સુમન શાહની વાર્તાસૃષ્ટિ/ઇ.ઇ.ડબલ્યુ. યાને સંકટસમયની બારી
છેવટે શંકરની ટ્રેન પ્લૅટફૉર્મ–૪ ઉપર આવી લાગી. ધીરી ધીરી થઈને કરરઅર્ડઅ્ અવાજ સાથે ઊભી. પોતાનો ડબ્બો S-૫ દેખાતાં, શંકરે દોડવા–જેવું કર્યું ને અંદર ફલાંગ મારતોક ને ઘૂસ્યો. પૅસેજમાં ઉતાવળમાં ચાલતાં રહેતાં ને આમતેમ જોતાં–જોતાં એણે પોતાની બર્થ–૨૦ શોધી કાઢી ને પછી ધીમેથી, હાશ્ કરી બેઠો. બૅગને હાથમાંથી છૂટી કરતાં, શંકરે રૂમાલ કાઢી પરસેવો લૂછ્યો. જોકે એણે તરત તપાસ્યું કે LB એટલે કે લોઅર બર્થ જ હતી ને નમ્બર પણ ૨૦ બરાબર જ હતો. એ જોયું એણે કે ૨૦ નમ્બર બારી પાસે હતો ને પોતાની ઉપરની મિડલ બર્થ પહેલેથી જ પાડેલી હતી –કેમકે માથું ભટકાય નહીં એ માટે એને નીચા નમવું પડેલું.
આખરે શંકરને સારું લાગ્યું, રૂમાલની એણે પહેલાં–જેવી ગડી કરી ને પાછો ખિસ્સામાં ખોસ્યો, પાટલૂનના: શ્હૅરમાં સાલો આખો દા’ડો મારો સાવ રઝળપાટમાં ગયો. મુખ્ય કામ મારે ઍનેક્સીના નવમા માળની ઑફિસમાં હતું, ગયો’તો લિફ્ટમાં, પણ નવે નવ માળ ઊતરવા પડેલા –ક્હૅ કે ઍલાવ નથી! પછી પૂરો દોઢ કલાક ચાલ્યો હોઈશ તાપમાં, જુદી જુદી ફૂટપાથો પર લોકોની આવ–જા–માંથી રસ્તો કરતો. થોડી થોડી વારે શૉપોમાં ઘૂસું ખરો, એ.સી.-વાળીમાં તો ખાસ. થાક્યા પછી મેં રિક્ષા કરેલી, પછી બસમાં બેઠેલો –ડબલડેકરમાં, ઉપલા માળે. સવારે તો એક દૂરની જગ્યાએ પ્હૉંચવા માટે ટૅક્સી કરવી પડેલી. બધા દિવસો આ વિરાટ ભુલભુલામણી જેવા શ્હૅરમાં મારા આમ જ ગયા, બિઝી–બિઝી. શંકરને થયું, આવાં દરિયાકિનારાનાં ઉકળાટિયાં શ્હૅર જ નક્કામાં –કાયમથી ભેજભારે. એના કરતાં અંતરાલનું મારું નાનકડું પણ સૂક્કું શ્હૅર સારું, હલકા-હલકા પવનોથી સદા ફરફર્યા કરતું. પણ શું થાય, કામ જ એવું હતું. બાકી, બ્હારગામ–ફ્હારગામ તો હું જતો જ નથી. આ ટ્રેનની મુસાફરી, ને તેમાંયે નાઇટટ્રેનની, કદાચ ત્રણેક વરસે કરી રહ્યો છું…
શંકરે આંગળાંનાં વેઢે ગણી કાઢ્યું કે પોતે લગાતાર દસ દિવસથી બહાર છે અને સુલોચનાને ત્યારથી જોઈ નથી, માત્ર યાદ કર્યા કરી છે: હવે જોકે પત્યું છે. આટલી આ રાત તો આમ જ વીતી જશે, ઊંઘમાં –સારું ને ખાસ્સું જમ્યો છું. આંખ ખૂલતામાં તો સવાર ને સીધું મારું સ્ટેશન —પછી તો ધમધમાટ રિક્ષામાં ઘેર, ને ઝટ સુલોચના સામે: આ વાતે શંકરને મીઠી ચટપટી થવા લાગી. એવી ચટપટીમાં ને ચટપટીમાં એ પરોવાયેલો રહ્યો ને ઉપલી બર્થ વાગે નહીં એ રીતે જરા ઝૂકીને બેઠો. તરત એણે બૅગ ખોલી. ગોઠવેલું બધું બગડે નહીં એમ અંદરથી સાચવીને એણે સ્લિપર કાઢ્યાં, પાથરવાની ચાદર ને ઍર–પિલો –ફૂંકોથી ફુલાવીને પીઠ પાછળ દબાવી દીધું. પગેથી બૂટ–મોજાં ઉતાર્યાં, બૅગ લૉક કરી ને બર્થ નીચે કાળજીથી ખૂણામાં ગોઠવીને મૂકી. બૂટ–મોજાં બૅગ પર મૂક્યાં. સ્લિપર પગ મૂકવાની જગ્યામાં સરખાં ભેગાં મૂક્યાં –ને પછી થોડીક વાર માટે પલાંઠી વાળીને બેઠો. માથું નમાવેલું રાખીને બંને હાથે પોતાના બંને પગના ગોટલા વારાફરતી દાબતો રહ્યો પણ એણે જ્યારે કાંડા પરના ઘડિયાળમાં જોયું, તો જણાયું કે ટ્રેન ઊપડવાને તો સાલી હજી પંદર–પંદર મિનિટોની વાર છે…
ત્યાં એકાએક શંકરના ધ્યાનમાં આવ્યું કે પોતાનો ડાબો હાથ બારીએ ટેકવાયો છે ને કાચ–બારી તો બંધ છે. એણે કાચ–બારીની બંને તરફની, કાયમથી અઘરી એવી ચાંપો ઊંહ્ ઊંહ્ કરીને ખેસવી ને બારી જોર કરીને ખોલી નાખી.
બારી બહાર જોઈ રહેલા શંકરને ઘણી વાર લગી આછા સુખની લાગણી થઈ રહી. જોકે એને તરત પછી એમ થયું કે શું આ એ જ પ્લૅટફૉર્મ છે જે પર થોડી મિનિટો પહેલાં પોતે ઊભેલો હતો, ટ્રેનની રાહ જોતો? સામે એ જ સૅન્ટ્રલ સ્ટૅશન હતું, લાઇટોથી ઝાકઝમાળ, ઇલ્યુમિનિટેડ મોટા મોટા ડૉટ્સના નમ્બરો ને એવી જ સાઇનોથી, ઝલમલતું –પણ જોકે અટપટું. સ્ટેશનની ઊંચી–ઊંચી પણ કાળીમૅલી છતો જોતાં શંકરને એ થોડું ભૅંકાર લાગતું’તું, પણ એટલે જ વિશાળ લાગતું’તું. શંકર જોતો રહ્યો એનાં એ જ બધાં પ્લૅટફૉર્મ નંબર–૪, જ્યાં પોતે ટ્રેન માટે સૅટ થઈ ઊભો’તો. સામેનું એ જ નમ્બર–૩, જ્યાં પોતે પહેલાં ઊભો’તો –એ જ રીતે– ને જ્યાંથી ઍનાઉન્સરે બધાંને નમ્બર–૪ પર જવાની ‘વિનતી’ કરેલી. ઠીક ઠીક વાર લગી શંકરે જોયા કર્યાં મુસાફરોનાં એવાં જ ઝૂમખાં, તાલબદ્ધ વ્હૅતાં. એમની હળવી દોડધામો, હાંફળફાંફળભરી અવરજવરો, ઘણાંને તો લાલ ખમીસવાળા કૂલીઓ જ દોરતા’તા –કેમકે આખા ઝમેલામાં કાળા કોટવાળા ટીસીઓ તો ભળાતા જ ન્હૉતા. કો’ક, કો’ક ખૂણામાં કદાચ ઊભો હોય – હાથમાંથી લબડતાં લાંબાં લાંબાં લિસ્ટમાં ખોવાયેલો. જોકે ઍનાઉન્સમૅન્ટો સતત ચાલુ હતી –હિન્દીમાં ગુજરાતીમાં અંગ્રેજીમાં –વારાફરતી જોકે, પણ એક–ની–એક, એક–ની–એક, પણ જોકે વારંવાર. શંકરે ઘણે આઘેનાં પ્લૅટફૉર્મ પર શું હશે એ જોવાય ઊંચા થવાનું કર્યું, પણ એની નજર જમાનાજૂની એ જ તપખીરિયા–લાલ ને નવા જમાનાની એ જ શાહીભૂરી લાંબીલાંબી ટ્રેનોમાં અટવાઈ ગઈ, કોઈ–કોઈ ઊભેલી, તો કોઈ–કોઈ, ધીમેશથી આવતી, કે જતી…
