્રંથોની પરિપાટીએ આ પુસ્તિકાઓ રચી છે, એ રીતે વ્રજના ગ્રંથોનો પ્રભાવ કેટલો હતો તે જોઈ શકાય. એમાં શુદ્ધ કાવ્યતત્ત્વવિચારને ભાગ્યે જ અવકાશ હોય. એ રીતે એનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ કરતાં ઝાઝું મૂલ્ય પણ ન હોય.

હકીકતમાં, ઈ.સ. ૧૮૫૮માં લખાયેલો તેનો ‘કવિ અને કવિતા’ નિબંધ એ માત્ર તેની કાવ્યવિચારણાનો જ નહિ, આપણી અર્વાચીન કાવ્યવિચારણાનો પણ, એક પ્રારંભિક પ્રયત્ન લેખે અત્યંત મહત્ત્વનો દસ્તાવેજ બની રહે છે. એ ઉપરાંત તેણે પ્રસંગોપાત્ત ‘શીઘ્ર કવિતા’, ‘કવિતા જાતિ’, ‘પારસી કવિતા’, ‘ગુજરાતી કવિતા’ અને ‘સજીવારોપણ’૨૩ એ વિષયો પર કેટલુંક આછુંપાતળું લખાણ કરેલું છે. વળી મધ્યકાલીન કવિઓ – નરસિંહ, મીરાં, પ્રેમાનંદ, દયારામ આદિનાં ચરિત્રોમાં તેણે એ સૌ કવિઓની કાવ્યપ્રવૃત્તિને ટૂંકમાં મૂલવવાનો પ્રયત્ન પણ કર્યો છે, અને તેમાં તેની કાવ્યસમજણની કસોટી થયેલી જોઈ શકાય. પણ આ બધાં ય લખાણોમાં ‘કવિ અને કવિતા’ નિબંધ જ મહત્ત્વનો છે. આપણી એ યુગની વિચારણામાં એ નાનકડો તો ય સીમાસ્થંભ છે. આપણી નવી વિવેચનાનો એ એક આધારસ્થંભ પણ છે. અહીં એટલું નોંધવું જોઈએ કે નર્મદે પોતાની ‘પિંગળપ્રવેશ’ આદિ પુસ્તિકાઓની રચના માટે જોયેલા આધારગ્રંથોની જે રીતે નોંધ રાખી છે તેવી આ નિબંધ માટે કોઈ નોંધ રાખી નથી. એમ થયું હોત તો તેના અભ્યાસમાં આવેલા કાવ્યવિચારો કે તેના પ્રેરણારૂપ સર્વ કવિવિવેચકોનો આપણને ખ્યાલ આવત. અને આપણી આરંભની કાવ્યવિવેચનાના પ્રેરણાસ્રોતો પૂરેપૂરા સ્પષ્ટ કરવાનું સુગમ બનત. અલબત્ત, તેમાં કેટલાક ગ્રંથો કે મીમાંસકોનો ઉલ્લેખ છે, પરંતુ તેની આરંભની વિચારણાના કેટલાક મુદ્દાઓ માટે તો અનુમાન જ કરવાનું રહે છે. એટલું સાચું કે નર્મદે, એમાં કેટલાક અંગ્રેજ વિદ્વાનોના, કેટલાક સંસ્કૃત વિદ્વાનોના, અને કેટલાક તેને વ્રજના અભ્યાસમાંથી સાંપડેલા અને અમુક સ્વકીય વિચારો ‘એકઠા કીધા છે’ એમ સ્પષ્ટ કર્યું જ છે. તેણે આમ નિખાલસતાથી એકરાર કર્યો છે કે તેના નિબંધમાં મૌલિક ચિંતન કરતાંયે વધુ તો અન્ય ચિંતકોના વિચારોને તેણે પ્રસ્તુત કર્યા છે.

'''– પાઠાંતરોનો પ્રશ્ન૨૪'''

રામનારાયણ પાઠકના મતે, નર્મદનું જે ગદ્યસાહિત્ય આપણને ઉપલબ્ધ થયું છે તે તેના પદ્યસાહિત્યની તુલનામાં એટલું વ્યવસ્થિત અને સંપૂર્ણપણે પ્રકાશિત થયું નથી. અત્યારે નર્મદનાં ગદ્યલખાણોને સંગ્રહતી જે વિવિધ આવૃત્તિઓ જોવા મળે છે,૨૫ તેમાં તેના પ્રકાશનને લગતી બધી વિગતોનો કડીબદ્ધ ઇતિહાસ જડતો નથી. વળી, નર્મદના ઉપલબ્ધ ગ્રંથોમાં ‘નર્મગદ્ય-પુસ્તક ૧લું’ અને ‘જૂનું નર્મગદ્ય - પુસ્તક ૧લું’ કરતાં સરકારી નર્મગદ્યની વાચના (text)માં ઓછોવત્તો ફેરફાર જોવા મળે છે. આ વિશે રામનારાયણ પાઠકની ચર્ચા અહીં ટૂંકમાં નોંધી છે. નર્મદે સૌ પ્રથમ ઈ.સ. ૧૮૬૫માં પોતાનાં ઈ.સ. ૧૮૫૦થી ૧૮૬૫ ઑગસ્ટ ૩૧ સુધીનાં લખાણોનો સંગ્રહ પ્રગટ કરેલો. એ ગ્રંથ ‘નર્મગદ્ય-પુસ્તક ૧લું’ એ શીર્ષકથી પ્રગટ થયેલો. એ પછી સરકારી કેળવણી ખાતાએ શાળાઓમાં શીખવવા માટે તેનાં ગદ્યલખાણો પ્રગટ કરવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી, પણ કેળવણી ખાતાને એમાંનું ઘણુંએક લખાણ વિદ્યાર્થીઓના હિતમાં સુધારવું પડે એમ લાગ્યું. એટલે કેળવણી ખાતાએ એ કામ નર્મદને સોંપ્યું. વળી આ સમયગાળામાં નર્મદને પણ પોતાનું કેટલુંક લખાણ સુધારવાની આવશ્યકતા લાગતી હતી જ. તેણે જોડણીમાં શાળાની કેળવણી અને સરકારી નીતિને અનુસરીને કેટલાક નાનામોટા ફેરફારો કર્યા. ઈ.સ. ૧૮૭૪માં નર્મદનું સંપાદિત અને સુધારાવાળું એ નર્મગદ્ય છપાયું ખરું, પણ જાહેરમાં આવ્યું જ નહિ. સરકારે કોઈક કારણસર એ છપાયેલી નકલો રદ જાહેર કરી. એ પછી કેળવણી ખાતાએ ફરીથી એ કામ મહિપતરામભાઈને સોંપ્યું. તેમણે કેળવણી ખાતાના આદેશોને અનુકૂળ રહીને નર્મદનાં લખાણોમાં સુધારાવધારા કર્યા. તેમણે સંપાદિત કરેલું નર્મદનું ગદ્ય ઈ.સ. ૧૮૭૫માં ‘નર્મગદ્ય’ અથવા ‘કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર – એઓના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ ભાગ-૧-૨’ એ નામે પ્રગટ થયું. આજે સરકારી નર્મગદ્યની જે નકલો મળે છે તેમાં નર્મદનાં ઈ.સ. ૧૮૬૫નાં લખાણો સાથે સરખાવતાં કેટલાંક નોંધપાત્ર પાઠાંતરો જોવા મળે છે. પણ એમાં મહીપતરામભાઈએ પોતે કરેલા ફેરફારો કયા અને તેમાં જો નર્મદના કરેલા ફેરફારોનો સીધો સ્વીકાર હોય તો તે કયો, એ અંગે જાણવાને ચોક્કસ સાધન મળતું નથી. મહીપતરામભાઈએ જે જે ફેરફારો કર્યા તેમાં નર્મદની સંમતિ ન્હોતી જ, એમ રામનારાયણ પાઠકે નોંધ્યું છે.૨૬

