ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાસંપદા/રા. વિ. પાઠક/સૌભાગ્યવતી!!
રા. વિ. પાઠક
મલ્લિકાબહેન આવ્યાં ત્યારથી મારે તેમની સાથે મૈત્રી શરૂ થયેલી. બધામાં કંઈક તેમના તરફ મારું મન ઘણું આકર્ષાતું. એવી નમણી અને સુંદર બાઈ મેં દીઠી નથી. ઉંમર કાંઈ નાની ન ગણાય, પાંત્રીસ ઉપર શું, ચાળીસની હશે. પણ મોં જરા પણ ઘરડાયેલું ન લાગે. છોકરાં નહીં થયેલાં એ ખરું, પણ કોઈ કોઈ એવાં નથી હોતાં, જેમને ઘણાં વરસ જુવાની રહે? કશી ટાપટીપથી નહીં, સ્વાભાવિક રીતે જ.
અને ખાસ તો મને એટલા માટે આકર્ષણ કે મને બંનેની જોડ બહુ સુખી ને રસિક લાગેલી. વિનોદરાય પણ સુંદર, પડછંદ શરીરવાળા! મને બરાબર યાદ છે, એમની સાથે અમારે કેમ ઓળખાણ થઈ તે. રાતના દસ વાગ્યે ઓચિંતા ‘ડૉક્ટરસાહેબ’ ‘ડૉક્ટરસાહેબ’ કરતા આવ્યા! હું અને ડૉક્ટર ચાંદનીમાં બહાર ખુરશીઓ નાંખી બેઠેલાં. અલબત્ત, સાધારણ રીતે જાણીએ કે નવા આવેલા એક્સાઇઝ ઇન્સ્પેક્ટર છે. આવકાર આપી બેસાડ્યા, પૂછ્યું, તો કહે, જુઓને ડૉક્ટર, ગાલે ઝરડું ઘસાયું છે. ડૉક્ટરે ટોર્ચ નાંખી જોયું તો ખાસ્સો અરધોક ઈંચ ઊંડો ઘા પડેલો. તે ને તે વખતે પાટો બાંધી આપ્યો. એ ગયા પછી ડૉક્ટર કહે, આપણા દેશમાં મિલિટરી ખાતામાં આપણા લોકો જઈ શકતા હોત તો વિનોદરાય તો લશ્કરમાં શોભે એવા છે! અને ખરેખર એવા જ હતા. ઘોડદોડની શરતમાં સાહેબો સાથે પણ ઊતરે અને ઘણી વાર ઇનામ લઈ જાય!
કંઈક મારું એ દંપતી તરફ વધારે ધ્યાન ગયેલું તેનું કારણ મને તેમના જીવનમાં રોમાન્સ દેખાતો તે પણ હશે. માણસને ઘણી વાર પોતાથી વિરુદ્ધ સ્વભાવવાળાં માણસો તરફ આકર્ષણ થાય છે. અમે બન્ને શાન્ત સ્વભાવનાં, અને આ વિનોદરાય! અદમ્ય પ્રેમવાળા! એક વાર મળવા આવ્યા હતા. અમારે પછી તો ઘણો નિકટનો પરિચય થયેલો. ત્યારે ડૉક્ટર કહે, ‘વિનુભાઈ, રાતમાં એટલા બધા શા માટે ઘોડો દોડાવતા આવ્યા કે ઝરડું વાગ્યું?’ ત્યારે કહે – મને બરાબર યાદ છે, એ મશ્કરીના અવાજથી બોલતા હતા પણ તેમનો આવેશ સાચો હતો – કહે: ‘મારો ઊંટવાળો એક દુહો ઘણી વાર ગાય છે:
તે હું છતે ઘોડે દૂર પડી રહું તો નાદાર ગણાઉં ના? દસ ગાઉમાં હોઉં તો નક્કી જાણવું કે રાત અહીં જ ગાળવાનો!’ અને એ આવેશ એમના જીવનમાં સાચો હતો. એક વાર બપોરે હું મલ્લિકાને ત્યાં બેસવા ગઈ હતી. વિનોદરાય ડિસ્ટ્રિક્ટમાં લાંબું રહેવાના હોય ને મલ્લિકા એકલાં હોય ત્યારે ઘણી વાર એમને ઘેર હું બેસવા જતી. એક વાર અમે બન્ને વાતો કરતાં હતાં ત્યાં ધબ ધબ કરતા વિનોદરાય દાદર ચડ્યા અને ઑફિસેય ગયા વિના, પરભાર્યા ઘરમાં જ.
