સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ભાગ-3/આલેક કરપડો
ભાડલામાં લાખા ખાચરની ડેલીએ એક દિવસ સવારે ડાયરો જામ્યો હતો. કસુંબાના રંગ દેવાતા હતા. એ વખતે આપા લાખાના બે કાઠીઓ એક ખૂણામાં બેઠા બેઠા ધીરે સાદે વાતે વળગ્યા હતા. “જસા ગીડા!” વીકા ગીડાએ કહ્યું : “આ ઉકલું હમણાં ભારે ફાટ્યું છે, હો!” “આવડી બધી ફાટ્ય શેની આવી છે ઈ ખબર્ય છે ને? આપા લાખાએ મોઢે ચઢાવ્યો છે, બા! આપો તો એને દેખે એટલે આંધળોભીંત!” “તે હવે ઉકલાનાં લાડ ઉતારી નાખીએ.” બેય કુટિલ કાઠીઓએ ઉકા નામના લાખા ખાચરના માનીતા કાઠીનું કાસળ કાઢવાનો મનસૂબો કર્યો. ડાયરા સામે જોઈને જસા ગીડાએ ઊંચે સાદે કહ્યું : “એ આપાઓ! હમણે સાંભળ્યું છે કે સરલાની પાડિયુંને મૂછ્યું આવી છે.” “તે બા, સરલામાં વળી કોનીયું પાડિયું?” “બીજા કોનીયું? રાણા કરપડાની. જેને ઘેર આલેક કરપડા જેવો જોધારમલ દીકરો હોય એનાં જ ઢોર ફાટફાટ આઉ લઈને ફરે ને, બા!” “ઓહો! રાણાની ભેંસ્યુંને માથે તો કાંઈ લોહીના થર ચડ્યા છે! ચીંટિયો લઈએ તો ધાર થાય.” હોકાની ઘૂંટ લેતાં લેતાં આપો લાખો બોલ્યા : “તઈં તો, બા, આલેકનાં વારણાં લેવા જાવું પડશે.” “આપા લાખા, ઈં વાતું થાય!” લાખા ખાચરને રઢ ચડાવવાના ઇરાદાથી વીકો ગીડો દાઢમાંથી બોલ્યો. “ઠીક તઈં, બા! માંડો પલાણ. એનાં કાંઈ મૂરત જોવાય છે?” કહીને લાખો ખાચર બગલાની પાંખ જેવું પાસાબંધી કેડિયું પહેરીને તૈયાર થયા. પાણીનું છાપવું ભરીને બેય બાંયોની કરલ ચડાવી લીધી. દાઢીના કાતરા ઝાપટીને મોસાળિયું બાંધી વાળ્યું. દોઢસો ઘોડે લાખો ખાચર સરલા ભાંગવા ચડ્યા. રસ્તામાં જસા ગીડાએ અને વીકા ગીડાએ ઉકાના ઘાટ ઘડવા માંડ્યા. એને ખબર હતી કે આલેક કરપડો હંમેશાં દુશ્મનોની ફોજમાં જે મોવડી હોય તેનેજ માથે ત્રાટકે છે. ઉકાને મોવડી બનાવવાનું તરકટ મંડાણું. “અરે ઉકા!” વીકે આદર કર્યો : “માણસમાં કે’વાય કે રાજા જેને માથે ત્રૂઠે, એનાં તો દળદર ભુક્કા થઈ જાય. પણ બા, આપા લાખાની તારે માથે આવડી બધી મહેરબાની તોય તારા કરમમાંથી આ ટારડી નૉ ટળી, હો!” “અરે બોલ્ય મા, બોલ્ય મા, વીકા!” જસાએ મહેણું દીધું : “નકર હમણે જ આપો લાખો ઉકાને એની કાળુડી દઈ દેશે.” “એ બા, બહુ નો દાઢીએ, હો! મરમનાં વેણ કાળજાં વીંધે, બા! લ્યો, તમારે બહુ હોંશ હોય તો કાળુડી ઉકાને દીધી!” એમ બોલીને આપો લાખો ઉકા ભણી બોલ્યા : “લે ઉકા! હેઠો ઊતર્ય. આ લે કાળુડી, લાવ્ય તારી ટારડી મારી રાંગમાં.” કાળુડી તે કેવી? જાંબુડાવરણી : કાયા ઉપર ગલ ઊપડતા આવે : ઊંટ જેટલી તો ઊંચી : હજાર ઘોડાંમાંથી નોખી તરીને