સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/શિવાની/‘આમાદેર માં’
સ્ફટિક-સાગૌરવર્ણ, જ્વલંતજ્યોતિસેજગમગાતેવિશાલનયન, ગોરેલલાટપરચંદનકાશુભતિલક, કાલાઝબ્બાઔરકાલીટોપી : યહીથેઆશ્રમવાસિયોંકેહૃદય-હારગુરુદેવ.
કિતનામહાનવ્યક્તિત્વઔરકૈસાસરલવ્યવહાર! ઊંચ-નીચ, છોટે-બડે, સબઉનકેસ્નિગ્ધવ્યક્તિત્વકીછાયાકેનીચેસમાનથે. ચીન, જાપાન, મદ્રાસ, લંકાકેછાત્રપ્રાર્થનાકીઘંટીબજતેહીએકકતારમેંલાઇબ્રેરીકેસામનેમૌનસિરઝુકાકારખડેહોજાતે. ઉનમેંચીનીબૌદ્ધછાત્રફાં-ચૂરહતાઔરસુમાત્રાકામુસ્લિમછાત્રખૈરુદ્દીનભી, ગુજરાતકીસુશીલારહતીઔરસુદૂરકેરલ-વાસિનીકુમુદિનીભી. એકમન, એકપ્રાણહોકરસબઉપાસનામેંલીનરહતે.
વિશ્વ-વિભૂતિકવીન્દ્રરવીન્દ્રથેસંગીત, સાહિત્યઔરદર્શનકેવિચિત્ર-રૂપીશિલ્પી; કિન્તુઆશ્રમવાસિયોંકેથેવહગુરુદેવ, સ્નેહીપિતામહ. કવિતા, નાટક, ઉપન્યાસ, ચિત્રકલા, સંગીત, નાટક-પરિચાલન— ઇનસબસેભીઅધિકચિંતાથીઉન્હેંઅપનેપ્રિયઆશ્રમકી.
ઐસાથાગુરુદેવકાશાન્તિનિકેતન— ઉનકીપવિત્રતપોભૂમિકાસાકારસ્વપ્ન. યહાંચહારદીવારિયોંસેઘિરીકક્ષાએંનહીંથી. જહાંતકદૃષ્ટિજાય, ઉન્મુક્તનીલગગનથા. પઢતે-પઢતેજીઉબતાતોઆસમાનપરચહકતેપરિન્દોંકોદેખનેપરબંદિશનહીંથી; લિખતે-લિખતેહાથથકજાતેતોક્ષણ-ભરકલમરખકરપાસસેગુજરતેસંથાલ-દલકેઅગુવાકીમાદકવંશીકેસ્વરકોસુનનેપરકોઈપ્રતિબંધનહીંથા; રેખાગણિતઔરબીજગણિતકેકઠિનસાધ્યોંકેબીચઇધર-ઉધરદેખકરતાજગીપાનેપરકોઈરુકાવટનહીંથી; સામનેકીડાલપરકબૂતરબૈઠેહૈં, યાગિલહરીકુટુર-કુટુરકરકુછખારહીહૈ, યહસબદેખતે-દેખતેભીવિદ્યાર્થીપાનીપતકેતીનોંયુદ્ધોંકીદુરૂહતારીખેંકંઠસ્થકરલેતેથે.
ગુરુદેવકો‘બૈતાલિક’ કરવાનેકાબડાશૌકથા. ચાંદનીરાતહૈ. ફાલ્ગુનીપૂર્ણિમાસેધુલકરઆશ્રમઝકઝકચમકરહાહૈ. પ્રકૃતિનેઐસીસુંદરસૌગાતભેજીહૈ, ઔરઆશ્રમવાસીસ્વીકૃતિભીનદેં! સૂચનાઆતીહૈકિ‘ઘંટાતલે’ એકત્રહોં. રાત્રિકાખાનાખા-પીકરસબચલેઆરહેહૈં. કોઈભીઇસદલમેંઆસકતાહૈ. હમારેછાત્રવાસકીનૌકરાનીનનીબાલા, રસોઈઘરકેનૌકરનગેન, પ્રભાકર, હરિહર; શિક્ષા-ભવન, કલા-ભવન, સંગીત-ભવનકેછાત્ર-છાત્રા-ગણવિરાટદલઆજુટતાહૈ, ગાતાહૈ :
ફાગુનેરપૂર્ણિમા
એલકારલિપિહાથે…
…ફાગુનકીયહપૂર્ણિમાઆજકિસકીલિપિલેકરઆઈહૈ? પૂરેઆશ્રમકીપરિક્રમાકરદલએકબારઉત્તરાયણતકઅવશ્યજાતાહૈ. આશ્રમ-ગુરુકીવાણીસંગીતમુખરહોકરઉન્હીંતકપહુંચતીહૈ.
