ઇદમ્ સર્વમ્/સમયના પદચિહ્ન
સુરેશ જોષી
કાંડા પરની ઘડિયાળનો ટિક ટિક અવાજ અને એની નીચે જ નાડીનો ધબકાર અવિરત ચાલ્યા જ કરે છે; ઘડિયાળ ખતરનાક વસ્તુ છે. સમયનાં પગલાંને એ સંભળાવે છે એટલું જ નહીં, દૃષ્ટિગોચર પણ બનાવી આપે છે. બારીમાંથી જોઉં છું તો શીમળો ખીલેલો દેખાય છે. કાલે જોયો હતો ત્યારેય એવો જ લાલચટ્ટક હતો, આજેય એવો જ લાલચટ્ટક છે. એના પરથી સમયનું દાંતાવાળું ચક્ર ફરેલું લાગતું નથી. દૈયડનો મીઠો ટહુકો રોજ સાંભળું છું. એની મીઠાશ પર સમયનો પાસ બેઠેલો નથી. શહેરનાં પૂતળાંઓ પાષાણી અમરતામાં કેદ થયેલાં છે, પણ આપણે માટે એવું નથી. રાતે સમય ચોરપગલે ભાગે છે. એ આપણને કચડીને ચાલે છે. એનાં પદચિહ્ન સાચવવા ન ઇચ્છીએ તોય મોઢા પરની રેખાઓમાં સચવાઈ રહે છે. રોજ સવારે ઊઠીએ છીએ ત્યારે સમયનું એક વધુ પડ આપણને બાઝેલું હોય છે.
ના, હું વૈરાગ્યની વાત કરવા નથી ઇચ્છતો. મરણ પણ આખરે તો કાળ છે. મરણોત્તર જીવન અહીં સદેહે પણ જીવવાનું હોય છે. સમયનો પ્રવાહ છે એમ કહેવાય છે તે મને ખોટું લાગે છે. ‘પહેલાં’ અને ‘પછી’ આ બે ધ્રુવબિન્દુઓને સાંધનારું કશું છે ખરું? જે ‘પહેલાં’માં હતું તે ‘પછી’માં રહેતું નથી. એનું રૂપ બદલાઈ જાય છે. આપણે રૂપની સૃષ્ટિમાં રહીએ છીએ માટે રૂપ જોડે જ આપણો સમ્બન્ધ. એની પાછળ રહેલા અરૂપને તો કોઈ વેદાન્તી ઓળખે. જે રૂપ બદલાયું તે પછી બીજું નામ પામે છે. આંબાની મંજરી તે મંજરી છે, આમ્રફળ નથી. આમ્રફળ તે મંજરીનું પરિણામ હશે, પણ એમાં તમે મંજરીને ફરી પામી શકો નહીં.
સમય પ્રવાહી તો નથી જ, પણ કોઈ આઘાતને કારણે તૂટેલા તન્તુને સાંધી શકાતો નથી. ઇલેક્ટ્રિક બલ્બમાંના તૂટેલા ફિલામેન્ટની જેમ એ સદા ધ્રૂજ્યા કરે છે. એની ધ્રૂજારી નાડીના ધબકારામાં સંભળાય છે. જ્યારે કશો આઘાત સમયને એક ઝાટકે છેદી નાખે છે ત્યારે જે શૂન્ય અવકાશ ઊભો થાય છે તે કશાથી પૂરી શકાતો નથી, એ એક તસુભર હોય તોય એને ઠેકીને જતાં પાતાળનાં દર્શન થાય છે. માનવી એક જિન્દગીમાં આવાં કેટલાં પાતાળ જીરવી શકે? સમયનો તન્તુ તૂટે છે તેની રગ બહાર પકડી શકાતી નથી. મગજની શિરા તૂટે તો પક્ષાઘાત થાય, એનાં બાહ્યા ચિહ્નો વરતાઈ આવે. પણ સમયનો તન્તુ તૂટવાથી થતો પક્ષાઘાત બહાર પરખાતો નથી. બહારનું સમયનું આવરણ એવું ને એવું જ રહે છે. તે દિવસે પણ ઘડિયાળમાં દશના ટકોરા પડે છે ને નિત્યનૈમિત્તિક વ્યવહાર ચાલે છે, થાળી, પાટલા, ભોજન, જતાં પહેલાં એક ઘૂંટડો પાણી, અરે ટીકડી તો ગળવાની રહી જ ગઈ, પછી રોજનો રસ્તો, રોજ સામે મળતાં એનાં એ માણસ, હોઠ પરનું ટેવને વશ થઈને થતું એ સ્મિત, પછી નોકરી : આ બધાં પાછળ પેલી સમયની તૂટેલી રગ ધ્રૂજ્યા કરે છે, એના કંપથી દર્દનો સણકો ઊઠે છે, પણ બહાર એનો અણસાર વરતાતો નથી.