શંકરની આંગળીઓ બારીના આડા સળિયા પર અમસ્તી જ ફરતી હતી, કદાચ એ સ્ટેશનની ગૂંચવાડિયા વ્યવસ્થાઓ વિશે ને એટલે સરકારના રેલવે–ખાતાની મસમોટી કામગીરી વિશે કલ્પનાએ ચડી ગયો લાગતો’તો –પણ ત્યાં જ એને કશુંક યાદ આવ્યું. એને યાદ આવ્યું કે પોતાની પાસે પીવાનું પાણી તો છે જ નહીં, રાતમાં બેએક વાર તો જોઈએ જ છે: બૉટલ ખરીદવાની’તી, પણ બધી ધકમકમાં ભૂલી જ ગયો છું…
એ ઊભો થયો –એટલે જણાયું કે ઉપલી બંને બર્થ પર નમ્બર–૨૧ અને નમ્બર–૨૨ સૂવા માટે લંબાવી ચૂક્યા છૅ, સામા પડખાની ત્રણેય બર્થ પરના ૧૭, ૧૮, ૧૯ નમ્બરનાઓએ પણ લંબાવી દીધેલું છે. એ પાછો બેસી ગયો, એણે જોયું કે બાજુના પડખે, ૧૭ પાસે, પાણીની બૉટલ છે અને ફુલ્લ ભરેલી છે, માથા પાસેના ખૂણામાં મૂકી છે. બૉટલો શોધતી શંકરની નજરને પોતાની બિલકુલ સામેની, પૅસેજ પરની, બંને બારીઓથી જોડાયેલી, આડી આડી બે યે બે બર્થ ધ્યાનમાં આવી. એ બંને મુસાફરો, ૨૩, ૨૪ પણ કદાચ સૂવાની તૈયારીમાં પડ્યા’તા -ઉપરવાળો નમ્બર ૨૪ તો મૉંઢેમાથે ઢબૂરીને સૂઇ જવાની વેતરણમાં હતો. એ લોકો પાસે પણ પાણીની ઠંડી ઠંડી ને રૂપાળી રૂપાળી બૉટલો તો હતી જ. શંકરને થયું તરસ તો પોતાને અત્યારે જ લાગેલી છે: સાંજે સાતેક વાગ્યે જમ્યા પછી પાણી પીધું છે જ કોણે? ને અત્યારે ૧૧ તો થયા જ છે, આખી રાત વગર પાણીએ ચાલશે કેમ? નાઇટટ્રેન છે તે, પાણી પછી ક્યાંય મળશે પણ નહીં: શંકર મૂંઝાયો. જોકે એને તરત એમ પણ થયું કે: આ બધાં તો મારાં સાથી જ ગણાયને? સાથી–મુસાફરો. એમની પાસે પૂરતું પાણી છે, પ…ણ, વેચાતું લીધેલું કોઈનું મૉંઘું પાણી મગાય છે થોડું? એણે એના માટે જ લીધું હોય તે એને જોઈએ કે નહીં? માગ્યા વિના કોઈ આપે નહીં ને આપે તો આપતાં કચવાય પણ ખરું. એક થાય, બધાં ઊંઘમાં હોય ત્યારે આ નમ્બર–૧૭નું, કે કોઈનું પણ, લઈને મારાથી ઝટપટ પી નખાય… પણ ના–ના, પાણીની ચોરી કરું? ને તે હું કરું? ના–ના. તો શું કરું? બહાર જઈને બૉટલ લઈ આવું?:
શંકરે જોયું કે ટ્રેન ઊપડવાને હજી સાતેક મિનિટની વાર છે. એણે બારીએથી ડોકું કરવા કર્યું. પણ સળિયા નડતા’તા એટલે મૉંઢું અડાડી–દાબીને ય જોવાય એટલું જોયું. આગળના બે–એક ડબ્બાને અંતરે સ્ટૉલ દેખાતો’તો : લઈ જ આવું. પણ ત્યાં લગી મારી આ બૅગ કોણ સાચવે? ચાદર–પિલોનું તો સમજ્યા જાણે, પણ બૅગમાં સુલોચના માટે લીધેલી પૂણેરી સાડી છે ને બપોરે જ ખરીદેલા હીરાના બે કાપ છે, સાચ્ચા હીરાના. બધું બૅગમાં પાછું સમેટીને બહાર જરૂર જવાય, બૉટલ ખરીદીને પાછા પણ આવી જવાય, પણ બૅગ સાથે જવું–આવવું લાગે કેવું? મારા આ બૂટ પણ મૉંઘા છે, મોજાં પણ. વાત એમ છે કે આટલું બધું સાચવે કોણ? ને એક પછી એક બધું બતાવતાં, ને સાચવજો એમ ક્હેતાં, હું લાગું પણ કેવો? ધારો કે આને કહું, સામાવાળાને, નમ્બર–૧૭ને, પણ એવું થાય છે કે ક્હૅવાય આવું? આમ તો બધાં ઊંઘવામાં છે. નવું કોઈ આવનાર નથી. જોકે એટલે જ ધાસ્તી રહે છે: છતાં, શંકરે નિર્ણય લીધો કે પોતે ઝટ્ બહાર જવું ને બૉટલ લઈ પટ્ પાછા ફરવું: પાણીનું નામ લઈને મુસાફરી ન કરાય. ગયો નથી કે આવ્યો નથી –શું થઈ જવાનું’તું એટલામાં…
સ્લિપરમાં પગ કે પગમાં સ્લિપર ભરાવીને શંકર ડબ્બાની બહાર ગયો ને લગભગ દોડતો જઈને થોડી જ વારમાં સાચે જ બૉટલ સાથે પાછો ફર્યો. એના મૉં પર સફળ સાહસની ખુશી હતી. એને થયું નિરાંત થઈ. બેસીને એણે ઠંડી–ઠંડી બૉટલથી પોતાનાં ગાલ–કપાળને ઠંડક આપી ને પછી એનું લેબલ જોવા લાગ્યો, નામ વાંચ્યું: મિનરલ વૉટરનું નામ હતું, ‘બેસ્ટ’! શંકરને થયું આ દેશમાં બધું જ હાળું બેસ્ટ–બેસ્ટ થવા માંડ્યું છે ને બધાંને મળવાય માંડ્યું છે –સાલી શરૂઆત જ આ પાણી જેવા પાણીથી થઈ છે!: શંકરને બૉટલનું બ્રેક–અવે સીલ તોડતાં તકલીફ પડી પણ પછી એણે ચાર–પાંચ ઘૂંટડા પાણી એકસામટું પી નાખ્યું, વધારે પીવા જતો’તો, પણ યાદ આવ્યું કે સવાર લગી ચલાવવાનું છે. પછી તો એણે પણ સૂવાની તૈયારી કરી ચાદર પાથરી, બારીને અડાડીને પિલો ગોઠવ્યું, ને એના ડાબા ખૂણામાં, બિલકુલ સામાવાળાની જેમ જ, બૉટલ મૂકી –ના, છુપાવી. જે ઘડીએ શંકર બર્થ પર લંબાવતા જતો’તો, બરાબર એ જ ઘડીએ થોડો અમળાઈ પડ્યો –કેમકે એક હળવા આંચકા સાથે ટ્રેન ચાલુ થઈ’તી…
કપાળે બંને કાંડાનો ક્રૉસ કરી સૂતેલા શંકરને હવે બે મૂંઝવણો સતાવતી હતી : ક્યારે ટીસી આવે ને ટિકિટ ચૅક કરી લે. અને ક્યારે આ ધૉળી–ધૉળી લાઇટોને ઑફ્ફ કરવામાં આવે. જોકે અચાનક જ શંકરે ઝપટમાં પોતાનું ડોકું બર્થ નીચે મોકલ્યું. કેમકે પોતાનું કશું કોઈ ઉઠાવી તો નથી ગયું ને એ જોવાનું પાણીની લ્હાયમાં પોતે ભૂલી જ ગયેલો. બધું બરાબર જ હતું, હૅમખૅમ, છતાં