નર્મદે પોતાના ‘કવિ અને કવિતા’ નિબંધના આરંભમાં જ પોતાના સ્વભાવ મુજબ, કંઈક અણઘડ લાગતી વાણીમાં, કવિત્વશક્તિ અથવા કવિપ્રતિભાનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. નર્મદની કાવ્યચર્ચામાં એ એક પ્રકારે નવપ્રસ્થાન ગણવું જોઈએ. અલબત્ત, આપણા સંસ્કૃત આલંકારિકોએ કવિની પ્રતિભાની ચર્ચાવિચારણા કરી જ છે.૨૭ પરંતુ એ વિચારણા પાછળથી ઠીક ઠીક અવગણના પામી હતી. નર્મદે સંભવતઃ પાશ્ચાત્ય રોમેન્ટિક કવિઓની કાવ્યભાવનામાંથી પ્રેરણા લઈ કવિચિત્તના સ્વરૂપનો વિચાર આરંભ્યો અને એ સાથે આપણી કાવ્યવિવેચનામાં કવિની પ્રતિભાનો વિચાર પુનઃપ્રતિષ્ઠા પામ્યો.

નર્મદ કહે છે કે કવિત્વશક્તિના મૂળમાં માનવીની સુખદુઃખાદિ ભાવો અનુભવવાની બીજભૂત શક્તિ રહેલી છે.૨૮ હરેક માનવીને જન્મથી જ એ શક્તિ પ્રાપ્ત થઈ હોય છે. પરંતુ સૌમાં એ શક્તિ પાંગરતી હોતી નથી. આ પ્રકારની લાગણીપટુતાનો વિકાસ થાય તો તે કવિત્વશક્તિરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે. નર્મદને પોતાની કવિતાના ઊગમમાં આવી ઉત્કટ લાગણીશીલતાનો અનુભવ રહ્યો હતો, એ હકીકતમાંથી તેણે આ વિચારણાનું સમર્થન મેળવ્યું જણાય છે. તેણે ‘નર્મકવિતા’ની ‘લલિતા’૨૯ ‘સ્વતંત્રતા’૩૦ ‘ઋતુવર્ણન’૩૧ આદિ રચનાઓમાં સર્જનની ક્ષણે લાગણીનો જે અનુભવ કર્યો હતો તેની એ કૃતિઓની પાદટીપમાં નોંધ લીધી છે. (યથાસ્થાને એની વિગતે ચર્ચા કરીશું).

“જેમ જેમ બાળક મ્હોટું થતું જાય છે તેમ તેની બહારની વસ્તુઓની છાપ તેની કર્મેન્દ્રીની મારફતે જ્ઞાનેન્દ્રી ઉપર પડે છે. ત્યાંહાં તે છાપો જ્ઞાનેન્દ્રીઓેની તર્કરૂપ રંગની ચીકાસથી ચીકટાય છે ને પછી મનના ઉપર અસર કરે છે ને એ અસર થવા ઉપર અથવા તો એ રસજ્ઞાનના ગુણ તથા માપવજન ઉપરથી માણસનું ભાવિ કવિસ્વરૂપ જણાઈ આવે છે.”૩૨

પ્રસ્તુત અવતરણમાં નર્મદે યોજેલા ‘કર્મેન્દ્રી’ અને ‘જ્ઞાનેંદ્રી’ એ બે શબ્દો કંઈક વિચારણા માગે છે. તે એમ કહે છે કે બહારની વસ્તુઓની ‘છાપ’ ‘કર્મેન્દ્રી’ મારફત ‘જ્ઞાનેન્દ્રી’ ઉપર પડે છે, ત્યારે તેને કદાચ એમ અભિપ્રેત હશે કે એ છાપ (બાહ્ય) કર્મેન્દ્રીયો દ્વારા ‘મન’ની અંદર પ્રવેશ પામે છે. આપણાં શાસ્ત્રોમાં કર્મેન્દ્રિયને જ્ઞાનેન્દ્રિયથી ભિન્ન કર્મ કરનારી જુદી ગણી છે.૩૩ નર્મદના પ્રસ્તુત અવતરણમાં ‘કર્મેન્દ્રી’ શબ્દ બાહ્ય જ્ઞાનેન્દ્રિયનો સંકેત પ્રગટ કરતો હોવાનું સમજાય છે. આ ઉપરાંત તેની પ્રસ્તુત ચર્ચામાંના ‘તર્ક’૩૪ અને ‘રસજ્ઞાન’ એ શબ્દો ય આગવા સંકેત પ્રગટ કરે છે. ‘તર્ક’ દ્વારા તેને સંભવતઃ અહીં કોઈ કલ્પના વ્યાપાર સૂચવવો છે. જ્યારે ‘રસજ્ઞાન’ દ્વારા તેને રમણીયતાનો બોધ કે એવો જ કંઈ અર્થ સૂચવવો છે. તેની આ વિચારણાનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે રજૂ કરી શકાય :