૧૯૦૨મેંઉનકીપત્નીકીમૃત્યુહુઈ, તોગુરુદેવકીઅવસ્થાકેવલઇકતાલીસવર્ષકીથી. અપનેપાંચબાલકોંકાભારહીનહીં, આશ્રમકેઅનેકબાલકોંકાભારઉનપરથા. ગુરુદેવકેસબસેછોટેપુત્રકેવલઆઠવર્ષકેથે. આશ્રમકીઆથિર્કઅવસ્થાબહુતઅચ્છીનહીંથી. સાથહીઈશ્વરભીઉનકીકઠોરપરીક્ષાલેરહાથા. પહલેપિતામહષિર્દેવેન્દ્રનાથઠાકુરકીમૃત્યુહુઈ. દોવિવાહિતપુત્રિયાંજાતીરહી, ઔરઉનકેસબસેછોટેપુત્રકીમુંગેરમેંહૈજેસેમૃત્યુહોગઈ. અપનેપ્રિયપુત્રઔરપુત્રિયોંકીમૃત્યુકેદુઃખકોભીઉન્હોનેઆશ્રમકોગઢને-સંવારનેમેંભુલાદિયા. અપનીપુત્રિયોંપરઉનકાઅત્યંતસ્નેહથા, વિશેષકરબેલાપર. કહાજાતાહૈ, જબવહક્ષયરોગકીચપેટમેંઆગઈ, તોગુરુદેવનેઉનકીદિન-રાતસેવાકી. ઉનકેલિએવહકહાનિયોંકાકથાનકરચતેઔરલિખનેકેલિએપ્રોત્સાહિતકરતે; કિન્તુઉનકીસેવાઔરસ્નેહભીમૃત્યુકોનહીંજીતસકે. બડીપુત્રીરાનીકીભીપહલેહીક્ષયસેમૃત્યુહોગઈથી. શોક, મૃત્યુઔરવિછોહનેઉનકોકર્મપથસેવિચલિતનહીંકિયા. ઉનકીકલમઅબાધગતિસેચલતીરહતી. ઉનકેપુત્રશ્રીરથીન્દ્રનાથઠાકુરનેઅપનેપિતાકેસંસ્મરણલિખતેહુએએકસ્થાનપરલિખાહૈ :
“મેરેપિતાકેસંકટઔરમહાનદુઃખકેદિનોંમેંઉનકીકલમનેહારનહીંમાની. જબવહરાનીકેવિષમરોગસેલડતે, ઉસેએકપહાડસેદૂસરેવાયુ-પરિવર્તનકેસ્થળપરલેજાતેથે, વહબરાબરલિખતેરહે-કભી‘ચોખેરબાલી’ ઔરકભી‘નૌકાડૂબી’. પિતાજીકભીભીએકઉપન્યાસકોએકબારહીલિખકરખતમનહીંકરતેથે. એક-એકપરિચ્છેદલિખતેજાતેઔરકિસીપત્રિકામેંછપનેભેજતેરહતે. ઇસપ્રકારધારાવાહિકરૂપમેંઉનકેઉપન્યાસપૂરેહોતે. કિતનીહીવિરોધીપરિસ્થિતિયાંહોં, કિતનાહીબડામાનસિકઆઘાતહો, સમ્પાદકોંકોઉનકેઉપન્યાસકીદૂસરીકિસ્તકેલિએકભીરુકનાનહીંપડતા.”
ગાંધીજીકેઅનશનકેસમયસમસ્તઆશ્રમમેંઉદાસીઔરચિંતાકીલહરદૌડગઈથી. આશ્રમવાસિયોંકોએકત્રકરગુરુદેવનેપ્રાર્થના-સભાકીથી :
“જયહોઉસતપસ્વીકી, જોઇસસમયમૌતકોસામનેલેકરબૈઠેહૈં!-ભગવાન્કોહૃદયમેંબૈઠાકરસમસ્તહૃદયકેપ્રેમકોતપાકર, જલાકર. તુમલોગજયધ્વનિકરોઉનકી, જિસમેંતુમ્હારાકંઠ-સ્વરઉનકેઆસનકેપાસપહુંચસકે. કહો-‘તુમકોગ્રહણકરલિયાહૈ, તુમ્હારેસત્યકોસ્વીકારકરલિયાહૈ!’ વહજિસભાષામેંકહરહેહૈં, વહકાનોંકેસુનનેકીનહીંહૈ-વહહૈપ્રાણોંકેસુનનેકી. મેરીભાષામેંજોરકહાંહૈ! વહીમનુષ્યકીચરમભાષાહૈ, જોઅવશ્યહીતુમ્હારેપ્રાણોંમેંભીપહુંચરહીહૈ.”