ગાતા ગાતા વેગથી અંદર ધસ્યા. મલ્લિકાનું મોં પડી ગયું, અને સારું થયું તેમણે અંદર આવ્યા પછી મને તરત જોઈ! પછી પોતે મોં ધોવા ચાલ્યા ગયા. હું પણ કામનું બહાનું કાઢી ચાલી નીકળી.
મને થયું: હું અને ડૉક્ટર જેવાં માણસોની વાત જુદી છે. પણ સામાન્ય લોકોમાં, દંપતીને પ્રસંગે પ્રસંગે થોડું જુદું રહેવાનું આવે, તો તેમના જીવનનો કંટાળો, પરસ્પરની ઉદાસીનતા ઓછાં થઈ, – પ્રેમ તો શી ખબર, પણ જીવનમાં રંગ તો આવે.
પણ એક વાત મને નહોતી સમજાતી. ઘણી વાર મલ્લિકાને ઊંડે ઊંડે કોઈ દુઃખ હોય એવું મને જણાતું. એને છોકરાં નહોતાં, પણ છોકરાંનું દુઃખ કરે એવી એ નહોતી. અને એ દુઃખ સાચું હોવું જોઈએ. એ કાલ્પનિક દુઃખથી દુઃખી થાય એવી નબળા મનની નહોતી. એનો સ્વભાવ જોતાં હું પૂછવાની હિંમત કરી શકતી નહીં. અને પોતાનું દુઃખ પોતે જ કોઈની સહાનુભૂતિ વિના સહી લે એવી માનિની હતી. દહાડા જતા ગયા તેમ તેમ તેના દુઃખની ખાતરી મને વધતી ગઈ અને તેનું કૌતુક પણ વધતું ગયું.
એક વાર વિનોદરાય ડિસ્ટ્રિક્ટમાં હતા અને મલ્લિકા મારે ઘેર બેઠી હતી. બપોરના ત્રણેકને સુમારે નોકર કહેવા આવ્યો કે સાહેબ આવ્યા છે. મારાથી કહેવાઈ ગયું કે ‘પધારો ગુણવંતી ગોરી, તમારા નાવલિયા આવ્યા.’ પણ એમ કહીને તેમની સામે જોઉં છું તો એટલી જુગુપ્સા, સંતાપ, તિરસ્કાર, વ્યથા, મલ્લિકાના મોં પર દેખાયાં કે હું આભી જ બની ગઈ. એ લગભગ મારી ઉંમરની જ, છતાં મેં તે તદ્દન જુવાન હોય એટલી મશ્કરી કરી તેથી, કે મારી મશ્કરીમાં તે છોકરાં વિનાની છે એવા કટાક્ષનો એને વહેમ પડ્યો તેથી, કે તેના ઉપર પ્રેમની સ્થૂલતાનો કે ઘેલછાનો તેને આક્ષેપ જણાયો તેથી તેને માઠું લાગ્યું કે શું તે હું કશું જ ન સમજી શકી. તેને પૂછવાને, તેની માફી માગવાને, મેં તેની સામે જોયું પણ તે મારી સામું જોયા વિના ચાલી ગઈ. બેત્રણ દિવસ પછી પાછી મને મળવા આવી ત્યારે, પહેલાં મળવા આવી ત્યારે હતી તેટલી જ ખુશમિજાજમાં તેને જોઈ એટલે પછી મારા મનનો વહેમ જતો રહ્યો. મેં તેને પૂછ્યું નહીં, પણ મારું કૌતુક દહાડેદિવસે વધતું ગયું.