(૨) કવિત્વશક્તિનો વિશેષ બાહ્ય વિશ્વની અનંત છાપોના સંચયમાં છે. કવિત્વશક્તિની પ્રેરક જે પ્રકૃતિ તે બાલપણથી અનંતવિધ સંવેદનોને આત્મસાત્‌ કરી પુષ્ટ થતી આવે છે. એ રીતે કવિચિત્તમાં બાહ્ય વિશ્વના પદાર્થો વિવિધ ભાવ કે સંવેદનાના સ્પર્શ સહિત સુષુપ્ત રૂપમાં સંગ્રહાયા હોય છે. એ રીતે તેનું ‘રસજ્ઞાન’૩૫ વિકસે છે. તે ‘રસજ્ઞાન’ની ‘ગુણવત્તા’ તથા ‘માપવજન’ ઉપરથી તેનું ભાવિ કવિસ્વરૂપ જણાઈ આવે છે. નર્મદની આ સમજણ તેના અંગત અનુભવથી પોષાઈ જણાય છે. તેણે પોતાના બાલપણનાં સંસ્મરણોની છાપ જે રીતે તેના ચિત્તમાં સંગ્રહિત થઈ હોવાનું નોંધ્યું છે, તે આ સંદર્ભમાં સૂચક છે.૩૬

નર્મદની વિચારણામાંનો આ અંશ ખૂબ જ સૂચક લાગે છે. એ વિચાર તેણે ક્યાંથી લીધો એ વિશે તેણે ઈશારો કર્યો નથી. પરંતુ શૈલી હેઝલિટ્‌ આદિ રોમેન્ટિક કવિઓની કાવ્યચર્ચામાંથી સાંપડયો હોય એ શક્ય છે.૩૭

“રસજ્ઞાન તો સહુ માણસોને હોય છે, ત્યારે શું સહુને જ કવિ કહેવા! પણ રસજ્ઞાન સઘળા માણસનું સરખું હોતું નથી. જુદા જુદા પ્રસંગો ઉપરથી, જુદી જુદી મનશરીરની પ્રકૃતિ ઉપરથી, જુદી જુદી વસ્તુઓ ઉપરથી, જુદાં જુદાં અવલોકન ઉપરથી, જુદા જુદા કાળ ઉપરથી અને જુદા જુદા દેશ ઉપરથી માણસનું રસજ્ઞાન થોડું-ઘણું, પોલું-નક્કર અને ઊંઘતું-જાગતું હોય છે; જેનું રસજ્ઞાન થનથન કરી રહેલું હોય છે, જે લાગણીઓને વશ છે, જે કામક્રોધાદિકને સારી પેઠે ઓળખે છે, જેવું દીઠું સાંભળ્યું તેવું બોલવાની કરી દેખાડવાની અથવા કોઈ પણ રીતે સમજ્યો એમ જુકતીથી રંગીને બતાવવાની જેની શક્તિ છે, તેઓને કવિ કેહેવા.”૩૮

નર્મદની કાવ્યવિચારણામાં આવી કોઈ સર્જનની વિભાવનાનો ખ્યાલ અપેક્ષિત નથી. એના યુગનો સંદર્ભ જોતાં એ વધુ પડતી લેખાય. તેની કાવ્યચર્ચાનું રહસ્ય સ્પષ્ટ કરતાં એટલું જરૂર કહી શકાય કે કવિની લાગણી શબ્દસ્થ થતાં નવો રંગ, નવી ઝાંય ધારણ કરે છે એમ તે સમજ્યો હતો. તેનો આ ખ્યાલ શૈલી કે વડ્‌ર્ઝવર્થના કાવ્યવિચારનો પ્રતિધ્વનિ ઝીલતો હોય એમ જોઈ શકાય. વર્ડ્ઝવર્થે કાવ્યનિર્મિતિની ક્ષણોમાં ચિંતવન દ્વારા મૂળ લાગણીનું નવવિધાન થાય એ હકીકત પર ભાર મૂક્યો હતો.૩૯ નર્મદે કવિતામાં લાગણીનો આવિષ્કાર થાય એ ખ્યાલ પુરસ્કાર્યો, એટલું જ નહિ, કૃતિ સિદ્ધ કરતાં તે ‘જુકતી’ દ્વારા નવો ઘાટ પામે છે એમ પણ સૂચવ્યું.

નર્મદે કવિતાના ઊગમ લેખે સ્વયંભૂ સર્જકશક્તિનો મહિમા કર્યો છે. તે કહે છે : “કવિ થવામાં કંઈ પણ સ્વાભાવિક બુદ્ધિ જોઈએ ખરી.”૪૦ અહીં ‘સ્વાભાવિક બુદ્ધિ’ દ્વારા તેને જન્મજાત પ્રતિભાનો ખ્યાલ અભિપ્રેત જણાય છે. તે એમ નોંધે છે કે કેટલાક પાસે આવી ‘સ્વાભાવિક બુદ્ધિ’ હોય છે, પણ યોગ્ય અવકાશ ન મળતાં તે હ્રાસ પામે છે, જ્યારે કેટલાક પાસે એવી શક્તિ અલ્પ હોય છે પણ તેને યોગ્ય પોષણ મળતાં તે ખૂબ મ્હોરી ઊઠે છે. નર્મદની આ ચર્ચાનું તેના યુગના સંદર્ભમાં વિશેષ મહત્ત્વ છે. એ સમયમાં અનેક કવિયશઃપ્રાર્થીઓ, વ્રજના પ્રભાવ હેઠળ, કવિતાને રચનાચાતુરીનો વિષય સમજતા. એ સમયના ઘણા શિક્ષિતો કવિતા રચવા આતુર બન્યા હતા. સુંદરમે ‘અર્વાચીન કવિતા’માં આવા કવિયશઃપ્રાર્થીઓ માટે એક સ્થાને ‘લેખકો’૪૧ શબ્દ યોજેલો છે! નર્મદ આવા કવિપદવાંછુઓને ઉદ્દેશીને જ જાણે કે કવિપ્રતિભાનો મહિમા રજૂ કરે છે. એના અનુગામીઓ રમણભાઈ નીલકંઠ, નરસિંહરાવ, મણિલાલ આદિએ કવિપ્રતિભાનો ખ્યાલ વધુ ભારપૂર્વક પ્રતિષ્ઠિત કર્યો છે તે આ સંદર્ભમાં ધ્યાનપાત્ર છે. આપણે એ વિશે યથાસ્થાને વિગતે ચર્ચા કરવા ધારી છે. અહીં તો આપણે એ મુદ્દાની જ ભારપૂર્વક નોંધ લઈશું કે ‘ભાખા’ રીતિના પ્રભાવ હેઠળ રચનાચાતુરીનો જે મહિમા વધ્યો હતો તેનો પ્રતિકાર નર્મદાદિની વિચારણામાં ઓછોવત્તો થયો જ છે. કવિતાનું જીવાતુભૂત તત્ત્વ તો લાગણી જ છે, અને તેના મૂળમાં કવિની નૈસર્ગિક પ્રતિભા જ રહી છે એ હકીકત આ રીતે જોરશોરથી રજૂ થતી રહેલી છે.