ગુરુદેવનેઅપનેપ્રિયઆશ્રમવાસિયોંકેલિએકઈસુંદરકવિતાએંવિશેષરૂપસેલિખીથીં. ઇનમેંસેકુછછાત્ર-સમાજમેંવિશેષલોકપ્રિયથીંઔર‘પિકનિક’ કેઅવસરોંપરબડેઆનંદસેગાઈજાતીથીં :
ભાલોમાનુષનાંઈરેમોરાભાલોમાનુષનાંઈ,
ગુનેરમધ્યેએઈ, આમાદેરગુનેરમધ્યેએઈ…
“હમભલેમાનુષનહીંહૈં. એકહીગુણહૈહમારા : વહહૈદેશ-દેશમેંહમારીનંદાિહોતીહૈ, ભાઈ, ઔરપદ-પદપરહમવિપત્તિકાસામનાકરતેહૈં. કિતાબીજ્ઞાનહમનહીંબધારતે, કિતાબમેંલિખેકાઠીકઉલ્ટાકરતેહૈં. હમારેજન્મકેસમયબૃહસ્પતિછુટ્ટીપરથે, ઇસીસેશનિકીદૃષ્ટિહીહમપરરહી. હમારીનૌકાઅયાત્રાપરચલીહૈ, ભાઈ. ફલકીતોહમઆશાહીનહીંરખતે. હમારીગતિહૈહીનહીં. સદાતૈરતેરહના, યહીહમારીગતિહૈ!”
ઇસીપ્રકારએકદૂસરાગીતથા :
નાગાનગાઉવારદલરેઆમરા, નાગલાસાધાર,
મોદેરભૈરવરાગે, રવિરરાગેમુખઆધાર…
“હમારાગવૈયોંકાદલનહીંહૈ, ભાઈ. હમનેકંઠકીગાયકીકોનહીંસાધા. હમભૈરવગાતેહૈંતોસૂર્યકામુંહક્રોધસેલાલહોજાતાહૈ. હમારેમિલેજુલેબેસુરેકંઠોંકીગાયકીસેમુહલ્લેકેકુત્તેચૌંકકરઝૌંકઉઠતેહૈં. હમમેઘમલ્હારગાતેહૈં, તોવર્ષાબંદહોજાતીહૈ; છાતેવાલોંકીદુકાનપરશનિકીદૃષ્ટિલગજાતીહૈ. બસંતબહારકાઆધાહીસ્વરલગાપાતેહૈંકિશ્રીરાધાકાવિરહદૂરહોજાતાહૈ. અમાવસ્યાકીરાત્રિકોવિહાગગાનેલગતેહૈં, તોકોયલોંકોદશમ-દશાઘેરલેતીહૈ. ઔરકોજાગરીપૂર્ણિમાકેદિનઅગરહમનેકહીંજૈજૈવંતીગાલી, તબતોપૂર્ણિમાકેચંદ્રકોરાહુહીગ્રસલેતાહૈ.”
આજસમસ્તભારતકાગૌરવગાનહમારારાષ્ટ્રીયગીત‘જનગણમનઅધિનાયક’ આશ્રમકેવિશેષઉત્સવોંપરગાયાજાતાથા, તબપૂરાગીતદોબારદોહરાકરગાયાજાતાથા. ‘આમાદેરશાંતિનિકેતન’ ગીતતોઆશ્રમકેપ્રત્યેકપર્વ-ઉત્સવ, મેલે, પિકનિકકાઆશ્રમ-ગીતથા; વિશ્વભારતીકીનારંગીકોપિયોંકેપીછેપત્રિકાઓંકેઅંતિમપૃષ્ઠપરયહીગીતલિખારહતાથા. આશ્રમ-છાત્રોંકીહૃદયકીભાવનાઓંકો, ઉનકેઆશ્રમકાલીનજીવનકેસુખઔરઉલ્લાસકોહીગુરુદેવનેકવિતામેં, સ્વરોંકેમીઠેજાલમેં, બુનકરરખદિયાથા-
આમાદેરશાંતિનિકેતન
સબહોતેઆપનઆમાદેરશાંતિનિકેતન…
“…હમારાશાંતિનિકેતન,
હમારાસબસેપ્યારાઅપનાશાંતિનિકેતન.