એક દિવસ બપોરે મલ્લિકા મારે ઘેર હતી. અમે બન્ને એક કોચ પર બેઠાં હતાં. ત્યાં અમારી દૂધવાળી જીવી તેની નાની છ વરસની દીકરીને લઈને આવી. જીવી એક ખરેખર પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ છે. ઊંચી અને કદાવર! તેનું શરીર જુવાનીમાં જાડું નહીં પણ પુષ્ટ અને ભરાવદાર હશે. વર્ણે ગોરી છે, જાણે ક્યાંકની રાણી થવા સરજાયેલી હોય એવી મોટી અને ગંભીર ચાલે એ ચાલે છે. તેની ચામડી તેજસ્વી છે. જોકે આંખના ખૂણાની કરચલી તેનો ઘરડાપો અને જીવનની ઉપાધિઓ સૂચવે છે. ત્રણેક વરસ ઉપર અહીં આવી ચડેલી. અમારે ઘર માટે અને દવાખાનાના દરદીઓ માટે ઠીક ઠીક દૂધ જોઈએ પણ દૂધ ખરાબ આવતું. અમને હમેશનો અસંતોષ રહેતો. ત્યાં આ બાઈએ આવી ઘરાકી બાંધવાનું કહ્યું. ભાવ પણ તેણે જરાક ઓછો બતાવ્યો; અને મને તેના બોલવામાં શ્રદ્ધા આવવાથી મેં ડૉક્ટરને કહ્યું. ને ત્યારથી તેનું જ દૂધ અમે લેવા માંડ્યાં. કદી ભેગ નહીં, કદી બગડે નહીં. એના સામું જોઈ મેં કહ્યું: ‘કેમ આવી અત્યારે?’
મલ્લિકા કહે: ‘તમે ઘણી વાર વાત કરો છો જે બાઈની તે આ?’
મેં કહ્યું: ‘હા. કેમ જીવી આજ આટલું વહેલું દૂધ કેમ લાવી?’
જીવી કહે: ‘બહેન, દૂધ તો નિતને વખતે લાવીશ. આ તો મારી પાડી વિયાણી, તે કહ્યું લાવ બહેનને આપી આવું! બળી કરીને શાબને ને છોકરાંને ખવરાવજો. પહેલવેતરી છે. નહીં તમારી પાસેથી પૈસા લઈને વેચાતી લીધી’તી, – એ પાડી! રૂપાળી બળી થશે.’
મેં કહ્યું: ‘ઠીક, સારું. પાડીને શું આવ્યું? પાડી કે પાડો.’
‘બહેન, આવી છે તો પાડી!’ કહેતાં જીવીથી જરાક મલકાઈ જવાયું.
હું ઊભી થઈને કબાટમાંથી પૈસા લેવા જતી હતી, તે જીવી સમજી જઈને બોલી: ‘મારા સમ બહેન! તમારે પરતાપે તો અહીં હું ઠરીને રહી છું. અને આ તો શી વિસાત છે, પણ તમ જેવાં મારે ઘેર આવ્યાં હો ના, તો હું તમારા દૂધે પગ ધોઉં! મેં તો ચાર ચાર ભેંશના વલોણાં કર્યાં છે, ને મહેમાનોને હોંશે હોંશે દૂધ ને ઘી પીરસ્યાં છે.’
મેં પૂછ્યું: ‘તે અલી તારું ગામ કયું?’
‘આ નહીં રહ્યું જીવાપર? અહીંથી આઠ ગાઉ થાય.’
‘તે ત્યારે ત્યાંથી ઢોરબોર બધું ફેરવી નાખ્યું?’
‘ના બહેન, ત્યાં બધુંય છે. ચાર ભેંશું છે, ચાર બળદ છે.’
