છેલ્લું પ્રયાણ/લોકકવિતાનો પારસમણિ

લોકકવિતાનો પારસમણિ

છત્તીસગઢના મુલકમાં, જિંદગી કઠોર છે, ધૂળ ધૂળ છે. માનવ–શ્રમને સાંપડતો બદલો ત્યાં અલ્પ છે, અને એના છેક કંગાલ કાતરિયાંના ઉબરમાં આનંદ પહોંચાડનારાં ગીતો જો ત્યાં ન હોત, તો માનવ–જીવન પર નરી હતાશા જ ફરી વળી હોત.’ ‘છત્તીસગઢના લોકગીતો’ એ નામના નવા બહાર પાડેલા અંગ્રેજી ગ્રંથના પ્રવેશકમાં વેરીઅર એલ્વિને વાપરેલા આ શબ્દો, એકલા એ પ્રદેશને જ નહિ, હિન્દની ધરતીના કોઈ પણ એક ટુકડાને શબ્દશઃ લાગુ પડે તેવા છે. વેરીઅર એલ્વિન વધુમાં જર્મન કવિ શિલ્લરને ટાંકે છે: ‘પ્રત્યેક કલા આનંદને અનુલક્ષે છે; અને માનવીને કઈ રીતે સુખી કરવો, એના કરતાં એકે ય પ્રશ્ન વધુ માટો કે વધુ ગંભીર નથી. સાચી કલા એ જ એક છે, કે જે ઉત્કૃષ્ટ રસોલ્લાસ નિપજાવી શકે છે.’ કવિતા, એ સાચી કલા છે. કવિતાનાં કાંધ પર તમે ભલેને પછી ફાવે તે પ્રયોજનનું પોટકું લાદતા હો, એનું ​મુખ્ય લક્ષ્ય, અન્યથા અનેક રીતે નીરસતા વેઠતા, રૂક્ષ માનવ–જીવનને આનંદ અને ઉલ્લાસથી છલકાવી દેવાનું છે. અને લોકકવિતાને માટે આ આનંદલક્ષિતાને અમોએ જેમણે જેમણે મોટો દાવો રાખ્યા કર્યો છે, તેમની અંદર એલિવનના આ શબ્દ હિંમત પૂરનારા બને છે :— ‘—ને પ્રખર કવિઓની કાવ્યકૃતિઓને જે કલાસિદ્ધિ વરી છે, તે જ કલાસિદ્ધિને આ ખેડુગીતોએ પણ પોતાની મર્યાદિત શક્તિના પ્રમાણમાં પુરવાર કરી છે.’ એલ્વિનનો આ ગ્રંથ મૂળ લોકગીતોના અંગ્રેજી અનુવાદો આપે છે. પાછલાં પાનાંમાં મૂકેલા ટિપ્પણમાંથી કોઈ કોઈ ગીતની કોઈક કોઈક અસલ પંક્તિઓ પકડી શકાય છે. જેમ કે—

માયા કઠિન હાવે તોલા, નાહિ વિસરાવે (પ્રીત કઠણ છે. તમારાથી એ નહિ વિસરાય.) એ આખા ગીતના અસલ શબ્દોને અભાવે એલ્વિનના રમ્ય અનુવાદ પરથી આપીએ:—

કઠણ ચણા બેવડી વાર પીસવા પડે છે.
પ્રીતિ કઠણ છે.
વિસાર્યું જાતું નથી.
સેજ પર સૂતાં
માંકડ ચટકા ભરે છે.
ભોંય પર સૂતાં
 ​
અંગો કળે છે.
પ્રીતિ કઠણ છે.
હાથપગ એના રૂપાળા છે.
પ્રીતિ કઠણ છે.”

પ્રીતિની દુર્દમ્ય વેદનાને આલેખવામાં હિંદી કવિતા મેદાન સર કરી જાય છે, એમ કહીને અનુવાદક એક પંજાબી ગીતનું ભાષાંતર ટાંકે છે—

સોની જેમ એના જતરડામાંથી સોનાનો સોહામણો તાર ખેંચે છે, તેમ તારી માયાએ મને પીસી માર્યો છે.

પ્રીતિ તો બરફની વૃષ્ટિ સમી છે: અસંખ્ય ઘરો એ ભાંગી નાખે છે.

પ્રીત જ્યારે ઊડી જાય છે, અને કડીઓ તૂટી પડે છે, ત્યારે એવું લાગે છે કે જાણે લાલ ધગેલા લોઢાને માથે લુહાર ઘણનો ઘા ચૂકી ગયો, અને ધમણ ધમાતી રહી ગઈ.