નજરમાં વસી જાય. ઉકો ભોંઠો પડ્યો. ગીડો બોલ્યો : “ઉકા! હવે લઈ લે, લઈ લે. ધણીને પોરસ આવે ઈ ટાણે મોઢું ફેરવીએ, માળા મૂરખ?” દરબાર ટારડી ઉપર બેઠા, ઉકો કાળુડી ઉપર ચડ્યો. થોડોક પંથ કપાણો એટલે વળી કાવતરું આગળ વધ્યું. “ભણેં, આપા લાખા! આવે હથિયારે હવે તો બાપડો ઉકો ભૂંડો લાગે, હો! ચાકરને શોભાવીએ, તો પૂરેપૂરો શોભાવીએ. કાળુડીના ચડનારને તો સોનાની ખોભળે ભાલો હોય, સોનાને કૂબે ઢાલ હોય અને સોનાની મૂઠ્યે તરવાર શોભે, બાપ! આજ તારે તો બક્ષિસ કરવાની વેળા છે.” લાખા ખાચરને હોંશ આવી, પોતાનાં હથિયાર છોડતાં છોડતાં એ બોલ્યા : “ભણેં ઉકા! આ લે, બાંધુ લે આ ત્રણેય વાનાં, ને લાવ્ય તારાં કાટલ હથિયાર માળી આગળ.” ઉકો શરમાણો, વળી ગીડો બોલ્યો : “ઉકા, લ્યો! ધણીની કસું તૂટતી હોય, ઈ તો મોટો ભાગ્ય કે’વાય ને, મૂરખા! બાંધી લે.” ઉકાએ હથિયાર બાંધ્યાં. “ઓહો! શું ઉકાને અરઘે છે ને!” એમ બોલતી બોલતી સવારી આગળ વધી. વળી ગીડો બોલ્યો : “આપા લાખા! તું તો લાખણ મહારાજ કે’વાછ. અને હવે શું ઉકાને માથે આવો તૂટલફાટલ તરફાળ હોય? અરે ભૂંડા! તાળે તો હવે કાંઈ ઘલઢેગઢપણે નગરનો ફાળિયો અરઘે, બા?” પોતાને માથે નગરનું ફાળિયું, સોનેરી તાર ભરેલા કાળા છેડાવાળું હતું, તે ઉતારીને લાખા ખાચરે ઉકાને માથે બંધાવ્યું : પોતે ઉકાનો લીરો વીંટી લીધો. આજ પોતાના માનીતા ચાકરને આવી નવાજેશ કરીને લાખા ખાચરનું હૈયું ખૂબ હરખાણું, ઘાટ પણ પૂરેપૂરો ઘડાઈ ગયો! સરલાની સીમમાંથી લાખા ખાચરના અસવારોએ ભેંસો વાળી, ગોવાતીઓની ડાંગો આંચકી લીધી. ગોવાતીઓ ચીસો દેતા દેતા રાણા કરપડા પાસે પહોંચ્યા. રાણાના ત્રણ મોટા દીકરા : શેલાર, વાઘો અને ભોકો ઘેર હતા. પણ નાનેરો આલેક કણબાવ્ય ગામે ગયેલ.
સાંજ ટાણે આલેક ચાલ્યો આવે છે, ઘોડી ઉપર ફક્ત ડળીભર બેઠો આવે છે. જાંઘ નીચે તરવાર દબાયેલી છે. ત્યાં તો એણે સરલાનો બૂંગિયો ઢોલ સાંભળ્યો. “મારા ગામને પાદર બૂંગિયો!” આલેક બબડ્યો. ચમકીને એણે ઘોડીને એડી મારી. પલક વારમાં પાદર આવ્યું, પણ ઝાંપો બંધ દેખ્યો. અંદર રાણો કરપડો ઊભેલો. આલેકે સાદ કર્યો : “ઝાંપો ઉઘાડો.” “બાપ આલેક, ઝાંપો શી રીતે ઉઘાડું? જીવતર કડવું ઝેર થઈ ગયું, અને તું બેઠે આપણી હાથણિયું લઈને લાખો ખાચર સરલાનો સીમાડો છાંડે તે દી હું સમજીશ કે આલેક પથરો પડ્યો’તો.” “લ્યો બાપુ, ત્યારે રામરામ!” “બાપ, ઊભો રહે, બે વેણ ભણવાં છે.” “બોલો.” “આલગા, ખબર છે ને? વડ્યે વાદ, અને નાંભે નાતરું હોય, હો કે! તારો વડિયો જ ગોતજે. ઘેંસના હાંડલાં ફોડીશ મા.” “પણ બાપુ, આપા લાખાને તો કે દીયે