તો જિન્દગી આવા તૂટેલા સમયના ખણ્ડોનો ખડકલો? એક જ શબ્દ એવો બોલાયો, અરે શબ્દ પણ નહીં એક જ દૃષ્ટિપાત થયો ને તડ દઈને બધું તૂટી ગયું. પછી જે કાંઈ કહીએ એમાં એનો સાંધો દેખાય. કોઈ શબ્દ આખો આપણી પાસે આવે નહીં, આંખ જુએ ખરી પણ તે જાણે તૂટેલા કાચની તરડમાંથી જે જુએ તે બધું સેળભેળ થઈ જાય. આથી કેટલીક વાર વિચાર આવે છે કે જેમ શરીર પર કહે છે કે ચામડીનાં સાત પડ હોય છે તેમ આપણા પર સમયનાંંં પણ પડ હોય તો! માણસની સાચી વય એના પર બાઝેલા સમયનાં પડને આધારે નક્કી કરી શકાય.
આ પડ એકસરખાં નથી હોતાં. કોઈ પડ કાંદાના પાતળા પડ જેવું હોય છે તો કોઈ પોલિથિનની કોથળીની જેમ આપણા શ્વાસને ચોંટી જઈને રહે છે. કોઈ પડ કરોળિયાના જાળા જેવું હોય છે, એને ખંખેરી નાખતા જઈએ તેમ તેમ એમાં વધારે ને વધારે ગૂંચવાતા જઈએ. સમય કોઈ વાર જળોની જેમ બાઝે છે ને સદા આપણને ચૂસ્યા કરે છે. સમયનું કોઈ પડ અપારદર્શક ને પોલાદી પણ હોય છે, એના કારાગાર વચ્ચે જ પછીથી જિન્દગી ગાળવાની રહે છે.
પણ કેટલાક બડભાગીઓ સમયને આસાનીથી સેરવી દઈ શકે છે. એમને માટે સમય તો ક્ષણ ક્ષણનાં નાનાં રંગબેરંગી પતંગિયાં જેવો છે. એનો કશો ભાર લાગતો નથી, એનો કશો ઘોંઘાટ નથી. એ એક જ સ્થાને સ્થિર રહેતો નથી. કેટલાક વળી સમયને લોલીપોપની જેમ ચૂસતા હોય છે. કેટલાકની ચેતના પર સમય ધાતુ કોતરતા તેજાબની જેમ દ્રવ્યા કરતો હોય છે, એને નિદ્રામાં ઓગાળી દઈ શકાતો નથી. કેટલીક વાર સમય ઊંડે ખૂંપી ગયેલી બંદૂકની ગોળીની જેમ આપણામાં રહે છે. સમય કોઈ વાર ઘાની રાતી કિનાર જેવો હોય છે, એને સહેજ જ સ્પર્શતાં વેદના રણઝણી ઊઠે છે.
કોઈ વાર એકાએક ભારે બની ગયેલા સમયના પિણ્ડને લઈને આપણે ઘરમાં પ્રવેશીએ છીએ ત્યારે એનો ભાર શી રીતે ટાળવો તે સૂઝતું નથી. શ્વાસ મણકાના જેવો બની જાય છે. એ સમયને સહેલાઈથી રુદ્રાક્ષના મણકામાં સરકાવી દઈ શકાતો નથી. એ જાણે બહારની બધી વસ્તુનું વજન પોતાનામાં શોષી લે છે. એવો વજનચૂસ સમય સહેલાઈથી ઊતરડીને ફેંકી દઈ શકાતો નથી. એ આપણા શબ્દો પર શિલાની જેમ ચંપાઈ જાય છે. આપણામાં જ ઊંડે ઊતરીને ભરાઈ જવાના ભોંયરાના રસ્તાને પણ એ ઢાંકી દે છે.