પણ પંજાબ ને છત્તીસગઢ લગી શીદને લાંબા થવું? સામટી એક દુહા–સેર (અને તે પણ આપણું ભવાઈસાહિત્યમાંથી) નીકળી પડે છે :–

મેં જાણ્યું સજન પ્રીત ગઈ, પ્રીત તો જાશે મુંવાં;
સુતારી–ઘેર લાકડાં, વે’ર્યા થાશે જુવાં. [૧]
સાજણ! ચિણગી પ્યારકી, રહી કલેજે લાગ:
જેસી ધૂણી અતીતકી, જબ ખોલું તબ આગ.
સજણ! સુવાણી સ્નેહકી, પરમુખ કહી ન જાય;
મુંગેકું સપનો ભયો, સમજ સમજ પછતાય.
 
પ્યાસે ચાહત નીરકું, થક્કા ચાહત છાંય;
હમ ચાહત તુમ મિલનકું, કર કર લંબી બાંય.
પિયુ પિયુ કર પ્યાસી ભઈ, જલમે પેઠી ના’ય;
શિર પર પાની ફિર વળ્યો, પિયુબિન પ્યાસ ન જાય.
પ્રીત કરી સુખ લેનકું, ઉલટ ભઈ દુઃખ દેન;
પહેલી આગ લગાય કે, દોડ્યો પાની લેન.
જો મેં એસા જાનતી, પ્રીત કિયે દુઃખ હોય;
નગર ઢંઢેરા ફેરતી, પ્રીત ન કરિયો કોઈ.
પિયુ પિયુ કરતાં પીળી હુઈ, લોક જાણે પાંડુ રોગ;
છાની લાંધણ મેં કરું, પિયામિલન સંજોગ.
પ્રીતમ તેરે દરશ બિન, સૂકો શામ શરીર;
પાપી નેનાં ન સૂકે, ભર ભર આવે નીર.

{Poem2Open}} ભાવ–પ્રતીકો પર જ આ લોકકવિતાનો મુખ્ય મદાર છે. એની સંવેદનાનો સંકેત–ચિહ્નો ન્યારા છે. અતીતની ધૂણી–જ્યારે રાખ ફંફોળો ત્યારે અંદર અગ્નિ જલતો ને જલતો – એ ભાવપ્રતીક લોકકવિતાને પ્યારું છે, કારણ કે એ એનું ધરગથ્થુ, તળપદું, આગવું છે. પણ આપણે છત્તીસગઢની આદિવાસી પ્રજાનાં ઝૂંપડાં તરફ પાછા વળીએ, ને એની કઠોર, ધૂળ ધૂળ, અને વિફલ મહેનતે રૂંધાતી જિંદગીને હતાશામાંથી ઉગારી લેતા કાવ્યને કાન દઈએ—

એહ હે હય ગા સેજરિયા મારે,
હો ગય અંધિયરિયા સેજરિયા મારે.
 
એ ધ્રુવપદે ધબકતા સારા યે ગીતની પ્રૌઢિ આ અંગ્રેજી અનુવાદના ય અનુવાદ પરથી પકડાઈ જાય છે—
સેજલડી મારી હવે કેવી અધિયારી બની ગઈ!
તારું બદન ચાંદા જેવું હતું,
તારી આંખો હરણના જેવી હતી;
લાંબા કેશ હતા તારા, મારા રતન!
બે દા’ડાની માયા લગાડી
તારે દેશ ચાલી ગઈ.
સેજલડી અંધારી ઘોર બની ગઈ.
આંબે કોયલ ટૌકે છે,
જંગલમાં મોર બોલે છે,
નદીકાંઠે બગલું બોલે છે,
ને હુ ભરમાઉં છું,
જાણે એ તારા ગળાનું ગાન છે.
સેજલી કેવી અંધિયારી બની છે મારી!
 
અંધિયારી બનેલી સેજ પર એકદા સંગીત બજી ઊઠેલું—
સાજ કે ખુરા સરઈ પટિયા,

• [૨]ધૂંગરાહીન, તોર ખટિયા બજાહુ રતિયા.
  

(સાજ લાકડાના પાયા ને સરઈ લાકડાના ઈસ–ઊપળાં છે. હે વાંકડિયા કેશવાળી! તારા ખાટલા પર રાત્રિએ સંગીત બજાવીશ.)
લાઘવમાં, તેમજ ભાવપ્રતીકને હિસાબે, બરાબર સ્પર્ધા કરે તેવો આપણો દુહો જુઓ—
થંભા થડકે, ધર હસે, ખેલણ લગ્ગી ખાટ;
સો સજણાં ભલ આવિયાં, જોતાં જેની વાટ.
વેરીઅર એ ભાવને અંગ્રેજીમાં મૂકી આપે છે, ત્યારે એ વિદેશી ભાષામાં જાણે સમૃદ્ધિ ઉમેરાય છે—
O girl with tinkling bells!
I will make music
On your bed to-night.
આદિવાસી જીવનમાં પ્રેમ, શિકાર અને સંગ્રામનો આવેશ પ્રબલ, પ્રમત્ત ઝંઝા રૂપે આવે જાય છે—
લાલી હો કે આ જા,
ગુલાલી હો કે આ જા,
મોર બૈહા કે પલંગ મા;
ચિરૈયા હો કે આ જા.
મોર બૈહા કે પલંગ મા રે દોસ્ત.
 