દીઠા નથી, એનું કેમ?” “અરે, મારા પેટ! લાખા ખાચરને ઓળખવો પડે? દોઢસો ઘોડાંમાં સહુથી કાઠાળી જાંબુડાવરણી ઘોડી; હેમની ખોભળે ભાલો; મોઢું કળાય એવી હેમને કૂબે ઢાલ; હેમની મૂઠવાળી પ્યાલા જેવી તરવાર; અને માથે મેકર : ઈ આપા લાખાનાં એંધાણ.” “બસ, બાપુ!” કહીને આલેકે ઘોડીની વાગ હાથમાંથી છોડી દીધી; ઘોડીના પડખામાં એડીનો ઘા કર્યો. ઉબરડાની સીમમાં આંબ્યો. લાખા ખાચરનાં દોઢસો ઘોડાંની કતાર ચીરીને આલેક સોંસરવો પડ્યો. આઘે ઉકો કાઠી, આપા લાખાનાં એંધાણ ધારણ કરીને ઊભો હતો તેને ઝપાટામાં લીધો. ઉકાની કાળુડી ભાગી. ભાગતી કાળુડીએ આલેકની બરછી ઉકાને માથે પડી. ઉકાના રામ બોલી ગયા. બીજા કાઠી બીકના માર્યા તરી ગયા. લાખો ખાચર હેબતાઈ ગયા. ગીડાઓને તો ઉકાનું જ કાસળ કાઢવું હતું. લાખા ખાચરને લઈને એ ચાલ્યા ગયા. આલેક પોતાની ભેંસો વાળીને ઘેર આવ્યો.
મોરબીના દરબારગઢમાં જીવોજી ઠાકોર એક ચારણની સાથે ચોપાટ રમે. ‘આવજે, આલેકડા સીસાણા!’ એમ બોલીને ચારણ પાસા ફેંકે, ગોઠણભેર થઈને જેમ ચારણ ‘આવજે, આલેકડા સીસાણા!’ એમ કહી ઘા કરે, તેમ તેમ એવા દાવ આવે કે ઉપરાઉપરી ઠાકોરની સોગઠીઓ ઢિબાતી જાય. સીંચાણો બાજ જેમ પંખી ઉપર ઝપટ કરે તેવી રીતે ચારણના દાવ ઠાકોરની સોગઠી ઉપર આવવા લાગ્યા. ખિજાઈને ઠાકોર બોલ્યા : “ગઢવા, એ તારો આલેકડો સીસાણો વળી કોણ છે?” ચારણ કહે : “દરબાર, ઈ સીસાણો તો સરલા ગામનો આલેક કરપડો — રાણા કરપડાનો દીકરો.’ આલગ વાઘાં ઉપડ્યે, ઝાક્યો કણરો2 ન જાય, મેંગળ3 મૂઠીમાંય, રે’ કીં4 ધખિયો5 રાણાઓત.6 [જે વખતે ઘોડા ઊપડે છે તે વખતે આલેક કોઈનો રોક્યો રોકાય નહિ. માતેલો હાથી કાંઈ મૂઠીમાં રહી શકે છે?] “અરે રંગ રે, ગઢવા! નાની એક ગામડીનો બાપડો કાઠી તારો સીસાણો!” ખડખડ હસીને ઠાકોર બોલ્યા. “તો કરો પારખું. પણ ચેતી જાજો હો, બાપુ! આલેકડો આખી ફોજમાંથી મોવડીને જ વીણી લે છે; બીજા ઉપર એનો ઘા નો’ય!” ગઢવીએ આવીને સરલામાં આલેક કરપડાને ખબર દીધા કે જીવોજી ઠાકોર ત્રાટકશે. આલેકે જવાબ દીધો : “ભણેં ગઢવા! ઠાકોરને કે’જો કે તમે આવશો ત્યારે પાણીનો કળશિયો ભરીને સરલાને પાદર હુંય ઊભો રહીશ; બીજું તો અમારું ગજું શું?” સેના લઈને મોરબીના ઠાકોરે સરલા ગામ ઉપર સવારી કરી. સાંજ ટાણે ગામની સીમમાં દાખલ થયા. બરાબર એ જ ટાણે એક વેલડું એ ફોજની આગળ સરલાને માર્ગે ચાલ્યું જતું હતું. ઠાકોરે પડકાર કર્યો : “કોણ છે માફામાં?” વોળાવિયાએ કહ્યું : “સરલાવાળા આલેક કરપડાની મા છે.” જીવાજી ઠાકોરને એટલી જ જરૂર હતી. મોરબીનો મેલીકાર બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયો. વચ્ચે