“એક વિચારને બીજા વિચાર સાથે કેટલો સંબંધ છે અને તેમાં ખરોખોટો કિયો છે એ વાતની તપાસ કરનાર જે આપણી મનશક્તિ તેને વિવેકબુદ્ધી કહેવી, અને એક બે અથવા વધારે વિચારોને પોતાની તરફનો પ્રકાશ આપી રંગનાર અને તેજી આપનાર અને તેમ કરી નવો વિચાર ઉત્પન્ન કરનાર એવી એ મનની શક્તિ તે તર્કબુદ્ધી.૪૨” અને પછી તે કવિતાની વ્યાખ્યા કરે છે :

“ને ‘તર્કબુદ્ધીનું નિસારણ’ એટલે તેનું શરીર ઉપર અથવા બહાર નિકળી આવવું તે કવિતા એમ એક વિદ્વાન કહે છે.”૪૩

“કવિતામાં વિવેકબુદ્ધીનું થોડુંઘણું કામ પડે છે એ વાત ખરી, તો પણ હમે એમ કહેવાને વાજબી ધારીએ છીએ કે કવિતાની જણતી તર્કબુદ્ધિ છે. પછી એ જણતરને થોડીવાર વિવેકબુદ્ધીરૂપ ધાવ મળી હોય તો તે સારું કેળવાય એમાં શક નહીં.”૪૪

“જેમ જેમ બાળક મ્હોટું થતું જાય છે, તેમ તેમ બહારની વસ્તુઓની છાપ તેની કર્મેન્દ્રી મારફતે જ્ઞાનેન્દ્રી ઉપર પડે છે. ત્યાંહાં તે છાપો જ્ઞાનેન્દ્રીઓની તર્કરૂપ રંગની ચીકાસથી ચીકટાય છે.”૪૫ અહીં બાહ્ય વિશ્વના પદાર્થોની ‘છાપો’ને સ્વકીય રંગ આપનાર, કોઈ ‘જ્ઞાનેંદ્રી’ઓના વ્યાપારને તર્કરૂપ કહ્યો છે. એ વ્યાપારથી બાહ્ય પદાર્થોની ‘છાપ’ જે નવીન ‘રંગ’ ધારણ કરે છે૪૬ તેને કારણે જ તે ચિત્તમાં સ્થાયી ‘રૂપ’માં વસવા યોગ્ય બને છે, અને એ ‘રૂપ’માં જ તે ચિત્તને અસર કરવાની ક્ષમતા પ્રગટ કરે છે. આમ કવિત્વશક્તિના બંધારણમાં પણ ‘તર્ક’ વ્યાપાર પ્રવર્તે છે. સર્જનની ક્ષણો જોડે તેને ત્યાં સાંકળવામાં આવ્યો નથી. અલબત્ત, ‘રંગીને બતાવે છે’ એમ તે કહે છે ત્યારે, સંભવતઃ કાવ્યરચનાની ક્ષણોમાં પણ એ પ્રકારે ‘રંગ’ આપનાર કોઈ એવો જ ચિત્તવ્યાપાર તેને ઉદ્દિષ્ટ હોય.

આપણે જરા આગળ ઉપર નર્મદે સ્વીકારેલી કવિતાની વ્યાખ્યાનો નિર્દેશ કર્યો હતો. એ વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે હતી : “તર્કબુદ્ધીનું નિસ્સારણ એટલે તેનું શરીર ઉપર અથવા બહાર નીકળી આવવું તે ‘કવિતા’ એમ એક વિદ્વાન કહે છે.”૪૭ નર્મદની કાવ્યચર્ચામાંનો વિલક્ષણ લાગતો આ અંશ શેલીની કાવ્યવિચારણાના સંદર્ભમાં ગ્રહણક્ષમ બની રહે છે. શેલીએ કવિતાને ‘કલ્પનાની અભિવ્યક્તિ રૂપ’ લેખાવી છે, અને અભિવ્યક્તિની આ ક્ષણ માનવચિત્તની આંતરસંવાદી લયાન્વિત દશા છે. આવી સભરતાની ક્ષણોમાં માનવચિત્ત સહજ અભિવ્યક્તિ સાધવા પ્રવૃત્ત થતું હોય છે.૪૮ માનવચિત્તની અંદર જે સર્જકશક્તિ સક્રિય બને છે, જે creative principle કાર્ય કરી રહ્યો હોય છે, તે માટે શેલીએ અચેતન વાદ્યતંતુનો દાખલો આપ્યો છે, અને વાદ્યતંતુની તુલનામાં માનવીની સર્જકતાનો જે વિશેષ રહ્યો છે તેનો વિચાર રજૂ કર્યો છે. શેલીમાંથી નર્મદે પકડેલો વિચારતંતુ જોઈશું :

“તે વિદ્વાન કહે છે કે જેમ કોઈ ગોખમાં મૂકેલી સતાર જુદી જુદી ગતિના પવન વડે હાલે છે અને મધુર સોરાવટ કહાડે છે તે પ્રમાણે માણસના ઉપર, બહારની તથા અંદરની વસ્તુઓની છાપ પડેથી મધુરી અસર થાય છે. રે એટલું જ નહિ પણ તે અસર પેલી અસલ છાપના જેવી જ આબેહૂબ થાય છે, બિંબ પ્રતિબિંબ જ. આ વાત માણસનામાં સતાર કરતાં વિશેષ છે. સતારના સૂરને અને પવનની ગતિને લય અથવા સામ્ય નથી. પણ માણસના મનને અને બાહ્યાંતર છાપને લય છે.”૪૯