અંગ્રેજી બની એ લોકપ્રતીકોને આસાનીથી ઝીલે છે—
Red as a rose
Come to your madman’s bed;
Come as a bird,
Come to your madman’s bed.
જોબનના નાશને પણ લોકકાવ્ય એના તળપદા ભાવપ્રતીકમાં વ્યક્ત કરે છે—
સોને કટોરાલા ફોર ડારે,
તોર મસ્તી જવાનીલા કાહા તોડા રે.
​(તેં તારો સુવર્ણ—કટોરો ફોડી નાખ્યો છે. તારી મસ્ત જુવાનીને તે ક્યાં તોડી નાખી ?)
એથી જુદેરી સોરઠી દુહાની સંકેત–વાણી—
જોબનિયા! તેને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત;
એવો અવગુણ શો થયો, (કે) લકડી દઈ ગયું હાથ ?
‘ચાર્યું સારી રાત’ – એ ભાવ દૂઝણાં પશુને આખી રાત પહર ચારવાની રસમમાંથી ઉપાડી તેના પ્રતીક વડે, જોબનને જે પ્રેમ–લાડ લડાવ્યા તેને અહીં વ્યંજિત કરાયા છે.
આદિવાસીની લોકકવિતાએ તો સ્વપ્નાં પણ ગાવા છોડ્યાં નથી —
સોને સિધુલિયા, રુપે કે ઢક્‌ના,
છિન આબે છિન જાબે, દે દેવે સપના.
(સોનાની કંકાવટી, ને રૂપાનું ઢાંકણું, ક્ષણેક આવજે ને ક્ષણેક જજે, પણ મારગડે મને એકાદ સ્વપ્નું તો દેતી જાજે.)
ગુજરાતના કોઈક નવીને ગાયું —
સ્વપ્ન લેશો રે! કોઈ સ્વપ્ન લેશો રે ?
તે પૂર્વે તો લોકકાવ્ય ગાયું હતું. આદિવાસીની ઊંઘમાંથી એણે આ સ્વપ્ન ઉપાડી લીધું :
તને મેં સપનામાં દીઠી —
ભમરાના જેવા રંગબેરંગી ઝલકતી ચૂંદડી,
કાળા કેશમાં કંગનથી સેંથો પાડતી,
કાંડે કાળી બંગડીઓ;
આંખો ઉઘાડી, આસપાસ જોયું,
અરેરે! બિછાનું સૂતું હતું.
જાપાની લોકકાવ્યનું સ્વપ્ન, એક અંગ્રેજી અનુવાદનું અવતરણ કરોને એલ્વિન એની જોડમાં મૂકે છે—
સપનાનાં આ મિલનો—
કેવાં દુઃખદાયી છે!
ઝબકીને જાગતાં
ચોપાસ, આવલાં મારીએ,
કોઈનો સ્પર્શ મળતો નથી.
અને અહીં તો શબ્દશઃ એક કુટુંબી સમું આપણું સોરઠી લોકકાવ્ય–સ્વપ્ન સ્મરણે ચડે છે.
સાજણ સપને આવિયાં,
⁠ઉરે ભરાવી બાથ;
જાગીને જોઉં ત્યાં જતાં રિયાં,
⁠પલંગે પછાડું હાથ.
પલંગે પછાડું હાથ
⁠તે કાંઈ નો ભાળું,
વાલાં સાજણ સાટું
⁠ખોબલે આંસુ ઢાળું
આદર્યા કામ તે અધવચ રિયાં,
⁠જાગીને જોઉં તો સજણ જાતાં રિયાં.
જાપાની કાવ્યના અસલ શબ્દ તો હરિ જાણે; પણ અનુવાદમાં છે —
When waking up startled
One gropes about, —
And there is no contact to the hand.
સોરઠી સ્વપ્ન–કાવ્યમાં પણ એ જ કવિતા ટપકી ગઈ :—
જાગીને જોઉં ત્યાં જાતાં રિયાં,
પલંગે પછાડું હાથ.