‘ત્યારે એ બધાંનું કોણ કરે છે?’
‘કાં, દીકરાની વવું છે ને! ચાર દીકરા છે, બેની વવું છે, એકની હમણાં આવશે, બે દીકરિયું છે, તેમાં એક તો આણું વળાવવા જેવડી છે. મારો પટેલે બેઠો છે!’
મને વાતમાં વધારે રસ પડ્યો. મેં કહ્યું, ‘જીવી આજ તો વહેલી આવી છે તે બેસ. અમે કરેલી બળી ચાખતી જા.’ નોકરને બળી કરવાની સૂચના આપી ને પાછી આવી હું ફરી કોચ પર બેઠી. ટિપાઈ જીવી આડી આવતી હતી, તે એક બાજુ મૂકી તેની સાથે વાત શરૂ કરી.
‘લે જીવી, નિરાંતે બેસ. વાત કર. મને કહે. એવું ઘર મૂકીને અહીં કેમ આવી?’
‘કંઈ નહીં બહેન, વળી અહીં આવી, બીજું શું?’
‘કેમ, છોકરાની વહુઓ સાથે ન બન્યું, કે દીકરીઓને પરણાવવામાં કાંઈ તકરાર થઈ, થયું શું? કહે.’
‘અરે બહેન! હું તો વવુંને હથેળીમાં રાખું એવી છું. મારે દીકરીઓ ને વહુવારુમાં જરાય વહેરોવંચો નહીં. બધાંયને સાથે લૂગડાં લઉં!’
મેં કહ્યું: ‘ડાહી થઈને કહે છે, પણ જરૂર વહુઓ સાથે નહીં બન્યું હોય. એવી જબરી છો, કે બધું ધાર્યું કર, ને ધાર્યું કરવા જતાં નહીં બન્યું હોય.’
ફરી જીવીએ કહ્યું: ‘ના બહેન, સાચું કહું છું.’
એટલામાં બળી તૈયાર થઈને આવી. ટેબલ ઉપર મૂકી. જીવી કહે: ‘બહેન, ઊની ઊની ચાખી જુઓ. ગોળ લઈને ખાઓ. ગોળ સાથે સારી લાગે.’ પણ મને તોફાન સૂઝ્યું તે કહ્યું: ‘ના, એ તો તારી વાત કહે તો જ ખાઉં, નહીં તો ભલે ટાઢી થઈ જાય; એમ ને એમ પડી રહેશે, હાથ અડાડે એ બીજાં!’
જીવી જરા હસી. ‘બહેન તમેય તે…’ પછી ધીમે રહીને છોકરીને ‘જા બેટા, લોટો લઈને ઘેર જા, ભેંશું આવવા વેળા થશે. જા, હું હમણાં આવી હોં.’ કહીને તેને ઘેર મોકલી. મેં કહ્યું: ‘ભલે ને બેઠી.’ જીવી કહે: ‘ના, મોટાંની વાતુંમાં છોકરાંને બેસાડવાં સારાં નહીં. જા બેટા.’ મેં તાજી બળી પાંચછ ચોસલાં છોકરીના હાથમાં માય તેટલાં આપ્યાં, ને લોટામાં ગોળનું દડબું નાંખ્યું ને કહ્યું, ‘સંભાળીને જજે હોં!’ છોકરી ગઈ એટલે મેં કહ્યું: ‘આને કેવડી લઈને આવેલી?’
‘બે વરસની.’
‘ત્યારે કહે, કેમ આવેલી? લડી નહોતી ત્યારે ઘર છોડીને કેમ ચાલી આવી? કેમ કાંઈ ઘરડી થઈ એટલે પટેલે બહાર ફરવા માંડ્યું, કે શું થયું કહે?’
‘ના બહેન! એની પીઠ સાંભરે છે, મારાથી ખોટું ન બોલાય. પટેલ એવો નથી.’
