મધ્યકાલીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/૬૫.કાળિદાસ
કાળિદાસ (ઈ. ૧૮મી સદી):
વસાવડના કાળિદાસ તરીકે જાણીતા આ આખ્યાનકાર કવિએ ‘પ્રહ્લાદ-આખ્યાન’, ‘સીતા-સ્વયંવર’ આદિ કૃતિઓ રચેલી છે. એમાં કથાવસ્તુનું તેમજ પાત્ર-સંવેદનનું વાક્છટાવાળું આલેખન તથા વિવિધ રાગ-ઢાળવાળી દેશીઓની રચના નોંધપાત્ર છે.
પ્રહ્લાદ-આખ્યાન -માંથી
"બાળા દેખાડ દેખાડ તરો વૈકુંઠપતિ, એમ હોકારે બકોરે બોલે મૂઢમતિ;
હું તો મનમાં ન રાખું કેની બીક રતિ, બાળા દેખાડ દેખાડ તારો વૈકુંઠપતિ.
હમણાં પ્રહાર કરીને તારા પ્રાણ હરું, ત્યારે હિરણ્યકશિપુ મારું નામ ખરું;
હું તો બ્રહ્માંડમાં ભય કોનો નવ્ય ધરું, બાળા દેખાડ દેખાડ તારો વૈકુંઠપતિ.
હું તો વેરીતણે છળે બળે માર્યો નવ મરું, વર બ્રહ્માએ આપ્યા તે અભિમાન ધરું;
તેણે સકળ ભુવનમાંહે ફૂલ્યો ફરું, :::::: બાળા૦
મુને શું કરે તારો રામ રીશ કરી, મારી સન્મુખ ન શકે ધીર ધરી;
ગયો વૈકુંઠ નાશી મારે ત્રાસે કરી,:::::: બાળા૦
વર બ્રહ્મા તણો મિથ્યા કરે કોણ વળી, જેથી પ્રગટી સૃષ્ટિ વિવિધ સઘળી;
મુને સહાય થયો છે તપમાં રે મળી.:::::: બાળા૦
એવો દિવસ કયો જે દેખું દેવ હરિ, જુદ્ધ કરું તેની સાથે કર ખડ્ગ ધરી;
પહેલો એ મળે તો મેલું બીજી વાત પરી.":::::: બાળા૦
એવું વચન સુણીને બોલ્યો બાળ મુખે, "રાજા બળ શાને કરો બેસી ર્હોની સુખે;
હું તો દુબળો થાઉં છું તમારે દુ:ખે, દાદા દેખાડું શું, રામ મારો રહ્યો છે વ્યાપી;
બાધી સૃષ્ટિ સુરાસુર એણે થાપી,:::::: દાદા૦
મારો પ્રભુજી વસે છે ત્રૈલોક વિષે, એને ન જાણતા આપણથી દૂર રખે;
નથી બ્રહ્માંડ કોઈ મારા નાથ પખે.:::::: દાદા૦
એ તો આત્મ-સ્વરૂપી સહુ માંહે વસે, જેમ દર્પણ માંહે પ્રતિબિંબ ધસે;
તેમ સઘડે ગોવિંદ અળગો ન ખસે.:::::: દાદા૦
ત્યારે બોલિયો અસુર મન ક્રોધ તકે, "અલ્યા જાણ્યું અજાણ્યું કેટલું બકે;
એક આ સ્થંભથી ઠાકોર તારો પ્રગટી શકે?":::::: બાળા૦
એવું સુણી બાળક કર જોડી કહે, "મારા સ્વામીજી મહિમા તો સત્ય લહે,
હુંમાં તુંમાં સ્થંભ ખડ્ગ સહુમાં રહે":::::: દાદા૦
પછી પ્રહલાદ સંભારે વૈકુંઠધણી, નિરખી પ્રેમેશું જોયું ત્યાં સ્થંભ ભણી;
માંહે દીઠા નરસિંહ ત્રૈલોક ઘણી.:::::: દાદા૦
દેખી સ્થંભને પ્રહ્લાદે પ્રણામ કર્યો, મન આનંદ અણી પ્રદક્ષિણા ફર્યો;
એવું દેખીને દાનવપતિ ક્રોધે ભર્યો,:::::: બાળા૦
બાધો સ્થંભશું વછૂટે ઊઠ્યો ખડ્ગ ધરી, દાઢી મૂંછ પછાડી દોડી દોટ દઈ;
ફાટ્યો કડડડ સ્થંભ ધરા ધ્રૂજી રહી,:::::: બાળા૦
દીઠો કારમો કેસરી નર પ્રગટ થયો, રૂપ નિહાળી દાનવપતિ દૂર ગયો;
ધરી ઢાલ ખડ્ગ આવી ઊભો રહ્યો, ‘જુઓ પિતાજી પ્રેમે મુજ વૈકુંઠપતિ.’ ૦૦૦