ઓગળતા હિમખણ્ડમાંથી ટપક્યે જતાં જળબિન્દુની જેમ સ્રવ્યે જતો સમય, શ્રાવણની આછી ઝરમરના જેવો સમય, આ ઓગળતા, વિખેરાઈ જતાં સમયનાં રૂપો છે. પણ સમયનાં હંસિક રૂપો પણ અનુભવાય છે. અજગરની જેમ ભરડો લેતો સમય, મગરનાં જડબાં જેવો સમય, આંખના ઊંડાણમાં સંતાઈને બેઠેલો મીંઢો સમય, આવા સમયની પકડમાંથી છટકી જઈ શકાતું નથી.
વરસો ચિતાનાં લાકડાંની જેમ ખડકાતાં જાય છે, અગ્નિ જ એ કાષ્ઠના ભારને હળવો કરી શકે. પણ સમયને ઉલેચીને ઠાલો કરી નાખવાની કળા પણ કેટલાક લોકોને આવડે છે, એમને માટે સમય રમકડું છે. એ લોકો ‘સમયની લીલા’ જેવો શબ્દપ્રયોગ કરી શકે. સમયનાં આસ્વાદ્ય રૂપો પણ છે. કવિ કાવ્યની પંક્તિને છેડે પ્રાસમાં સમયને ગૂંથી લે છે, નર્તકીના પાયલમાં સમય રણકી ઊઠે છે, હીંચકાના ઝૂલામાં સમયને ઝૂલતો જોઈ શકાય છે. પ્રેમવિહ્વળ લજ્જાશીલ કન્યાના ચટુલ કટાક્ષોમાં સમયનાં મનોહર આવર્તનો દેખાય છે. જીર્ણ ખંડેરમાં હાંફતો બેઠેલો વૃદ્ધ સમય, ડોશીમાના દન્તહીન મુખની બખોલમાં બેઠેલો સમય, મહાદેવના મંદિરના ગર્ભગૃહમાં સાપની જેમ કોકડું વળીને બેઠેલો શીતળ સમય. સમયનાં આ બીજાં રૂપો છે. હેમન્તના તડકાના સોનેરી પાત્રમાં ભરેલા આસવ જેવો સમય ગટકાવવાનું ગમે છે. પણ બે સ્ટેશન વચ્ચે દોડતી ગાડી સાથે ખેંચાતો સમય હંમેશાં સહ્યા નથી બનતો. ઘરના માળિયામાં રહેલો ભૂતકાળ કરોળિયાના જાળામાં બેસી રહે છે. અન્ધ સમયના ધમપછાડા પણ સહેવાય એવા નથી હોતા. કૂણાં પાંદડાંની તામ્રવર્ણ શોભાની આડશે રહેલો સમય ખડક જેવો અચળ હોય છે. પણ એ જોઈએ ન જોઈએ તે પહેલાં ઊડી જાય છે. મન્દિરની ધજામાં ફરકતો સમય દરેક ગામને પાદરે ઊભો હોય છે.
આપણામાં જ બેઠેલું મીંઢું હૃદય સમય જોડે સંતલસ કર્યા કરે છે અને પછી એકાએક બંને કાવતરું કરીને ભાગી જાય છે. પછી રંગમંચ પર પડદા ઢળી જાય છે. એ અંતિમ ઉપસંહારના આપણે તો દ્રષ્ટા બની જ શકતા નથી. સમયનો શાશ્વતથી છેદ ઉડાડી દેવાના બાલિશ પ્રયત્નો કેટલાક ભયભીત લોકો કર્યા કરે છે. પણ સાંજ ટાણે વાડામાંના તુલસીનાં કૂંડા આગળ ઘીનો દીવો પ્રકટાવીને એમાં સમયને સારવી લેનારી કુલવધૂને એવો ભય હોતો નથી. બારણાનાં મોતીનાં ચક્ર તોરણમાં સમયને ગૂંથી લેતી આંગળીઓ પણ એવા ભયને ઓળખતી નથી. પણ કેટલાક સમયને કોતરવા માટેની શિલા બનીને જ જીવી જાણે છે, તો કેટલાક સમયના પર કોઈ સમ્રાટની જેમ પોતાની મુદ્રા આંકે છે.