વાસ્તવમાં, નર્મદે કેટલીક પાયાની વિચારણા, ખાસ કરીને કલ્પનાશક્તિ (Imagination), કવિતા (Poetry), અને કવિ (Poet) વિશેની વિચારણા શેલીમાંથી જ પ્રાપ્ત કરી જણાય છે. સંભવતઃ શેલીને અનુસરીને તેણે ત્રણેય શબ્દોના પ્રથમ વ્યાપક સંકેતો રજૂ કર્યા છે, તે પછી જ એ ત્રણે ય શબ્દોને રૂઢ અર્થમાં યોજ્યા છે. આગળ નોંધ્યું છે તેમ, બાહ્ય વિશ્વના સંનિકર્ષથી માનવચિત્તમાં સંવાદી લયયુક્ત સંગીતમય અંતઃસ્થિતિ જન્મે છે ત્યારે તે સહજ અભિવ્યક્તિ સાધે છે. આ પ્રકારની સર્ગશક્તિ માનવીમાં આદિકાળથી જ અનુસ્યૂત રહેલી . ‘Poetry is connate with the origin of man.’૫૦ એમ શેલી માને છે. તેની કાવ્યસમજણમાંનો જ એક વિલક્ષણ અંશ નર્મદમાં જોવા મળે છે. માનવવ્યક્તિમાં આવી કોઈ કલ્પનાશક્તિ (Imagination) Vital Creative Principle કાર્ય કરતો હોય છે.૫૧ એટલે જ આદિવાસી કે બાળકમાં આવી સહજાભિવ્યક્તિ સાધતી ચિત્તવૃત્તિ જોવા મળે છે. અને સમાજજીવનના સંદર્ભમાં તો અનંતવિધ એવી ચિત્તવૃત્તિઓને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે.૫૨ નર્મદે આ વિચારો પોતાની સૂઝ પ્રમાણે રજૂ કર્યા છે.

અહીં નર્મદની ‘રસ’ વિશેની એક વિલક્ષણ સમજણ સ્પષ્ટ થાય છે. તે કહે છે : ‘ઈશ્વરે અહીં ને તહીં, નાના પ્રકારની વસ્તુઓ ઉત્પન્ન કરેલી છે, જે જોઈને, જેને વિષે સાંભળીને, જેના ઉપર વિચાર કરીને, માણસન દિલમાં કંઈ થઈ આવે છે ને જેથી જોયેલી સાંભળેલી અને વિચારેલી વસ્તુની છાપ તેના ઉપર આબાદ પડે છે ને તેને તે વસ્તુઓનો રસ સમજાય છે. રસ એટલે અંદરની મજા. દુઃખથી પણ રસ ઊપજે છે. કોઈને દુઃખી જોતાં આપણામાં સાત્ત્વિક ભાવ પેદા થાય છે તે પણ એક રસ છે.’૫૩ નર્મદે અહીં જે ‘રસ’નો વિચાર રજૂ કર્યો છે તે શેલીની વિચારણાના સંદર્ભમાં વધુ સારી રીતે ગ્રહણ કરી શકાય. શેલીએ આંતર-બાહ્ય પ્રકૃતિની અસરથી વ્યક્તિચિત્તમાં સર્જાતી મધુરરમ્ય સંવાદી લયયુક્ત સંગીતાત્મક અંતઃસ્થિતિને જ, વ્યાપક રૂપમાં, ‘કવિતા’ ગણી. નર્મદે પણ એવી જ અંતઃસ્થિતિને ‘રસ’ની કોટિનો અનુભવ ગણ્યો. ‘રસ’ એટલે અંદરની ‘મજા’ – દ્વારા તેને એવી જ કોઈ  ચિત્તાવસ્થા અભિપ્રેત જણાય છે.   

આગળ આપણે જોઈશું કે નર્મદે ‘સાહિત્યદર્પણ’કારને અનુસરી, ‘વાક્યં રસાત્મકં કાવ્યમ્‌ |’ એ વ્યાખ્યા પુરસ્કારી, કવિતામાં રસતત્ત્વની પ્રતિષ્ઠા કરી. જોકે તે રસસિદ્ધાંતની શાસ્ત્રીય ઝીણવટભરી ચર્ચા કરી શક્યો નથી. તેના ‘રસ પ્રવેશ’માં તેણે કેટલીક પરંપરાગત વિચારણા જ રજૂ કરી છે. આમ છતાં તેણે તેમાં ’રસ’ના અધિકાર વિશે જે થોડીક ગડમથલ કરી છે તે રસપ્રદ છે.૫૪ અહીં એક વાત એ પણ નોંધવી જોઈએ કે ભારતીય કાવ્યમીમાંસામાં રસનું સ્વરૂપ, રસનિષ્પત્તિ, રસનું સાચું અધિષ્ઠાન આદિ વિષયોમાં ખૂબ ઝીણવટભરી ચર્ચા થયેલી છે. તેમાં રસનું અધિષ્ઠાન તે ભાવક છે એવો આચાર્ય અભિનવગુપ્તનો મત બહુમાન્ય થયેલો છે. આચાર્ય અભિનવગુપ્તના મતે રસ એક પ્રકારે આત્મપ્રકાશ અને આત્મવિમર્શ છે. સાહિત્યકૃતિનો યોગ થતાં ભાવક અંતે તો આત્મભાવનાને જ આસ્વાદે છે. આપણે રમણભાઈની રસમીમાંસા નિમિત્તે એ વિષે વિગતે ચર્ચા કરીશું. અહીં એટલું જ નોંધીશું કે, કોઈ વિશ્વપદાર્થની ઉપસ્થિતિમાં વ્યક્તિચિત્તમાં સર્જકતાની ક્ષણે કોઈ સંવાદી અંતઃસ્થિતિ જન્મે છે એવા શેલીના ખ્યાલને અનુસરીને નર્મદે ‘રસ એટલે અંદરની મજા’ એવી વ્યાખ્યા કરી જણાય છે.

‘કવિતા’નો વ્યાપક વિચાર રજૂ કર્યા પછી નર્મદે સંભવતઃ શેલીને અનુસરીને જ ‘કવિ’નો વ્યાપક વિચાર રજૂ કર્યો છે. આગળ જોયું તેમ, આ વિશ્વની ઉપસ્થિતિમાં ઓછોવત્તો ‘રસ’ તો સૌ કોઈ અનુભવે છે, પણ ‘કવિ’ નામને પાત્ર તો થોડીક વિશિષ્ટ વૃત્તિવાળી વ્યક્તિઓ જ સંભવે છે : ‘બોલવામાં, ગાવામાં, ઈશ્વરી અને કૃત્રિમ પદાર્થોની નકલ કરવામાં થોડોઘણો સઘળા લોકો રસ જોય છે. પણ એકનો એક જ, તેનો તે જ નથી જોતાં, માટે જેવો ઉપર લખ્યા પ્રમાણે ઘણા આગળ પડતા છે તેઓને “કવિ” કહેવા.૫૫ પરંતુ ‘કવિ’નો સંકેત વાણીના ઉપાસક કવિથી ઘણો વિસ્તાર્યો છે. અને એની ચર્ચા પછી તેણે તેને રૂઢિગત અર્થમાં પ્રયોજ્યો છે.