સોરઠી પ્રતીક-જુક્તિ, સોરઠી Symbolism, એ સ્વયંપૂર્ણ છે, કાવ્યનું એ સંપૂર્ણ ઉપાદાન છે. છત્તીસગઢના લોકગીતોનો પરદેશી સંપાદક આ ગીતો ના કાવ્યરસને કવિ શૅલીની આંકણીએ માપે છે. શૅલીને કવિતામાં શાનું દર્શન થયું ? — ‘કવિતા હરેક વસ્તુને રમ્યરૂપે પરિવર્તિત કરે છે : જે સુંદરતમ છે તેને ય કવિતા ઓર સુંદર કરી આપે છે, અને જે કદ્રુપ છે તેનામાં રમણીયતા મૂકે છે, ઉલ્લાસ અને બીભ ત્સતાની વચ્ચે, શોક અને હર્ષની વચ્ચે તેમજ ચિરંતન અને ક્ષણિકની વચ્ચે, કવિતા લગ્ન કરી આપે છે; પોતાની હળવી ધૂંસરી હેઠળ એ વિષમ વિગ્રહશીલ વસ્તુઓને પણ જોતરી આપે છે. જેને એ સ્પર્શે છે, તેને એ કાંચનનું કરે છે, અને એના પ્રભા-વર્તુલની અંદર આવનાર પ્રત્યેક સ્વરૂપ એની અજબ કરુણા થકી નવો અવતાર ધરી રહે છે. જીવ નમાં ટપકતાં મૃત્યુનાં વિષભર્યાં નીરને કવિતાની કીમિયાગીરી કનકનાં કરે છે : દુનિયાના દેહ પરથી પરિચિતતાનો પરદો સેરવી લઈને કવિતા એના નિદ્રાવશ નગ્ન સૌંદર્યને પ્રત્યક્ષ કરી આપે છે.’ શૅલીને આટલું કહેવા દઈને એલ્વિન ઉમેરો કરે છે કે, ‘આ બાબતમાં તો શૅલીએ શક્ય ગણ્યું તેના કરતાં યે હિન્દી કવિતા આગળ જાય છે. હિંદી કવિતાના પ્રદેશ–વિસ્તારમાં તો ગર્ભાધાન, ગર્ભ માટેના વલવલાટ, રજસ્વલાપણું, બજારમાં વેચાતી વસ્તુઓનાં મૂલ્ય અને મચ્છીની જૂજવી જાતો પણ સમાવેશ પામે છે.’ સગર્ભાવસ્થાનું કાવ્ય એ તો દેખીતી રીતે જ રમ્ય અને ભયાનક વચ્ચેનું લગ્ન કહેવાય. આદિવાસીની કવિતાએ આ બે પરસ્પરવિદ્રોહી ભાવોનું મિલન આ રીતે સાધી આપ્યું :–

પૂનમ ઊગે છે,
છતાં મારું માથું કોરું છે,[૩]
કૂવા-કાંઠે જાઉં છું,
પૂનમનો ચાંદો ઉગે છે,
ઊંડા ધરામાં માછલી મહાલે છે,
આંબાની ડાળીઓ ધરતીને ઝળુંબે છે.
બીજા માસનો ચાંદો ઢળે છે,
વાડીમાં નવી કળીઓ ફૂટી છે,
પિયુ મારા ફૂલની સુવાસ ચાહે છે.
ત્રીજા મહિનાનો ચાંદો ઢળે છે,
મારું માયલું જીવન વિચિત્ર ખાદ્યોની ઈચ્છા કરે છે,
કાદવ અને ભૂતડો ખાવાનું મન થાય છે.
ચોથે મહિને —
સિદૌરીને[૪] અવસરે મા આવે છે.
એને ખોળે ચડીને સાત જાતનાં અન્ન આરોગું છું.
પાંચમા માસની પૂનમ —
અંગોમાં છૂપું જીવન સળવળે છે.
ઓ મારા વહાલુડા! તારા પ્રાણધબકાર સંભળાય છે,
 ​
ઊંડાં નીરે કઈ મચ્છી છે, એ કોણ કહી શકે ?
ઝલાશે ત્યારે જાણશું, ખારી છે કે મીઠી.
છઠ્ઠા માસનો ચાંદો ઢળે છે.
સાતમા માસનો ચાંદો ઢળે છે.
સ્તન-ડીંટડીઓ કાળી પડે છે —
મારા બાપુ[૫] હશે.
પેટ લાંબું પડ્યું છે —
મારી મા[૬] હશે.
આઠમા મહિનાનો ચાંદો ઢળે છે.
સમો આવી પહોંચ્યો —
પરણ્યો હવે પાસે ઢૂકતો નથી.
વાટે મેં સાપ ભાળ્યો —
આંધળો થઈને એ ચાલ્યો ગયો.[૭]
નવમા મહિનાનો ચાંદ ઢળે છે,
માયલું જીવન કેવું થાક્યું છે,
અંધિયારી કેદ–કોટડીને દેખી,
એ છુટવા મથે છે,
ધરતી પર મુકામ નાખવા મથે છે.

ગર્ભાધાનને મહિને મહિને ઉત્તરોત્તર પ્રકટ થતી ઈચ્છાઓ, શંકાઓ, મનોનુભવો અને વહેમોની આ વિલક્ષણ કાવ્યરસિક શબ્દચિત્રાવલિ નિહાળીને આપણને કવિતાના ઉદાત્ત પ્રયોજનનું નિર્વિવાદ દર્શન લાધે છે. મને ય આપણાં ગુજરાતી ગર્ભાધાન-ગીતો યાદ ચડે છે – {Poem2Close}}

 
પે’લે માસે તે જાણ્યું અજાણ્યું રે હરનું હાલરડું,
બીજે માસે તે હૈયડામાં જાણ્યું કે ગોવિંદજીનું હાલરડું,
ત્રીજે માસે સૈયરને સંભળાવિયું રે હરનું હાલરડું,
ચોથે માસે તે ચૂરમાના ભાવા રે ગોવિંદજીનું હાલરડું.