‘ત્યારે રિસાઈ હો તો તારા પટેલને બોલાવું. તને મનાવીને લઈ જાય. તારા જેવી બાઈ તો ઘરમાં કેવી શોભે!’
‘અરે, એ તો હું કહું એટલું કરીને લઈ જાય એમ છે. પાડી લઈને આવી. એને ખબર પડી, મને તેડવા આવ્યો, ને કહે શહેરમાંથી કહે એ લૂગડાં ને ઘરેણાં લઈ દઉં હાલ્ય, બસો રૂપિયા બાંધીને આવ્યો છું. હાલ્ય જાણે શહેરમાં માલ લેવા આવ્યાં’તાં. તને ગમશે એમ રાખીશ. પણ મેં જ ના પાડી.’
મને બહુ આશ્ચર્ય થયું. બાઈને પટેલ માટે ભાવ હતો, સ્નેહ હતો, એ હું જોઈ શકતી હતી. અને છતાં આ બાઈ આટલી ઉંમરે એકલી રહેવા નીકળી આવી! મને તો સમજાયું નહીં. મારું કુતૂહલ વધ્યું. ‘ત્યારે કેમ આવી કહે. મારા સમ ન કહે તો!’
જીવી બોલી: ‘બહેન, એવા સમ શા સારુ દેતાં હશો? તમ જેવાં નસીબદારને મારે શું કહેવું?’
‘ના જો, મારા સમ દીધા ને! મને કહે.’
‘જુઓ બેન! હું ઘરડી થઈ. હવે મને છોકરાં થાય એ ખમાતું નથી. એટલે આ છેલ્લી છોકરીને લઈને ચાલી નીકળી.’
‘પણ એવું હોય તો તને છોકરાં ન થાય એવું કરાવી આપું. હવે આ મોટાં મોટાં માણસો એવું કરે છે. જોતી નથી? આ દેસાઈસાહેબ. ત્રણ છોકરાં છે. નાનું છોકરું આઠ વરસનું થયું, પણ તે પછી છોકરાં નથી!’
‘પણ બહેન, મારે તો સંસારવહેવાર જ નથી જોઈતો. હું ધરાઈ રહી છું. હું ઘરડી થઈને એ તો એવો ને એવો જુવાન રહ્યો! હું વીસ વરસની આવી ને હતો, એવો ને એવો છે, મૂઈ હું મરીયે ન ગઈ, નહીં તો એ એની મેળે જુવાન બૈરી લાવત ને એના બધા કોડ પૂરા થાત. પણ બહેન, હવે આ ઘરડા શરીરે, એક જરા અડે છે એય નથી ખમાતું! કોણ જાણે કેમ, એને મારાં હાડકાં-ચામડાંની માયા હજી નથી છૂટતી! હોય, માણસને જુવાનીમાં મદ હોય, મારેય જુવાની હતી, પણ બધી વાતનો નેઠો હોય કે નહીં? આ તો એવો ને એવો જ રહ્યો!’
હું તો બાઈના સામું જ જોઈ રહી. થોડી વારે કહ્યું: ‘જો જીવી! આવી વાત હોય તો ધણીને સમજાવવી જોઈએ. એમાં શરમાવું શું! ચોખ્ખેચોખ્ખું કહી દેવું જોઈએ કે આનું આમ છે.’