શંકરે હાથથી થોડું વધારે સરખું ને ચૉક્કસ કર્યું. વળી પાછો એ સ્વસ્થ સૂતો – કપાળે બંને કાંડાનો ક્રૉસ કરી, રાહ જોતો: ક્યારે ટીસી આવે, ક્યારે લાઇટો ઑફ્ફ થાય. એને બાકી, ડબ્બાનું ભલે ધૉળું પણ હળવું અજવાળું ગમતીલું લાગતું’તું. શંકરને થયું, બધું સુઘડ ને સ્વચ્છ છે. ડબ્બાનાં મુસાફરો પણ સરળ લાગે છે, બૂમાબૂમ નથી કરતાં –એમની વાતોચીતોમાંથી એક ધીરી શાન્તિ ફોર્યા કરે છે –જે, લાઇટો ડુલ થતાં ઘુમરાઇને થોડી ઘાટી પણ થવાની છે. શંકરને સ્લીપર–ડબ્બાઓનું આવું બધું સારું–સારું ખાસ ગમ્યું. ચોખ્ખું લાગ્યું ને થયું કે સાલું હવે બધું સુધરતું આવે છે. પહેલાંની જેમ એમાં હવે વધારાનાં કોઈ હોતાં નથી, ઘુસણિયાં. આરએસી–વાળા હોય છે પણ વધારે નહીં, બે-ત્રણ બે-ત્રણ…
ટ્રેનની ઘેરાતી–ઘૂંટાતી ને આછરીને વેરાતી રહેતી ઢાંચાઢાળ ઘર્રાટીમાં શંકરને થયું, સાચે જ, નાઇટટ્રેનની રાત ને એ રાતમાં ઊંઘભરી મુસાફરી, હવે એક લ્હાવો છે…
પણ પેલો ટીસી આવે, લાઇટો જાય, પછી ઊંઘ આવે…
ક્યાં છે એ?
શંકરને સમજાયું કે ટ્રેને હવે શ્હૅરનાં બધાં પરાં પસાર કરી લીધાં છે ને છેવાડાની છૂટક વસતીઓમાંથી રસ્તો કરતી થોડા જોશમાં ધપ્યે જાય છે. એને સૂતાં–સૂતાં જ અને ખાસ તો સામી બારીમાંથી જ બધું દેખાયા કરતું’તું –દૃશ્યો ભાગતાં આવતાં ને ટકે ન ટકે એટલામાં તો ભૂસાતાં જતાં, નવાં આવતાં, નવાં ભૂંસાતાં…
શંકર જોતો રહ્યો છે એ દૃશ્યોને અને એના સપાટાઓને…
એને એમ છે કે ધારણા મુજબ પોતાને સરસ ઊંઘ આવી જશે ને રાત સુખમાં વીતી જશે, ભલી પડશે સવાર, પણ ત્યાં જ, અચાનક જ, એણે શું જોયું? એણે જોયું કે અરે, આ સામી બારીને આડા સળિયા તો છે જ નહીં! જે ચાર છે તે ઊભા છે ને વચ્ચે વચ્ચે એમને આડા ટુકડાઓથી સાંધેલા છે! શંકરે બારીની આવી જાળી ક્યારેય જોયેલી નહીં એટલે એને કશું સમજાયું નહીં. વળી આખું ચૉકઠું લાલ રંગે રંગેલું છે. આવું કેમ? ટ્રેનની કોઈ પણ બારીને ચાર આડા સળિયા તો હોય છે જ, શંકરે પોતાના માથા પરની બારીએ હાથ મોકલીને, ખાતરી પણ કરી. તો આ, આમ કેમ છે? એણે જોયું કે ઊભા ચાર બે–બેની જોડીમાં છે ને દરેક જોડીને નાના બે–બે આડાથી સાંધીને વ્હૅંચી નાખી છે: એને એ H આકારના લાગ્યા. એણે ગણી કાઢ્યું કે આ તો જાણે મોટા ચાર–ચાર H છે, ને નાના કુલ આઠ H છે. બધા પાછા લાલ છે, આખો એકમ લાલ–લાલ. પણ શું કામ? શંકરની