વગેરે વગેરે, ઉપરાંત જનેતાપદની નવી આંતરસમૃદ્ધિના ભાવપ્રતીક રૂપે આદિવાસીઓએ જળની મચ્છી, આંબાને નમતી ડાળ, નવી ફૂલકળી વગેરે જે યોજ્યાં, તે જ આપણે પણ આપણાં લોકગીતોમાં વાપરેલાં જોઈએ છીએ. વાંઝણી મહાદેવેથી વર મેળવી પાછી વળે છે ત્યારે {Poem2Close}}

સૂકાં રે સરોવર ભરાઈ ગિયાં ધન્ય રમતાં રે,
માછલડાં કરે રે કિલોલ કે મા’દેવ ગ્યાં’તાં રે,
આંબા આંબલિયું લીલી થઈ ધન્ય રમતાં રે,
કોયલડી કરે રે કિલોલ કે મા’દેવ ગ્યાં’તાં રે.

શૅલીએ સાચું ભાખ્યું : કવિતા તો કુત્સિતને પણ રમ્યતા અર્પે છે; નહિ તો કસુવાવડના ભયે એ કમ્પતી છત્તીસગઢની આદિવાસી સગર્ભાને સુરક્ષિત રાખવાની સામૂહિક મનવાંછનાને આ શબ્દદેહ ક્યાંથી મળત ? — ઢોલિયાની પાટીને દશ શેરી ગંઠીને ગર્ભિણીની કમ્મર ફરતી બંધાય છે, ત્યારે લાકો જે ગાય છે તેનું ધ્રુવપદ જ આટલું મંત્રાત્મક છે — સત કે નાહ, સબદ-કિરવરિયા સુરતા કે બાંસ. <poem> [સતનું નાવ છે, શબ્દનું હલેસું છે, ને સુરતા (એકાગ્રતા)નો વાંસ છે.] ​મર્મ પકડાય છે : સગર્ભાનું ગર્ભાધાન સાચું, સ્વામી વડે જ નીપજેલું છે એમાં કેઈ ઘાલમેલ નથી. હવે સમગ્ર ગીતનો અંગ્રેજી અર્થ ઉતારીએ — દિવસરાત ચંદ્રમાની નીચે પ્રવાહ ચાલ્યા કરે છે, સતગુરુ આવ્યા છે, ને જળમાં એણે દેરી બાંધી છે. નદી ઊંડી છે; અંધિયારો ધરો અતાગ છે; નદીના વહેનની વચ્ચે એ દેરી શે બાંધી શક્યા ? નાવ ક્યાંથી આવી ? ને હલેસાં ક્યાંથી ? નાવ સતની છે, હલેસાં શબદનાં છે, વાંસ સુરતાના છે, પૂનમનો દિન હતો — ને સુતારે દેરી બાંધી. ચૂનો ક્યાંથી આણ્યો ? ને કાપડ ક્યાંથી ? બેઉ ચોંટ્યાં કઈ રીતે ? ઈંટો બાપની, પથરા બાપના; ચોંટાડ્યાં માએ. પૂનમને દા’ડે દેરી બાંધી, ચુનો શાનો ? કાપડ શાનું ? દીવાલોને રંગી શાથી ? ચૂનો રૂપાનો, કાપડ રામનું, દીવાલોને સતથી રંગી. ભીંતોમાં હાડકાં માંડ્યાં, ને અંદરથી બાંધી લીધાં; દેરીના છત્રીશ લાખ ખડ પાડ્ચા, ને એની વચ્ચે વા-બારી રાખી.

વેરીઅર એલ્વિન એક વફાદાર અનુવાદક છે. એણે ઉદ્ધરેલા અર્થમાં અત્યુક્તિને સ્થાન નથી. એટલે કે જે ભાવપ્રતીકોની રજૂઆત અહીં થઈ છે, તેનું અસલ શબ્દપિંજર કેટલું રમ્ય હશે! ગર્ભાધાનની જુગુપ્સાજનક ગણાયેલી નારીઅવસ્થાને જે લોકકવિતા આમ કંચનમય કરી આપે છે, તે રુધિરમાંસની ખદબદ સૃષ્ટિ પર ભજન-વાણીનું બાજઠ ઢાળી આપે છે. સાચી સંસ્કૃતિનું અહીં મહાદર્શન થાય છે. જેનાં પાણી તો નવખંડ ધરતી પર વરસે, વરસીને પાછાં પૃથ્વીને પોપડે પોપડે નીતરે, અને નીતરી કરીને ઉપરતળે સર્વત્ર રમણીયતા પ્રકટાવી આપે તે જ સાચી સંસ્કૃતિ, ને તે જ સાચી કવતિસમૃદ્ધિ, તળેતળ ઊતર્યા વગર એ રહે જ નહિ. સપાટી પર જ જો રહે તો એના ખાબોચિયાં બને, ને એ ગંધાઈ ઊઠે. કવિતા અને સંસ્કૃતિ, બેઉને માટે આ ચકાસણી જ બસ થશે.