‘બહે…ન, મેં નહીં કહ્યું હોય? કેટલી વાર કહ્યું. ઘરમાં કહ્યું, ખેતરે કહ્યું, એક વાર તો સાનમાં કહ્યું. મારો નાનો છોકરો, કેરી ચૂસી રહ્યા પછી એકલાં ગોટલાનાં છોતાં ચૂસતો હતો, એને પટેલે કહ્યું, ‘અલ્યા, હવે તો છાલ મેલ. એમાં શું રહ્યું છે તે ચૂસ ચૂસ કર છ?’ મોટાં છોકરાછોકરી કોઈ ઘરમાં નહોતાં તે મેં પટેલને સંભળાવ્યું: ‘એને કહો છો ત્યારે તમે જ સમજો ને!’ એ સમજ્યા, હસ્યા, પણ રાત પડી ત્યાં એના એ! ને રાતે મોટાં છોકરાંછોકરીઓ હોય એમના દેખતાં મારાથી ભવાડા થાય? અમારાં તો ઘરેય નાનાં, ઉતાવળું બોલાયેય નહીં! ને બહેન, સાચું માનશો? હું ના કહું એમ એમ એને વાતનો કસ વધતો જાય. મારી ના સમજે જ નહીં ને! જાણે પચીસ વરસનો જુવાન! કેટલાં વરસ તો મેં ખમી લીધું. કોક કોક વાર તો એટલી ચીતરી ચડે એ વાતથી, પણ શું કરું? બૈરીનો ઓશિયાળો અવતાર! કોક વાર તો ચિડાઈને, જે થાય તે થવા દીધું જાણે એ મારી કાયા જ નથી. છેવટે ન ખમાયું ત્યારે નક્કી કર્યું કે હવે આ છોકરી જરા મોટી થાય એટલી વાર છે. એ તો સારું છે, બહેન, મારો ઉબેલ {બે છોકરાં વચ્ચેનું વરસોનું અંતર.} લાંબો છે, નહીંતર સવાસૂરિયાં છોકરાં હોય તો કોઈ દી ઊઠવા વારો ન આવે! બહે…ન! હું બધી હિંમત હારી ગઈ ત્યારે પછી નાઠી! નહીંતર, ઘર-ખેતર, વહેવાર વભો, {વૈભવ} છોકરાં છૈયાં, બધું છોડીને કોઈને જવું ગમે? ને ગામમાં તો અમારી બેઉની કેવી આબરૂ! હું અખોવન {જે સ્ત્રીનું એક પણ બાળક ન મર્યું હોય તેને ‘અખોવન’ કહે છે.} તે નવી વહુઓ તો બધી મને પગે લાગવા આવે. ભગવાને મને બધી રીતે સુખ આપ્યું. પણ છેવટે આ એક વાતથી હું થાકીને હારી ને નાઠી!’
હું તો આ બાઈની વાત સાંભળીને તેના સામે જ જોઈ રહી! મને તેના તરફ ખૂબ માન થયું. તેની હિંમત, સમજણ, ડહાપણ! થોડી વાર રહી મેં કહ્યું: ‘અલી, તારી જબરી હિંમત. તને એકલાં એકલાં ખાશું શું એવી ફિકર ન થઈ?’
‘ના બહેન! અમે ક્યાં તમારા જેવાં નસીબદાર છીએ, તે એવો વિચાર આવે. કામ કરીએ તો રોટલો તો મળી રહે, તમ જેવાં મળી જ રહ્યાં ના! અમારામાં એક ભેંશ ઉપર તો રાંડીરાંડ જન્મારો કાઢે! તો મારે તો શું છે? એક છોકરી છે તે મોટી કરીને સારી રીતે પરણાવીશ. અમે તો મહેનતુ વર્ણ તે કામ કરીને અમારું ફોડી લઈએ!’
અત્યાર સુધી મલ્લિકા શાંત બેઠી હતી તે બોલી: ‘અરે બાઈ, તું જ સાચી નસીબદાર છે, તે આમ છૂટી શકી. અમે નસીબદાર ગણાઈએ છીએ, તે જ અભાગિયાં છીએ. અમારાં જેવાને આવું હોય તો અમે શી રીતે છૂટી શકીએ, કહે જોઈએ.’
જીવીએ કહ્યું: ‘બહેન, એવું તમારા જેવાં નસીબદારને હોય જ નહીં. એ તો અમે ભણ્યાગણ્યા વગરનાં, કશું સમજીએ નહીં, અમારો તો કાંઈ અવતાર છે. લ્યો, પણ હવે બેસો; બળી ખાઓ, છેવટે ટાઢી તો થઈ જ ગઈ. અમારા જેવાંની વાતમાં નકામો તમને ઉદ્વેગ થયો.’