“કવિઓ અથવા જેઓ, ન જતો રહે એવો ઉપર લખેલો ‘રસ’ વિચારે છે અથવા બતાવે છે, તેઓ ભાષાકવિ, ગાનારા, નાચનારા, ઇમારત બાંધનારા, સલાટો, ચિતારાઓ માત્ર નથી, પણ કાએદા કરનારા, કળા શોધનારા અને રાજ્ય સ્થાપનારા હોય છે. એટલે આ સઘળા કવિઓ જ છે. એમ નહિ કે ભાષામાં કવિતા કરે તેને જ કવિ કહેવા. હર કોઈને ઉપર લખેલી વાતોથી અનુકૂળ થયા તેને કવિ કહેવા, પછી તેઓ કોઈ પણ રીતે અને કોઈ પણ બાબત ઉપર પોતાનું રસજ્ઞાન કહાડો. ભાષા, રંગ, આકાર, એ સર્વ કવિતાની બાબતો અને કવિતા લખવાનાં સાધન છે.”૫૬

“કવિતાને સઘળી વાત જોડે સંબંધ છે, તેમાં ભાષા કવિઓને ઘણો સંબંધ ધર્મ જોડે માલૂમ પડે છે.”૫૭

“કવિતામાં બે ગુણ છે : વર્તમાનકાળની જ વાત સૂક્ષ્મ નજરથી જોય છે, અને તેની ખોડ બતાવી નવી સૂચના બતાવે છે, એટલું જ નહિ પણ વર્તમાનને જોઈને ભવિષ્ય કહે છે.”૫૮

શેલીના મૂળ વિચારનો અહીં કંઈક ધૂંધળો અને અસ્પષ્ટ ખ્યાલ નર્મદે રજૂ કરેલો જણાય છે. શેલીએ કવિની પરમ દૃષ્ટા લેખે પ્રતિષ્ઠા કરી છે. કવિને તેની સહજોપલબ્ધિની ક્ષણે જે રહસ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, પ્રેરણાની પ્રોજ્જ્વલ ક્ષણે વિશ્વની પાર રહેલું જે કોઈ ‘સત્ય’નું દર્શન થાય છે, તે જ કવિતાનું જીવાતુભૂત તત્ત્વ છે. પ્લેટોએ પોતાના World of Ideasની પરમ પ્રતિષ્ઠા કરી, કવિના વિશ્વને સત્યથી બેવડું છેટું ગણી તિરસ્કારી કાઢ્યુ; પણ શેલીએ કવિની સૃષ્ટિને પરમ સત્યની ધારક ગણી તેની પ્રતિષ્ઠા કરી. A poet participates in the Eternal, the Infinite, and the One; as far as relates to his conceptions, time and place and number are not.૫૯ શેલીના મતે કવિ આવા શાશ્વત અને અનંતનું અનુસંધાન કેળવતો હોય છે. એટલે એ અર્થમાં તે દૃષ્ટા પણ ખરો. નર્મદે પોતાને શેલીનો જે કંઈ વિચાર ગ્રાહ્ય બન્યો હશે તેને પોતાની રીતે મૂક્યો છે, જોકે તેમાં શેલીના વક્તવ્યનું રહસ્ય પૂર્ણ પ્રગટ થતું નથી.

“Their language is vitally metaphorical, that is, it marks the before unapprehended relations of things and perpetuates their apprehension, until the world which represent them become, through time, signs for portions or classes of thoughts : instead of pictures of integral thoughts, and then if no new poets should arise to create afresh the associations which have been thus disorganised, language will be dead to all the nobler purposes of human intercourse.”૬૧

પણ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં – ‘કવિતા શું છે એ સમજાવ્યું નથી પણ કવિતાનાં સાધનો કહ્યાં છે’ – એમ કહી તે એ વ્યાખ્યાને કાઢી નાખે છે. અને પછી વિશ્વનાથના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ ‘સાહિત્યદર્પણ’ની વ્યાખ્યા ‘વાક્યં રસાત્મકં કાવ્યમ્‌ |’ રજૂ કરે છે. આમ કવિતાના પ્રાણતત્ત્વ લેખે તે રસની પ્રતિષ્ઠા કરે છે. સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસામાં આનંદવર્ધને અને ખાસ તો અભિનવગુપ્તે રસની કાવ્યના પ્રાણતત્ત્વ લેખે અપૂર્વ પ્રતિષ્ઠા કરી. તે પછી મમ્મટ અને વિશ્વનાથે રસસિદ્ધાંતની પુનઃપ્રતિષ્ઠા કરી. નર્મદે વિશ્વનાથના સૂત્રમાંથી પ્રેરણા લઈ આપણી વિવેચનાને શુદ્ધ રસતત્ત્વની દિશામાં અભિમુખ કરી. તેણે વિશ્વનાથના પ્રસ્તુત સૂત્ર પર નોંધ કરી કહ્યું છે : “વાક્યરૂપી શરીરમાં જે રસરૂપી જીવ છે તે કવિતા. આ રીતે તો કવિતાની પરીક્ષા એટલી જ છે કે તે ખુશ કરતી અને અસર કરતી જોઈએ.”૬૨

સરકારી નર્મગદ્યમાં પ્રસ્તુત સૂત્ર પર જે નોંધ કરી છે તે ખૂબ સૂચક છે. તેમાં નવેસરથી કવિતાની વ્યાખ્યા મળે છે. રસ છે આત્મા જેનો એવું જે વાક્ય તે કવિતા. અમે આમ સમજીએ છીએ કે જે તર્કશક્તિથી સાર્થ વાણીમાં રસનું અવતરણ થયું હોય તે કવિતાશક્તિ અને સાર્થ વાણીમાં અવતરેલો જે તર્કજનિત રસ તે કવિતા.”૬૩ ભારતીય રસતત્ત્વ અને પાશ્ચાત્ય કાવ્યમીમાંસકોએ નિપજાવેલા કલ્પનાના સિદ્ધાંતનો વિનિયોગ કરવાનો એ એક નોંધપાત્ર પ્રયત્ન જણાય છે, પરંતુ આ વિધાનનું કર્તૃત્વ અસ્પષ્ટ છે.