• જુદાં
• એલ્વિન એનો અર્થ ‘of tinkling bells’ કરે છે, પણ

‘ધુંગર’ નો અર્થ વાંકડિયા વાળ થતો હોવાનું વધુ સંભવિત છે. ૧. માથું કોરું = રજસ્વલા થઈ નથી, નાહી નથી. ૨. સિદૌરી = સગર્ભાના દોહદ તૃપ્ત કરવાની વિધિ. ૩. દીકરો. ૪. દીકરી. ૫. સગર્ભાને જોતાં સાપ આંધળો થાય છે એવી માન્યતા. એને મુરશિદો મળ્યા શકરા-બાજના શિકારમાં સમળી શું જાણે ? વાંઝણી શું જાણે પુત્ર માટેના વલવલાટ ? દીવાનું જતન કરગઠિયું શું જાણે ? માખ શું જાણે પતંગિયાનું અગ્નિસ્નાન ? જેને જ્યારે અનુભવ થાય છે ત્યારે જ તે જાણે છે.

ઉપર આપ્યું છે તે કાશ્મિર દેશની પુરાતન લોકકવિતાના એક ઊર્મિગીતનું ભાષાન્તર છે. હવે એનું અસલ જોઈએ :— શાહ્‌ની હુન્દ શિકાર ગન્થ કવ ઝાનિ, હન્થ કવ ઝાનિ પોત્રય દયુઅદ, શમા હુક માનિ લશ કવ ઝાનિ, મછ કવ ઝાનિ પમ્પર સોઝ, યેલી યેસ બનિ તેલિ સુય ઝાનિ.

શબ્દો પરિચિત નથી લાગતા? ઝાનિ (જાણે,) ઘુઅદ (દોહદ), હુન્દ (છઠ્ઠી વિભક્તિનો ગુજરાતી પ્રત્યય). મૂળની ભાષા-રચના અને ભાવ-નિરૂપણ શેલીને મનમાં હજુ વિશેષ ઘૂંટીએ —: મલ વોન્દી ઝોલુમ જિગર મોરૂમ

તેલિ લલ નાવ દ્રામ યેલિ દલ ત્રવ-મસ તતી.