જિજ્ઞાસા વધી પડી, આ શો કમાલ છે તે સમજવાને એ એને ટીકીટીકીને જોતો જ રહ્યો. એને થયું, કદાચ કોઈ કારણે કે અકસ્માતે આખી બારી તૂટી ગઈ હશે ને મૂળ સળિયા કાપી નાખવા પડ્યા હશે. પણ, એના બદલામાં, આવા કેમ? અને શું એક જ બારી તૂટી હોય? શંકરે માંડી વાળ્યું : હશે, કશો ટૅમ્પરરી ચેન્જ હશે; બીજું શું?…
દરમ્યાનમાં ટીસી આવી લાગ્યો, એક–એક કરીને એણે બધાંની, શંકર સમેતનાં આઠે આઠ મુસાફરોની ટિકિટો જલ્દી–જલ્દી ચૅક કરી આપી. ઉતાવળમાં લાગતો’તો. ટિકિટને ખમીસના ખિસ્સામાં મૂકવા કરતો શંકર ટીસીને એ અળવીતરી બારી અંગે પૂછવા માગતો’તો, એટલે કે પૂછવું કે કેમ એવી અવઢવમાં હતો, પણ એટલામાં તો પેલો ફટાફટ ડબ્બાના આગળના ભાગમાં નીકળી ગયેલો…
ટ્રેન હવે મેદાનોમાંથી દોડતી હતી. એની ધૉંસ વધી ગયેલી, કેમકે સ્પીડ વધી ગયેલી. લાઇટો હજી ચાલુ હતી – શંકરે વિચાર્યું કે પોતે જ સ્વિચો પાડી દે તો કેવું –? પણ બરાબર એ જ ઘડીએ, એ H બારીની ઉપરની બર્થ પર કશીક હિલચાલ થઈ, ત્યાં મૉઢેમાથે ઢબૂરીને સૂતેલો મુસાફર, નમ્બર-૨૪ સળવળ્યો. એણે પોતાના બંને પગ વાળી લીધા ને ઓઢેલું સંકેલી લીધું –ઓઢી લેવાથી એને કદાચ ગરમી લાગી હશે –વાળેલા પગને એણે હાથની આછી ભીડ કરી, એટલે કે ટૂંટિયું વાળીને જંપવા કર્યું. એ કદાચ પોતાની ઊંઘને ચુસ્તીથી પકડી રાખવા માગતો’તો, જતી ના રહે. એને કદાચ કોઈ સારા સપનાની પણ આશા હશે. શંકરને થયું, પણ એવા બધા ફેરફારને કારણે બર્થનો એના પગ પાસેનો ભાગ ખુલ્લો ને ખાલી થયો, ને તેથી ડબ્બાની એટલી દીવાલ હવે ખુલ્લી દેખાવા લાગી શંકરે જોયું કે એ ખુલ્લી દીવાલ પર આછા કાળા પણ મોટા અક્ષરોમાં હિન્દી અને અંગ્રેજીમાં કશુંક છાપેલું છે : વાંચ્યું તો વંચાયું :
આપાત્કાલીન ખિડકી.
નીચે છાપ્યું છે :
ઇમરજન્સી ઍક્ઝિટ વિન્ડો.
વાંચીને શંકર બેઠો થઈ ગયો –ઉતાવળમાં માથું ઉપલી બર્થ જોડે લગીર ભટકાયું પણ ખરું, પંપાળતાં–પંપાળતાં એણે ચૉક્સાઇથી બરાબર જોયું, અને બીજી વાર વાંચ્યું –ખાતરી કરી, કે પોતાની કશી ભૂલ તો નથી થતી ને. એને ઝબકારમાં સમજાઈ ગયું :
ઓહ્, આ તો નીચેની લાલ H બારીનું નામ છે નામ! આપાત્કાલીન ખિડકી. ઇમરજન્સી ઍક્ઝિટ વિન્ડો.
સાલા કેવા છે! બારી, નીચે છે; ને નામ? ઊંચે લખ્યું છે, બર્થનીયે ઉપર! લખાણ અને જેને માટે લખાણ એ બે વચ્ચે કેવું કઢંગું અન્તર! માહિતી ખરી, પણ ધડા વગરની!