‘જૂનું નર્મગદ્ય’માં કાવ્યની વ્યાખ્યા પછી નર્મદે પાશ્ચાત્યોએ સ્વીકારેલાં કાવ્યપ્રયોજનોનો વિચાર પણ સાંકળ્યો છે. મૂળ ગદ્યમાં કાવ્યની વ્યાખ્યા પછી તેણે ઉમેર્યું છે : ‘આ રીતે તો કવિતાની પરીક્ષા એટલી જ કે તે ખુશ કરતી અને અસર કરતી જોઈએ.’૬૪ આમાં ‘ખુશ કરતી’ એટલે to delight અને ‘અસર કરતી’ એટલે to move એ બે પાશ્ચાત્ય કાવ્યપ્રયોજનો આપણા રસવિચાર જોડે સાંકળવાનો પ્રયત્ન છે. આપણી રસમીમાંસામાં રસાનુભવનો પરમાનંદ અતિ ગૌરવપૂર્ણ સ્થાન પામ્યો છે, અને આપણા આલંકારિકોએ આનંદ સિવાય અન્ય લૌકિક પ્રયોજનોનો રૂઢિગત સ્વીકાર કર્યો હોવા છતાં, કાવ્યાનુભવની પરમ સિદ્ધિ તો રસાનુભવમાં જ છે, એ હકીકત તેમના લક્ષ્ય બહાર રહી નથી. અહીં નર્મદે રસાનુભવને પાશ્ચાત્ય મીમાંસકોની પરિભાષામાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે એ ખૂબ સૂચક છે. પાશ્ચાત્યોએ વળી કાવ્યપ્રયોજન લેખે નૈતિક ભાવકના શ્રેય, વૈયક્તિક કેળવણી કે સામાજિક ભૂમિકા પર તેની હિતાવહતા સ્વીકારી છે. નર્મદે એ વાત પોતાની રીતે મૂકી છે :

“કવિતા તે જ છે કે જે ગુપ્ત રીતે અસર કરતી અને આપણા મનની સાથે વાતો કરે છે, જે આપણી પરોપકાર બુદ્ધિ અને દયાને જાગતી કરે છે, જે પ્રીતિના જોસ્સાને બહાર કહાડે છે, જે આપણી લાગણીઓને કેળવીને લાયક કરે છે, જે પડતી દશામાં દલાસો, ચડતીમાં ક્ષમા અને જિંદગાનીમાં નાના પ્રકારનાં નિર્મળ સુખ આપે છે.”૬૫

નર્મદની કાવ્યવિચારણામાં કાવ્યતત્ત્વને લગતા અનેક વિચારો બીજભૂત સ્વરૂપમાં સ્થાન પામ્યા છે. એમાંની કેટલીક ચર્ચા તો તેણે તેના પાશ્ચાત્ય કાવ્યમીમાંસાના અભ્યાસમાંથી સીધેસીધી લીધી જણાય છે. જોકે એ બધા વિચારોને તેણે ત્રૂટક ત્રૂટક સ્વરૂપમાં જ મૂક્યા છે. તેમાંથી સુસંગત કાવ્યવિચાર તારવવાને આવશ્યક ગહન અભ્યાસ અને ધૈર્ય તે કેળવી શક્યો નથી. કદાચ એ તેની પ્રકૃતિને અનુકૂળ નહોતું. કાવ્યપ્રયોજન પછી તે એક મહત્ત્વના પ્રશ્નને રજૂ કરે છે : “વસ્તુઓને અને બનાવોને જેવા હોય તેવા જ રંગમાં ચિતરી બતાવવામાં કે પછી ગમે તે રીતે તેને કવિ પોતાના તર્કના પ્રદેશમાં લઈ જઈને જેવો રંગ આપે તેવા રંગથી ચિતરી બતાવવામાં – (બેમાંથી કોઈ રીતની કવિતા કીધાથી) કવિને માન છે?”૬૬ અને અનેક વિદ્વાનોનાં મંતવ્યોને સારવી આપતાં તે કહે છે : “એવું કંઈ જરૂરનું નથી કે વસ્તુઓ આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવી જોઈએ, તે ગમે તેવી હોય પણ તેને જે તર્કથી વણાયેલું ને રંગાયેલું વસ્ત્ર પેરાવવું, તે તર્ક અલૌકિક જોઈએ ખરો.”૬૭ આમાં તે કવિસૃષ્ટિની વસ્તુ પરિચિત જગતની હોય તો ચાલે, પણ તેના નિરૂપણમાં કશીક લોકોત્તર ચમત્કૃતિ તો જન્મવી જ જોઈએ એવું તે માનતો જણાય છે. વળી, કવિસૃષ્ટિની વિશિષ્ટતા રજૂ કરવા અન્ય વિદ્વાનોનો આધાર લઈ તે કહે છે : “એક વિદ્વાન કહે છે કે જેવું કુદરતમાં હોય તેવું ચિતરી બતાવવું; એટલું જ નહીં, પણ તેની સાથે કર્મ અને બિનાઓને આશ્ચર્યકારક અને ફેરફારવાળી અને નવાઈ જેવી રીતે બતાવવાં જોઈએ. બન્યું તે જ ન બતાવવું, પણ જે ભવિષ્યમાં બની શકે તે બતાવવું એ કવિનું કામ છે. સંસ્કૃત વિદ્વાનો કહે છે કે તે કવિતા સારી જાણવી જે નવા તર્કને ઉત્પન્ન કરે છે, ને એ રીતે મનના નવા નવા તરંગોથી પ્રફુલ્લિત કરે છે.”૬૮ પ્રસ્તુત વિચારણામાં એરિસ્ટોટલને૬૯ અભિમત કાવ્યસિદ્ધાંતને સંક્ષેપમાં રજૂ કરી, તે સાથે સંસ્કૃત વિદ્વાનોએ૭૦ કવિપ્રતિભા વિશે રજૂ કરેલા ખ્યાલને મૂકી આપ્યો હોવાનું સમજાય છે. આપણી અર્વાચીન કાવ્યવિવેચનામાં, આમ, બે ભિન્ન પરંપરાના કાવ્યશાસ્ત્રના વિચારોને સાથે મૂકી અવલોકવાનો પ્રયત્ન નર્મદથી જ આરંભાયો જણાશે. તે કહે છે કે પ્રતિભાશાળી સર્જક પોતાની લોકોત્તર સૃષ્ટિમાં, દેખાતા જગતની વીગતો અને ઘટનાઓને યથાતથ રજૂ કરીને થંભી જતો નથી. તે પોતાની ભાવનાને અનુરૂપ નવી સંભાવ્ય એવી સૃષ્ટિ પણ રચે છે. આવી નવીન કથાસૃષ્ટિની ઘટમાળને આગવું ઋત હોય છે, અને એના સર્જકકવિની પ્રતિભા દ્વારા તે પ્રગટ્યું હોય છે. સંસ્કૃત આચાર્યોએ પ્રતિભાને નવા નવા ઉન્મેષ પ્રગટાવનારી પ્રજ્ઞાબુદ્ધિ કહી છે અને એ ‘પ્રજ્ઞા’ બુદ્ધિ જ પેલી લોકોત્તર સૃષ્ટિનું આગવું ઋત પ્રગટાવતી હોય છે એમ સ્વીકાર્યું છે.