બરાબર વેલડું રાખ્યું. એમ આખી સવારી ચાલી આવે છે. રાણા કરપડાએ સરલાના કોઠા ઉપરથી નજર કરી, વેલડું ઓળખ્યું. એણે કહ્યું : “ઝટ આલગને બોલાવજો, બા!” આલેકની આંખે ભરણ ભરેલું. મોં ધોઈને દુખતી આંખે એ આવ્યો. રાણાએ આંગળી ચીંધાડીને કહ્યું : “બાપ આલગ! આ જોયો? તાળી માની જાન હાલી આવતી સૅ. ફુલેકો ચડ્યો સૅ. આવે ટાણે આલગા જેવો દીકરો ભારે રૂડો દેખાતો સૅ, હો! આલગને જણ્યોય પરમાણ!” આલેકને તો આટલા મહેણાનીય જરૂર નહોતી. એ હથિયાર લઈને ચડ્યો. ધાર ઉપર ચડીને જોયું તો સામે ઠાકોરની સેના ઊભેલી. મોરબીનાં પાંચસો ભાલાં સૂરજનાં છેલ્લાં કિરણોની સાથે દાંડિયારાસ રમતાં હતાં. એક ઘોડી સહુથી એક મૂઠ ચડિયાતી મોખરે ઊભી હતી. ઉપર બેઠેલ અસવારના હાથમાં સોનાની કુંડળે ભાલું હતું. માથા ઉપર કનેરીબંધ નવઘરું હતું. “એ જ ઠાકોર!” એમ બોલીને આલેકે ઘોડીને છૂટી મૂકી દીધી : બંદૂકની ગોળી જેમ નિશાન ઉપર જાય તેમ એ ગયો. સામેથી સામટી બંદૂકોનો તાશેરો થયો. વીંધાતે શરીરે આલેકે એ મોવડી ઘોડેસવારને ઘોડી ભેટાડી દીધી. નવઘરાંનો પહેરનારો આલેકને પહેલે જ ભાલે પડ્યો. પણ એ નવઘરાંવાળો અસવાર મોરબીનો ઠાકોર નહિ. ઠાકોરને કાને તો જ્યારથી ચારણનું વેણ પડ્યું હતું ત્યારથી એ ચેતી ગયેલા : આલેક આવ્યો તે પહેલાં જ પોતાનો પોશાક એણે એક ખવાસને પહેરાવીને પોતાની ઘોડી ઉપર બેસાડેલો હતો. ખવાસ પડ્યો. ઠાકોરે આલેકનું પારખું કરી લીધું. એને તો એટલું જ કામ હતું. ફોજ લઈને એણે મોરબીને માર્ગે ઘોડાં વહેતાં કર્યાં.
આંહીં આલેકને તો પાંત્રીસ ઘા થયેલા. સરલાના કાઠીઓએ આલેકને ઝોળીમાં નાખ્યો. ઝોળી ઉપાડતાં જ આલેકે આંખો ઉઘાડી. “અરે ફટ્, આલેક ઝોળીએ હોય કદી?” એમ કહી પેટે ભેટ કસકસાવીને આલેક ઘોડેસવાર થઈને ઘેર આવ્યો. આવીને બાપુને પગે લાગ્યો : “બાપુ! હવે રામરામ કરું! બહુ વસમું લાગે છે. ઝટ જમીન લીંપો.” બાપુ કહે : “અરે બેટા! ઘરનો ડાયરો ઘેર નહિ; આપણાં સગાંવહાલાં નથી આવ્યાં અને આલગ જેવો દીકરો એમ મળ્યા વન્યા જાશે?” આલેક કહે : “ભલે બાપુ.” એની પીડા વધતી હતી, પણ એ ચૂંકારો કર્યા વિના પડ્યો રહ્યો; બાપુને કહે : “બાપુ, હવે તો કાળી આગ લાગી છે, હો!” “તો આપણે કસુંબો કાઢીએ.” એમ કહી કસુંબો કાઢી બાપુએ આલેકને ત્રણ ધોબા લેવરાવ્યા. કણબાવ્ય, ધોળિયું, અપાળિયું, વેળાવદર વગેરે આજુબાજુને ગામડેથી સગાંવહાલાં આવી પહોંચ્યાં. સહુને આલેકે રામરામ કરીને પૂછ્યું : “લ્યો બાપુ, હવે ભેટ છોડું? છે રજા?” “અરે મારા બાપ! મહેમાનને વાળુ વન્યા આલેકડો રાખશે? માણસો વાતું કરશે કે