શંકર સૂઈ ગયો. એને આપાત્કાલીન એવું હિન્દી ગમ્યું નહીં અને ‘ઇમરજન્સી ઍક્ઝિટ વિન્ડો’નું એણે ઇ. ઇ. ડબલ્યુ. એમ ટૂંકું કરી લીધું. પછી સ્વગત બોલ્યો, કે બોલી પડ્યો : અરે, આ તો, સંકટસમયની બારી. એને થયું, ટ્રેનોના બધા ડબ્બાઓમાં સંકટસમયની સાંકળ તો હોય છે જ. નાનો હતો ત્યારે એને ખૅંચી પાડવાને પોતે બહુ વાર લલચાઈ જતો. તો, આ શું? કશી વધારાની સગવડ? સાંકળે ય ખરી ને બારી યે ખરી? એ કેવું? શંકરે મગજ કસવા માંડ્યું:
આ ઇ.ઇ.ડબલ્યુ. તે બહાર નીકળી જવાની, કૂદી પડવાની બારી –આખું લાલ ચૉકઠું ખૅંચીને છૂટું કરાતું હશે. ડબ્બામાં, કશુંક સંકટ જન્મે -કશી આપાત્ – ઇમરજન્સી. થાય, એવું કંઈ પણ થાય, જરૂર થાય આ દિવસોમાં તો –! જેમકે, લૂંટફાટ – ચડ્ડીબનિયનધારી ટોળકી ઘૂસી ગઈ હોય ને મચી પડે. કે પછી બૉમ્બ ફૂટ્યો હોય –એટલે કે મૂક્યો હોય, એવો કે જે ચૉક્કસ ટાઇમે ફૂટવાનો હોય, વિસ્ફોટ, ફુરચેફુરચા ને પછી આગ, આગભડાકા ને ભડકા, બૂમાબૂમ. અંધાધૂંધી. ચીસો બરાડા રોકકળ ને દોડાદોડી. એવું કંઈ પણ થાય ત્યારે આ ખિડકીથી –વિન્ડોથી– એટલે કે બારીથી, નીકળી જવાય. પણ શું ત્યારે મેઇનડોર્સથી? ના, મેઇનડોર્સ અંદરથી, કે બહારથી, બંધ કરી દેવાયા હોય…
આ જ પળે શંકરના ચિત્તમાં ફટાક્ લાઇટ થઈ:
અરે, આ આપાત્કાલીન ખિડકી તે… પેલી ક્રૂર દુર્ઘટના પછીની નવતર વ્યવસ્થા જણાય છે – ઓહોહોહો, સમજાઈ ગયું…! માણસાઇ વગરની નરી કરુણ દુર્ઘટના –જેમાં ટ્રેનના ડબ્બામાં, આવા જ ડબ્બામાં, અનેકો જીવતાંને જલાવી દેવાયેલાં… બહાર નીકળવાનો જેમાં કશો મારગ જ રખાયો ન્હૉતો…
એ જ્ઞાન થતાં, બેઠેલો શંકર હતાશ થઈ ગયો ને શરીરને એણે જમણે પડખે ઢળી જવા દીધું. પછી ગરીબડાની જેમ લૂસ પડી રહ્યો. એને થયું, એ ડબ્બામાં બધું કેવુંક કેવુંક બન્યું હશે…ખબર તો નથી, પણ શરૂમાં, બચાવો-બચાવો ખોલો-ખોલો જેવા બૂમબરાડા થયા હશે, જ્યાંત્યાં વીંઝાયા હશે – અહીંતહીંની ભાગંભાગ સાથે બારણાં ખોલો બારણાં એમ ધમપછાડાઓમાં બધાં બધે ભમી વળ્યાં હશે : અમને બહાર કાઢો કોઈ, અરેરે, ભઈલા, ઓ મા ઓ બાપા –એમ કરગરતી બધી રોકકળો થવા લાગી હશે. જેણે કોઈએ સળગવા માંડ્યું હશે એ સૌએ પોતાનાં વસ્ત્રોએ ચૉંટવા કરતા એ આગ-લપેડાઓને ઉખેડવા ગાંડાની જેમ ઝાપટો મારી હશે. કેટલાંક તો આમથી તેમ આથડતાં ભટકાઈને ભેટી પડ્યાં હશે પણ તરત પછી છૂટાં પડ્યાં હશે