“ઇતિહાસ કરતાં કવિતા ઘણી ગંભીર અને તત્ત્વવેત્તા છે. ઇતિહાસમાં તુટક તુટક બીનાઓ (જેમાં કાળ, જગા, હકીકત, કારણ ને કાર્ય હોય છે તે) સિવાય બીજો કોઈ સંબંધ નથી. ઇતિહાસ થોડાને લગતી વાતની જાણ કરે છે, પણ કવિતા માણસ માત્રને લગતી વાતની જાણ કરે છે. ઇતિહાસ અપૂર્ણ છે, થોડા વખતને જ અને કેટલીએક બાબતો જે ફરી ભાગ્યે જ થવાની હોય તે વિષે બોલે છે. પણ કવિતા પૂર્ણ ને સઘળા કાળને સારુ છે; અને જે જે કારણ અને કાર્ય માણસજાતના સ્વભાવમાં ને સ્વભાવથી નીપજવાનાં છે તે સર્વનો અંકુર કવિતામાં લખાયેલો હોય છે.”૭૧

નર્મદે કાવ્યસૃષ્ટિના સ્વરૂપ વિશે પ્રસ્તુત ખંડમાં ચર્ચાનો જે મુદ્દો ઉપસ્થિત કર્યો છે, તેનું બીજી દૃષ્ટિએ પણ મહત્ત્વ છે. એમાં તેણે કવિતાના સત્યાસત્યનો પ્રશ્ન જ સ્પર્શ્યો છે. આપણી વિવેચનામાં એ જાતનો એ કદાચ પ્રથમ પ્રયત્ન છે. પાશ્ચાત્ય વિવેચનામાં, અલબત્ત, આ પ્રશ્ન છેક પ્લેટોના સમયથી ચર્ચાતો રહ્યો છે. પ્લેટોએ કાવ્યસૃષ્ટિના સ્વરૂપની ચર્ચા કરતાં એમ પ્રતિપાદિત કરેલું કે કવિ (કળાકાર) આભાસી જગતની નકલ માત્ર કરતો હોવાથી તે પરમ ‘સત્ય’થી બેવડો છેટો રહે છે.૭૨ એના પ્રત્યુત્તર રૂપે જ જાણે કે એરિસ્ટોટલે એવો સિદ્ધાંત રજૂ કર્યો કે કવિ જે નવી ભાવનાપૂર્ણ સૃષ્ટિનું નિર્માણ કરે છે તે દ્વારા તે પેલા પરમ ‘સત્ય’ની જ નજીક જતો હોય છે.૭૩ નર્મદની ચર્ચામાં અણવિકસિત રહેલો આ મુદ્દો, સાક્ષરયુગમાં રમણભાઈ નીલકંઠની કાવ્યચર્ચામાં વિદ્વત્તાપૂર્ણ છણાવટ પામ્યો છે. એ વિશે આગળ યથાપ્રસંગ ચર્ચા કરીશું.

“હાઝિલિટ નામનો વિદ્વાન કહે છે કે કોઈ પણ પદાર્થની અને બનાવની તેનાં તેજીપણાએ કરીને આપણાં મનમાં જે સ્વાભાવિક છાપ પડે છે અને જેથી (વગર વિચારે આપોઆપ અથવા ઇચ્છાએ) તર્ક અને જોસ્સા ઝપ જાગી ઉઠી કામે વળગે છે અને પછી સાત્વિક ભાવે સામાનાં સુખદુઃખ આપણને લાગે છે, અને એથી પછી અવાજ, અથવા શબ્દનું જે નીમસર નિકળવું થાય છે, તે છાપનું નામ કવિતા.”૭૪

નર્મદે અહીં જે હેઝલિટ્‌નો કાવ્યવિચાર ઉતાર્યો, તેમાં હેઝલિટ્‌ના Imagination માટે ‘તર્ક’ અને passion માટે ‘જોસ્સા’ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો જણાય છે. હેઝલિટ્‌ના સમગ્ર કાવ્યસિદ્ધાંતમાં આ બે શબ્દો બીજભૂત સંપ્રત્યયો છે.૭૫ જોકે વડર્‌ઝવર્થ, શેલી આદિ રોમેન્ટિક કવિઓની કાવ્યભાવનામાં Imagination કે passion એ બે સંપ્રત્યયો ઓછાવત્તા પાયામાં રહ્યા છે. પરંતુ હેઝલિટ્‌ના કાવ્યવિચારમાં એ બંનેનો વ્યાપક પ્રયોગ જોવા મળે છે, તે નોંધપાત્ર છે.

નર્મદે પ્રસ્તુત નિબંધ ‘કવિ અને કવિતા’ (રચના ઈ.સ. ૧૮૫૮)માં તે સમયે તેના અભ્યાસમાં આવેલા કેટલાક પાશ્ચાત્ય કાવ્યવિચારોને આમેજ કરી લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. અને હેઝલિટ્‌નો કાવ્યવિચાર પણ એ રીતે એમાં સહજ સ્થાન પામ્યો છે. પરંતુ એ પછીનાં લખાણોમાં હેઝલિટ્‌ના કાવ્યવિચારનો પ્રભાવ કંઈક વિશેષ રહ્યો જણાય છે. તેણે હેઝલિટ્‌ના Imagination અને Passion એ બે શબ્દોનો અનુક્રમે ‘ચિત્ર પાડવાની શક્તિરૂપ તર્ક’ અને – ‘જોસ્સો’ – ઉત્કટ ભાવાવેશ – એ શબ્દોમાં અનુવાદ કરી લીધો જણાય છે. ‘નર્મકવિતા’ની અનેક પાદટીપોમાં૭૬ ‘ચિત્ર પાડવાની શક્તિ’ અને ‘જોસ્સો’ એવા પ્રયોગો વ્યાપક પ્રમાણમાં જોવા મળે છે, તેના મૂળમાં પણ કદાચ હેઝલિટ્‌નો પ્રભાવ હોય એમ લાગે છે. વળી, મધ્યકાલીન કવિઓની કવિતાની મુલવણી કરતી વેળાએ તેણે ‘ચિત્ર પાડવાની શક્તિ’ અને ‘જોસ્સો’ એ બે સંપ્રત્યયોને જ વધુ તો પાયાના નિકષ લેખે સ્વીકાર્યા જણાય છે.૭૭ અને અંતમાં એ પણ નોંધવું જોઈએ કે તેણે તેના ‘આત્મચરિત્ર’રૂપ ગ્રંથ ‘મારી હકીકત’માં પણ એ જ પરિભાષાનો અનેક સ્થાને પ્રયોગ કર્યો છે.૭૮