ભાષાન્તર : મળને મેં જલાવી દીધા. જિગરને મારી નાખ્યું. મારું ‘લલ’ એવું નામ ત્યારે જ ધારણ કર્યું, જ્યારે એની કૃપા માટે હું રાહ જોતી બેઠી. હજુ એક વધુ મૌક્તિક તપાસીએ :— લલ બોહ દ્રાયસ લોલારે, ચારાન લૂસ્તુમ દેન કેહો રાથ, વુછુળ પંડિથ પનનિ ગરે, સુય મે રોત્મસ નેછતુર ત સાથ. અર્થ — પ્યારની પ્યાસે હું લલ્લ ચાલી નીકળી. કેટલા દિન અને રાત મેં શોધ કરી. આખરે પંડિતને તો મારા પોતાના ઘરમાં દીઠો. એટલે પછી મેં મંગળ મૂરત નક્કી કર્યું. આ લલ–લલ્લ–લલ દેદ જેનું પૂરું નામ છે, તે એક નારી હતી. ચૌદમી સદીના કાશ્મિર દેશની એ ‘મિસ્ટિક’ મર્મઘાયલ લોક–કવયિત્રી હતી. ગૂઢાર્થ ભરી એની પદાવલિનો થોડોક પરિચય કરશું. અને સમજી શકશું કે ભારતવર્ષના સામસામા ભૂમિ-છેડા પર જે લોકવાણી ગવાતી તેમાં શબ્દે, ભાવે ને સંવેદને અભેદાત્મ એવી એક સમાનતા રમણ કરતી હતી. જેમાંથી ઉપલાં અવતરણો લીધાં છે તે પુસ્તક અંગ્રેજીમાં છે. એનું નામ ‘કાશ્મિરી લીરિક્સ’ છે. મૂળ કવિતા–પાઠ એણે રોમન લિપિમાં મૂક્યા છે, ને તે દરેક પદની સામે અંગ્રેજી ગદ્યાનુવાદ આપ્યો છે. શોચનીય વાત છે, કે હજુ ય આપણા ‘સ્કોલર’ ગણાતા સાક્ષરો અરબી અગર દેવનાગરીમાં પણ મૂળ પાઠોને પ્રકટ કરતા નથી. રોમન લિપિ મારફત અસલની કેટલી ખૂબીઓ ખોવાઈ જતી હશે. અને એ પરથી મેં ઉતારેલ ગુજરાતી લિપિ–પાઠમાં કેટલીય અશુદ્ધિઓ રહી ગઈ હશે! ને હવે મુદ્રણમાં પણ કેટલોક કડૂસલો થવાનો! ખેર. ‘કાશ્મિરી લીરિક્સ’ (કાશ્મિરી ઊર્મિકાવ્યો) એ પુસ્તકના જન્મને લગતી હકીકત પણ જાણવા જેવી છે. અનુવાદક શ્રી. જયલાલ કૌલ પોતે જ કહે છે કે અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીમાં પોતે પી-એચ. ડી. નો કોર્સ કરવા ગયા. થેસીસ માટે એમણે ‘બૂર્ઝવા એલીમેન્ટ ઈન બ્રિટિશ ડ્રામા’ નો વિષય પસંદ કર્યો . પ્રો.અમરનાથ જહા વગેરે પંડિતમણિઓ એમના ઉસ્તાદો હતા. પણ શ્રી. કૌલને થોડે વખતે જાણ પડી કે પોતે પસંદ કરેલા વિષયને લગતી સામગ્રી જ એ વિદ્યાપીઠના ગ્રંથાગારમાં પૂરતી નહોતી. અરે, લખનૌ ને બનારસ યુનિવર્સિટી સુધી પણ એમણે સામગ્રી શેાધી. કલકત્તાની ઈમ્પરિયલ લાયબ્રેરી માં પણ ઢૂંઢી ચૂક્યા. નિરાશા મળી. કરેલો શ્રમ વૃથા ગયાનો આઘાત લાગ્યો. તે વખતે પછી એમના ઉસ્તાદોએ એમને સૂચવ્યું, કે હે જુવાન! તારા પોતાના વતનને લગતો કોઈક વિષય પસંદ કર ને! પછી લોકગીતોના સંશોધક શ્રી દેવેન્દ્ર સત્યાર્થીનો ભેટો થયો. એ પણ કહે કે, ‘તમારી ભૂમિની જ જૂની લોકકવિતા ઉપાડી લો ને!’ પરિણામે આ જુવાન અનુવાદક કાશ્મિરના કુંજ-ગાયકો તરફ લલ દેદ, નુન્દ રમોશ, ખ્વાજા હબીબ, કલન્દર શાહ, અઝીઝ દરવેશ, ક્રિષ્ન રાઝદાન, પરમાનંદ ઈત્યાદિ મર્મી, રહસ્યવેત્તા લોકકવિઓ તરફ વળ્યા અને એણે જે જશ મેળવ્યો છે તે તરફ આંગળી ચીંધીને આપણા ગુજરાતી ‘સ્કોલર’ યુવાનને ઘણું ઘણું કહેવાનું મન થાય છે પણ કંઈ નહિ. આપણા વતનની આ ભૂમિજાત સાહિત્યસંપત્તિની સૌ પહેલી ભાળ આપનારાઓ તો, ઘણાખરા પ્રાન્તોમાં, વિદેશી ગોરાઓ હતા! આ લલ દેદ નામની કાશ્મિરી લોકકવયિત્રીની પિછાન પરદેશી ગ્રિયર્સન બોર્નેટે કરાવી હતી. ‘લલ્લવાક્યાનિ’ (લલ દેદનાં જ્ઞાનવચનો) નામનો સંગ્રહ, તેમણે આપ્યો. તે પછી ૧૯૨૪માં સર રીચર્ડ ટેમ્પલ નામના વિદેશીએ લલ્લની કવિતાનો અંગ્રેજી અનુવાદ–સંગ્રહ ‘ધ વર્ડ એફ લલ ધ પ્રોફેટેસ’ પ્રકટ કર્યો. આ લલ્લ–વાણી છે તો લોકવાણી, છતાં એની અંદર કબીર, ચંડીદાસ તથા તુકારામનાં લોકપદોમાં રમતાં જ્ઞાનદર્શન લળકી રહ્યાં છે, એમ પ્રોફેસર જહાનું કહેવું છે, અને એની સત્યપ્રતીતિ આપણે જોઈ ગયા તે પદોમાંથી થઈ રહે છે. પાંચ સદીઓના વિસ્તીર્ણ પટ પર આ પ્રાચીન કાશ્મિરી ઊર્મિકવિતા કૌમુદી સમી રેલી રહી છે, જીવનને બહુવિધ મર્મ છેડે એ સ્પર્શે છે, રોજ બ રોજની સંકુલ ઘટનાઓને આલેખે છે, પ્રકૃતિનાં દૃશ્યોને પકડે છે, માનવ-લાગણીને ગૂંથે છે. મજૂરી, વેદના, ક્ષુધા અને આવેશોનું ચિત્રાંકણ કરે છે, અને આ ભૂમિના આત્મિક જ્ઞાનસંસ્કારની પાર્શ્વભૂમિને સાંગોપાંગ સાચવી રાખે છે. લલ દેદની દર્દભરી વાણીની વાનગી જોઈ હવે નુન્દ રયોશને નિરખીએ : આશ ખ સુય યુસ અશ્ક સાટિ દઝે, સોન ઝાન પ્રઝલેસ પનનુય પાન, અશ્કુન નાર યેસ વલિન્ઝી સઝે, અદ માલિ વાતિય સુય લામખાન.