ઈસકીઆકાશભરીગોદમેં
હમારેહૃદયનાચઉઠતેહૈં.
હમઇસેબાર-બારનિહારતેહૈં
ઔરનિત્યનવીનપાતેહૈં-
હમારેતરુવર, હમારેખુલેમૈદાન
ઔરઉનમેંહમારાખેલના–
હમારેસાંઝ-સવેરેકાસોહાગભરાનીલગગન.
હમારેશાલબીથીબનકેકલગીતસુનાતીહૈ,
હમારાઆવલેકાકુંજજોસદાનાચતે
પત્તોંકીખુશીસેમતવાલારહતાહૈ.
હમકહીંભીહોં–
હમારાઆશ્રમહમસેકભીદૂરનહીંરહતા.
ઉસકેપ્રેમકાસિતાર
હમારેમનકેસ્વરોંસેબંધાહૈ.
હમારેપ્રાણોંસે
ઉસસિતારકીધુનએકહોકરમિલગઈહૈ.
ભાઈભાઈકો
આશ્રમનેએકમનએકપ્રાણ
કરદિયાહૈ.”
આશ્રમવાસીકહીંભીરહેં, આશ્રમઉનકેહૃદયમેંહીરહતા.
બાદમેંગુરુદેવપ્રાય : અસ્વસ્થરહનેલગેઔરઉનકેપાસઆનેજાનેકીસુવિધાએંબહુતકમહોગઈ. અસ્વસ્થહોકરબિસ્તરેસેલગનેસેપહલેગુરુદેવને‘શિશુ-ભવન’ કીએકસભાકાસભાપતિત્વગ્રહણકિયાથા. જહાંતકમુઝેસ્મરણહૈ, ઉસસભાકેબાદગુરુદેવઅન્યસભાયાઉત્સવમેંફિરનહીંઆસકેથે. વૈસેતોઆશ્રમકીપ્રત્યેકસાહિત્ય-સભાકાઅપનાપૃથક્વ્યક્તિત્વથા, કિન્તુશિશુ-ભવનકીસભાકીનિરાલીહીશોભારહતી. સફેદગરદકીસાડીપહને‘માસીમા’ અપનીપૂરીબાલસેનાકોપંક્તિબદ્ધકરલેઆતી. છોટેછોટેબાલક, ચુનીધોતીઔરકુરતાપહનેસભાસજાનેમેંજુટજાતે.
એકતોશિશુ-ભવનકીસભા, ઉસપરસભાપતિસ્વયંગુરુદેવ! લાઇબ્રેરીકેસામનેહીઉનકીસભાસજીથી. એક-એકકરકેછોટેબાલકએવંબાલિકાએંઆતીઔરછોટેછોટેલેખ, કહાની, આવૃત્તિસુનાસુનાકરસુનનેવાલોંકામનમોહલેતી.
મંચપરચીના-ભવનકેપ્રોફેસરતાનકાનન્હાપુત્રતાન-લીઆયાઔરઅપનાલેખખૂબઉંચેસધેસ્વરમેંપઢનાઆરંભકિયા. લેખકાશીર્ષકથા : ‘ગુરુદેવબડભાલો’-ગુરુદેવબડેભલેહૈં.
ઉસરચનાકીપહલીપંક્તિથી : ‘આમરાગુરુદેવકેભાલોબાશી’-હમગુરુદેવકોપ્યારકરતેહૈં.
રચનાકીઅંતિમપંક્તિથી : ‘ગુરુદેવઆમાદેરમાં’-ગુરુદેવહમારીમાહૈં.
રવીન્દ્ર-શતાબ્દીકીપુણ્યતિથિપરઆજદેશ-વિદેશકેપંડિત-સાહિત્યિકસોચમેંડૂબેહૈંકિકિનશબ્દોંમેંસરસ્વતીકેવરદ્પુત્રકીઆરતીઉતારેં?
પરઉનકેઆશ્રમકેએકનન્હે-સેછાત્રનેવર્ષોંપૂર્વઅપનીઆડંબરહીનસરલસ્નેહકીડોરસેઉન્હેંનાપકરરખદિયાથા : ‘ગુરુદેવઆમાદેરમાં’. નન્હાતાન-લીભીશાયદજાનતાથાઉનકેસ્નેહકીગહરાઈકો.