આલેકડે સહુને ભૂખ્યા-તરસ્યા મસાણ ઢસરડ્યા. મારો આલગો ગામતરું કરે, ને પરોણા વાળુ વન્યા રહે?” “ઠીક બાપુ!” કહી મરણને ખાળતો આલેક બેઠો રહ્યો. મહેમાનોએ વાળુ કર્યાં. હોકા પીધા. આલેકે સહુની સાથે હસીને વાતો કરી; પછી પૂછ્યું : “હવે બાપુ? હવે તો મારે ને જમને વાદ થાય છે, હો!” “અરે આલગા! મારો આલગો તે અધરાતે જાય? ગા’ના ગાળા તો છૂટવા દે, બાપ! હવે વાર નથી.” બાપ-દીકરો દાંત કાઢે છે. વાતો કરે છે, એમ કરતાં પ્રાગડ વાસી. ગાયો છૂટી. આલેક બોલ્યો : “બાપુ, હવે તો લાજ જાશે હો! મારા શ્વાસ તૂટે છે!” “મારો બેટો! કાઠિયાણીનો દીકરો ડાયરાને કસુંબાની અંતરાય પાડે કોઈ દી? હમણાં ડાયરાને કસુંબા લેવરાવીને પછે છાશું પાઈ દઈએં. પછી સહુ હાલીએં, નીકર ડાયરો વગોવશે કે આલગના મરણમાં દુઃખી થ્યા!” કસુંબો ને શિરામણ ઊકલી ગયાં. આલેક પૂછે છે : “બાપુ! હવે?” “બસ, હવે ખુશીથી જા, મારા બાપ! પણ બેટા આલગડાને કાંઈ પાલખી હોય? એ તો હાલીને જ સુરાપરીમાં જાય ને! એ તો અસમેરનાં પગલાં ભરે.” આલેક કહે : “બાપુ, તમે તો ગજબ આદર્યો!” બાપુ બોલ્યા : “હોય, બાપ, હોય; શૂરવીરને તો જીવે ત્યાં લગીયે ગજબ, ને મરે ત્યારેય ગજબ!” આલેક ઊઠ્યો. એને હાથમાં ભાલો લેવરાવ્યો. ભેટમાં તરવાર આપી, પગમાં કોરી મોજડી પહેરાવી, કપાળે કેસરચંદનનું તિલક કર્યું, ગળામાં હાર નાખ્યો. ગાજતે ઢોલે ડાયરો હાલ્યો. આખા ડાયરાની મોઢા આગળ આલેક કરપડો હાલ્યો. સ્મશાને પહોંચ્યો. ચેહ ખડકાઈ. આલેક ચિતામાં બેઠો. સહુએ રામરામ કર્યાં. બાપુએ પૂછ્યું : “બેટા, કાંઈ કહેવું છે?” “હા બાપુ! મારો કૉલ છે કે મારા વંશનો હશે તેને કોઈ દી ધીંગાણામાં ઉનત્ય (ઊલટી) નહિ આવે.” એટલું બોલીને એણે ઉત્તર દિશાનું ઓશીકું કર્યું, ભેટ છોડી નાખી. આત્મારામ ઊડી ગયો. એનું વરદાન આજ સુધી પણ ફળતું આવે છે.
મોરબીના દરબારગઢમાં એ જ ઠાકોર એ જ ચારણની સાથે સોગઠે રમે છે. ગોઠણભેર બનીને ચારણ પાસા ફગાવતો ફગાવતો બોલે છે : “આવજે, આલેકડા સીસાણા!” ખિજાઈને ઠાકોર કહે છે : “તારો સીસાણો તો ગયો ઊંચો!” “હા ઠાકોર, હા! આંહીં તો તમે ખવાસનો વેશ પહેરીને એને છેતરી આવ્યા, પણ ત્યાં સ્વર્ગાપરમાં તમારા બાપુ કાંયાજી ભાગીને ક્યાં જશે? ત્યાં આલેકડો તમારા બાપુને નહિ જંપવા દે. આજ રાતે જ હું આભમાં બોકાસાં સાંભળતો હતો.” એમ કહીને લલકાર્યું — આલેકડો આકાશ, વાળો વઢવાડ્યું કરે, કાઠી કાંયા પાસ, રાડ્ય ન મેલે રાણાઓત. [હવે તો આલેક આકાશમાં તારા પિતા કાંયાજીની સાથે યુદ્ધ કરતો હશે. એ રાણાનો પુત્ર ત્યાં કાંયાજીની પાસે પોતાનો વિરોધ નહિ મૂકે.]