મેં તેને થોડી બળી ચાખવા કહ્યું, પણ અમારી આગળ ખવાય નહીં કહી માન્યું નહીં. મેં આપવા માંડી એટલે લ્યો, તમારો શુખન રાખું છું કહી બે ચોસલાં લઈ ચાલતી થઈ. હું તેને ઉંબરા સુધી વળાવવા ગઈ, ને એ મોટી ક્યાંકની અધિકારી હોય એવી નિર્ભય ચાલે ચાલી ગઈ. એને જતી જોઈને થોડી વારે પાછી ફરી કોચ ઉપર બેસવા જાઉં છું, તો મલ્લિકા બહુ જ ગમગીન બેઠેલી. મેં કહ્યું: ‘સાંભળ્યું બહેન, બિચારાં ગરીબ માણસોને કેવી કેવી પીડાઓ હોય છે?’ અને મલ્લિકાએ એકદમ જવાબ આપ્યો: ‘માત્ર ગરીબને જ હોય છે એમ શા માટે કહો છો? એણે કહ્યાં એવાં નસીબદારને પણ હોય છે, માત્ર એટલું કે એ નસીબદાર જ ખરાં કમનસીબ છે કે એનો કશો જ ઉપાય કરી શકતાં નથી!’
મેં કહ્યું: ‘સાચું કહે છે મલ્લિકા?’ અમે એકબીજાને ટૂંકે નામે બોલાવીએ એટલાં મિત્રો થયાં હતાં.
‘સાચું જ નહીં પણ અનુભવથી કહું છું.’
‘શું કહે છે!’
‘હાં; એ બોલતી હતી તે જાણે એક એક મારી જ વાત કરતી હતી. એની પેઠે જ મને પણ સ્પર્શની સૂગ થઈ છે, એટલે વાત આવી છે. એની પેઠે જ મેં ઘણીયે વાર તિરસ્કારથી અને જુગુપ્સાથી કોઈ ચીજ કૂતરાને નીરી દઈએ, એમ મારો દેહ સોંપી દીધો છે. એની પેઠે જ મેં નાસી જવાનો વિચાર કર્યો છે ને નાસી શકી નથી. આજ સુધી બે વાતની મને શંકા હતી તે આજ સમજાઈ ગઈ. મને એમ લાગતું કે મારે છોકરાં ન થયાં, તેથી જીવનમાં જે બીજું આકર્ષણ થવું જોઈએ તે ન થવાથી મારી આ દુર્દશા હશે. પણ આજ સમજી કે એવું નથી. બીજું એ કે મને જરા આશા હતી, કે જ્યારે ઘરડી થઈશ ત્યારે આ દેહનું આકર્ષણ કંઈક એની મેળે ઘટશે. આજ એ બન્ને વાત ખોટી પડી છે. મારી નજર આગળ મને મારી પીડાનો કાંઠો દેખાતો નથી. હવે તો મૃત્યુ જ મને ઉગારી શકે.’
જ્વાલામુખીમાંથી જ્વાલા નીકળે એમ એનો અંત:સ્તાપ ભભૂકી નીકળતો હતો. મેં એને બાથમાં લીધી, આશ્વાસન આપ્યું. તે એકદમ અનર્ગળ આંસુએ રડી પડી. મેં તેને પાણી પાયું. તેને ઉઠાડી મોં ધોવડાવ્યું. તેને થોડી બળી ખાવાનું કહ્યું. પણ મને કહે: ‘આજે હવે નહીં ખાઈ શકું. મને આવું થાય છે ત્યારે ગળે ડચૂરો બાઝે છે.’ પછી મેં કોફી પાઈ, ઘણી વાર બેસાડી તેને ઘેર મોકલી.