આશ્રમકેઅનોખેઆકર્ષણસેખંચિ-ખંચિકરદેશ-વિદેશકેછાત્ર-છાત્રાએંઆકરજુટનેલગે. કિન્તુઆનંદ-ઉત્સવકેબીચસહસાઆશ્રમકાતેજપુંજમંદપડનેલગા. ગુરુદેવકીઅસ્વસ્થતાબઢગઈ. આશ્રમવાસીપ્રાય : બૈતાલિકકરતેગાતે-ગાતે‘ઉત્તરાયણ’ તકજાતે, કિન્તુગીતકેસ્વરોમેંઅબવહતાજગીનહીંરહગઈથી. બડે-બડેડાક્ટરઆતેઔરચિંતામેંડૂબકરરહજાતે. એકઓરઆશ્રમકાનયાબિજલીઘરબનરહાથા; કિન્તુઆશ્રમકીરોશનીતોબુઝીજારહીથી. આશ્રમકેઉત્સવોંમેંવહઆનંદનહીંરહાથા. જિસેદેખોવહયહીકહતા : “નજાનેક્યોં, એકઅમંગલકી-સીઆશંકાહોરહીહૈ.” સુનનેમેંઆરહાથાકિગુરુદેવકોકલકત્તાલેજાયાજાયગા. ઝુંડ-કે-ઝુંડદર્શનાર્થી‘ઉત્તરાયણ’ જાતે, ઔરઉદાસહોકરલૌટતે. ઉનકેઅત્યંતપુરાનેસહયોગીઅધ્યાપક, જિનમેંસેકઈઉનકેછાત્રભીરહચુકેથે, પઢાતે-પઢાતેચુપચાપકિતાબબંદકરછુટ્ટીકરદેતે. ‘ઉપાસના-મંદિર’ મેંશાંતભવ્યમૂતિર્ખિતીમોહનબાબૂકીઆંખેંભરઆતી-નજાનેકિતનીપૂર્વ-સ્મૃતિયાંઉન્હેંબેચૈનકરદેતી. શ્રીપ્રભાતમુકર્જીઇતિહાસપઢાતે-પઢાતેચશ્માહટાકરઆંખેંપોંછનેલગતે : “ગુરુદેવકલકલકત્તાજારહેહૈં.” કિતનેપુરાનેઅધ્યાપકથેવહ! સદાહંસને-હંસાનેવાલેહમારેઇતિહાસકેબુજુર્ગપ્રભાતદાજૈસેકુછહીદિનોંમેંબૂઢેહોગયે. ગુરુદેવકીબીમારીકેકાલેબાદલોંનેપૂરેઆશ્રમકોઘેરલિયા. ઔરએકદિનગુરુદેવકેકલકત્તાજાનેકીસચમુચતૈયારિયાંહોગઈ. પૂરાઆશ્રમ‘ઉત્તરાયણ’ કેબાહરએકત્રથા. એક-એકકરસબનેજાકરગુરુદેવકેપાવનચરણોંકીધૂલિલી, ઔરધીરે-ધીરેવિશ્વ-ભારતીકીલમ્બીબસગુરુદેવકોલેકરઆંખોસેદૂરહોગઈ.
એકદિનવહઆયાજબઆશ્રમમણિ-હીનમુકુટમાત્રરહગયા. આશ્રમકેપેડ-પત્તેતકશોકમગ્નહોઉઠે.
જિસદિનગુરુદેવકેઅસ્થિ-અવશેષકોલેકરઉનકેઆત્મીયસ્વજનલૌટે, આશ્રમવાસીસડકકેદોનોંઔરલમ્બીકતારમેંશોકમગ્નસિરઝુકાયેખડેથે. આશ્રમગુરુનહીંરહે, પરઆશ્રમનિષ્પ્રાણહોકરભીસ્વયંઉન્હીંકીવાણીસેપ્રાણમયથા :
આમારજાબારસમયહોલો,
આમારકેનોરાખીશધરે—
ચોખરેજલેરબાંધનદિયે
બાંધીસનેઆરમાયારડોરે.
ફૂરિયેછેજીવનેરછૂટી
ફિરિયેનેતોરનયનટૂટી.
નામધરેઆરડાકીસનેભાઈ
જેતેહૌબેત્વરાકરે.
‘મેરેજાનેકાસમયહોગયા, અબમુઝેપકડકરક્યોંરખતેહો? અપનેઆંસુઓંકીમાયાડોરકેબંધનસેમુઝેમતબાંધો. જીવનકીછુટ્ટીસમાપ્તહોગઈહૈ, અપનીઆંખેંફેરલો, મુઝેમતદેખો. મુઝેનામલેકરમતપુકારો, ભાઈ; મુઝેઅબજલદીજાનાહૈ.’
[‘ગુરુદેવઔરઉનકાઆશ્રમ’પુસ્તક]