અર્થ — આશક તો એ, કે જે ઈશ્ક માટે સળગે છે, જેનો જાન ( પ્રાણ ) સોના સામે પ્રજ્વલે છે; ઈશ્કની જ્વાલાએ જ્યારે માણસનું હૃદય પ્રકાશી ઉઠે છે. ત્યારે જ એ અનંતને પામે છે. આમાં શબ્દો જોતા જજો. દઝે (દાઝે), ઝાન (જાન), પ્રઝલેસ (પ્રજ્વલે). અશખ ચુય કુન ગોબર માજી મરુન, સુ ઝોલા કરી ત કિહય, અશખ ચુય ગનતુલરેવ પાન બરૂન, સુ સોખ રોઝી ત કિ હય, આશખ ચુય સ્તજામ તની પરાવુન, સુ આહ કરિ ત કિહય.

અર્થ — ઈશ્ક તો ખોટનો દીકરો જેનો મુઓ હોય તે મા જેવો છે. એને ઝોલું કેમ આવે ? ઈશ્ક તો ભમરીઓના ડંખ જેવો છે. એનું કરડ્યું જંપે કેમ કરી ?

ઈશ્ક તો રક્ત ટપકતા જામા (ડગલા) જેવો છે : એનું પહેરનાર આહ નાખી શકે શી રીતે ?

નુન્દ ર્‌યોશના ઘાયલ ઘટડામાંથી એક પછી એક કેવી વાણી નીકળે છે તેનો વધુ હવે એક જ નમૂનો નિહાળીએ : પોતાના શિષ્ય નસરૂદ્દીનને સંબોધીને એ ગાય છે — ‘કાયાને માથે ટાઢા નદી–વાયરા સૂસવતા હતા, આછી ઘેંશ અને અધકાચી ભાજીનું ભોજન હતું, એવો એ દિવસ હતો, ન સરો! ગોદમાં પિયા હતી, ગરમ કામળ ઓઢવા હતી, બતરીશાં ભોજન અને મચ્છીનાં જમણ હતાં. એ પણ એક દિન હતો, ન સરો!’ એ પણ એક દિન હતો નસરો : ‘સુ તિ દોહાં નસરો!’ — આ ધ્રૂવપદ વડે ગૂંજતી એ ચાર જ પંક્તિઓનું મૌક્તિક છંદમધુર, તાલમધુર સંગીતે સભર લાગે છે. એની શબ્દાવલિ ઉચ્ચારણમાં કેટલી કુમાશ ધરતી હશે ? કાશ્મિરની ખીણોમાં હરિયાળી ઉપર આ શબ્દો અને એનું સંગીત સજોડે લેટતાં હશે. એની જેલમ અને રાવીના સરિતાપટ પર ‘ખોચુ’ (માલ ભરેલી) નાવડીઓ હંકારતા નિર્ધન નાવિકો, નૌકાભાર ખેંચતા ખેંચતા જે ગાતા હશે તેના અસલ શબ્દો તો આ ચોપડીમાં નથી, પણ એક અંગ્રેજ બાઈ એ એની વિદેશી વાણીમાં એક નાવિક-ગાનને અનુરૂપ તર્ઝમાં ઉતાર્યું છે. Swift the current, dark the night, (Ya-illa, la-illa) Stars above our guide and light, (Kraliar, baliyar) All together on the rope, (Ya Pir–DustGir) In our sinews lies our hope (Khaliko, Malik–ko.) અર્થ–નદીનો પ્રવાહ ધસમસે છે, રાત કાળી છે. યા–ઈલ્લા, લા–ઈલ્લા. આપણા રાહબર, આપણા દીવા કેવળ આકાશના તારા જ છે. કાલિયાર! બાલિયાર! સૌ સંગાથે રસી ખેંચો. યા–પીર! દસ્ત ગીર! આપણી આશા આપણાં જ બાવડાંમાં છે. ખાલિ–કો માલિક! કો! એવો એક દિવસ જરૂર આવશે, કે જ્યારે પ્રાંત પ્રાંતનાં આ લોકપદોની આપ–લે ચાલશે, હરએક નાના મોટા પ્રદેશમાં વ્યાપક એવી આપણી સાંસ્કારિક એકતાને આપણને એ ગાનોના પ્રત્યક્ષ શ્રવણપાન દ્વારા ગાઢ અનુભવ થશે, અને પરદેશી નાટકો વગેરેના ભંગાર પર ‘થેસીસ’ લખવા ગ્રંથાગારોની અભરાઈઓમાં જીવાત જેવા ખદબદતા આપણા જુવાનો પોતાની ધરતીનો સાદ સાંભળી, જન્તુ મટી, સાચા ભૌમિક સત્ત્વનો આસ્વાદ લેનારા રંગીલા માનવી બનશે. ભાઈ જયલાલ કૌલને સુમાર્ગે વાળનારા મુરશિદો લખનૌના વિદ્યાલયમાં જેમ મળ્યા તેમ મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાં પણ મળો!