થોડી વારે ડૉક્ટર આવ્યા. ટેબલ પર રકાબીઓમાં પીરસેલી બળી જોઈ કહે: ‘કેમ, મારા આવ્યા પહેલાં બધું પીરસી રાખેલું છે.’ મેં કહ્યું: ‘આ બળી ઉપર એવો શાપ છે કે એ ખાવાની વાત કરીએ ને ખવાય નહીં. મેં ગરમ ગરમ ખાવાનો વિચાર કરેલો ને બે-અઢી કલાકથી એમ ને એમ પીરસેલી પડી છે. એવી ભયંકર વાતો સાંભળી કે ખાઈ જ ન શક્યાં.’
ડૉક્ટરે કહ્યું: ‘એવી શી વાત હતી વળી?’
મેં કહ્યું: ‘એક વાર ખાઈ લો પછી કહીશ.’
‘અરે પણ અમે તો મડદું ચીરીને પણ તરત ખાવા બેસીએ. ઑપરેશનમાં જીવતા માણસને કાપીને પણ તરત પછી ખાવા બેસીએ.’
મેં કહ્યું: ‘ના, તોય ખાઈ લો. પછી કહીશ.’
ડૉક્ટર કહે: ‘ના, ત્યારે હવે તો સાંભળ્યા પછી જ ખાઈશ, નહીંતર નહીં ખાઉં.’
ડૉક્ટર માન્યા નહીં. મેં જીવીની ને મલ્લિકાની બંનેની આખી વાત કહી સંભળાવી. વાત પૂરી થયે મેં કહ્યું: ‘એ પેલો દુહો બોલતા ત્યારે તો મને એમના જીવનમાં કવિતા હશે એ લાગેલું.’
ડૉક્ટરે કહ્યું: ‘ખરાબ માણસ બૈરીને અને કવિતાને બન્નેને બગાડે છે.’
પછી એક ખાવા ખાતર બળી ખાધી, પણ એ વિચારમાં પડી ગયા. મને કહે: ‘હું વિનોદરાયને વાત કરીશ જ.’ મેં કહ્યું: ‘એને મલ્લિકા વિશે ખરાબ નહીં લાગે?’ મને કહે: ‘અમે ડૉક્ટરો તો ગમે તે વાતમાંથી ગમે તે વાત કરી શકીએ. હું તો એને છોકરાં નથી એ વાતમાંથી પણ તે વાત કાઢી શકું.’
પછી એમણે વાત તો કરી પણ મલ્લિકાને મેં વધારે સુખી કોઈ દિવસ જોઈ નહીં. આઠેક મહિને એમની બદલી થઈ ત્યારે મલ્લિકા મને મળવા આવી. મારી પાસે પોસ પોસ આંસુ રોઈ. મને કહે: ‘હવે ઝાઝું નહીં જીવી શકું, કદાચ તમને કાગળ ન લખી શકું, પણ મરતાં તમને સંભારતી મરીશ એમ માનજો.’ મને થયું માણસની કેવી નિરાધારતા છે? અમે કે કોઈ એને કશી જ મદદ ન કરી શકીએ!
અને વરસેકમાં તેણે પોતાના જીવનનો અંત આણ્યો. વિનોદરાય ડિસ્ટ્રિક્ટમાં હતા ને એ મરી ગઈ. તેના મરણના ખબર આવ્યા ત્યારે અમારાં ઓળખીતાં મારે ઘેર આવ્યાં. અને મારે મોઢે ખરખરો કરવા લાગ્યાં. બધાં કહેતાં હતાં: ‘કેવી રૂપાળી!’ ‘કેવી નમણી!’ ‘કેવી ભાગ્યશાળી!’ ‘એને જોઈએ ને સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીનો ખ્યાલ આપણને આવે!’ ‘ને સૌભાગ્યવતી જ મરી ગઈ!’
મને મનમાં થયું: ‘સૌભાગ્યવતી!!’
વિ. સં. ૧૯૯૪ [દ્વિરેફની વાતો: ૩]