બોલતાં–બોલતાં–બબડતાં. કોઈ–કોઈ નિરાશ થઈ છેવટે ચૂપ થઈ ગયાં હશે, કેમકે મૉતે એમને વધારાના વલોપાતની ના પાડી હશે. પોકો ને પોકારો વચ્ચે ચાદરો થેલા બૅગો પાણીની બૉટલો –જે હાથે ચડ્યું હશે એ વડે બધું હોલવવા મથનારા રઘવાયા થયા હશે આમથી તેમ દોડતા. કોઈ–કોઈ તો ટૉયલેટોમાંથી જેમ લવાય એમ પાણી લાવી છંટાય ત્યાં છાંટવાનાં હવાતિયાં મારતા હશે. દાઝેલાંઓને પોતાનાં અંગો પર આ દઝાયું એમ દેખાતું હશે, દઝાતું ફેલાતું જતું જોવાયું હશે – પોતાની જ નજરો સામી પોતાનાં જ અંગો પર બળબળતા ફોલ્લા ઊપસતા જોતાં કે ફાટતી ચામડીઓ ને એમાંથી ઝરતા પોતાના લોહીના રેલા જોતાં અરર્ -વિચારતો શંકર જરા ડગી ગયો.
એણે જોયું, બધે રંગ લાકડું ને સામાન બળવાની વાસો ભમતી હતી, એમાં માણસના વાળ બળવાની, લોહીમાંસ શેકાવાની વાસો જુદી પડતી’તી. આખા ડબ્બામાં એવો ગન્ધારો ધુમાડો ઘૂમરાતો ગૂંગળાતો હતો -બહાર નીકળવાના રસ્તા શોધતો…
શંકરને પછી પડખું છોડી, છતા સૂવાનું ગમ્યું. એ જાણે ઉબાઇ ગયો’તો. પછી તો એ શરીર નીચેની ચાદર, જરૂર ન્હૉતી તો ય ખૅંચી–ખૅંચીને સરખી કરતો’તો.
શંકરને થોડી જ વારમાં સ્પષ્ટ થયું કે આ ઇ. ઇ. ડબલ્યુ. સગવડ નથી પણ અગવડ છે: જુઓ, એમાંથી એક–એક કરીને જ નીકળાય ને? પડાપડી થતાં, એ માટેય લાઇન લગાવવી પડે, ખરું કે નહીં? પણ ત્યાંલગીમાં તો, પાછળ પડેલી પેલી વિકરાળ ઇમરજન્સી ભુરાંટી થઈ ગઈ હોય –રંજાડ માટે ખાસ્સું વીફરી હોય –તેનું શું? ચૉકઠાને લાલ કર્યું છે એટલે નજરે જરૂર ચડી આવે છે, ખરું, પણ છૂટું શી રીતે કરવાનું એ તો ક્યાંય લખ્યું જ નથી! અક્કલ વગરના નહીં તો બીજું શું? એમનું ટૂંકમાં ક્હૅવું આટલું જ છે – શંકર સમજાવે છે – કે ડબ્બામાં આપાત્ ઊભી થઈ હોય તો આ ખિડકીએથી બહાર નીકળી જવાનું – બસ! પણ ભલા, ક્હૉ તો ખરા કે નીકળીને જવાનું ક્યાં? ને ત્યારે ટ્રેન ચાલુ ન હોય? હોય જ –આપાત્ કોનું નામ…! એનો અર્થ તો એ જ ને કે ચાલુ ટ્રેને તમારે આમાંથી નીકળીને, ના નીકળીને નહીં, પણ પડી જઈને –એટલે કે ભૂસ્કો મારીને– એટલે કે, ટ્રેનથી વીંઝાઇને ભૂસ્કો તમને જ્યાં નાખે ત્યાં જઈને –બચી જવાનું! શંકરને થાય છે કે બચી જવાનું તે જઈને કે મરી જઈને? જવું તે બચવું કે મરવું તે બચવું?
શંકર અટકી પડ્યો. એને થયું પોતે સંકટ ને સંકટના ઉપાયને ખડો કરનારા શબ્દો વચ્ચેની ખાલી જગ્યાઓમાં નાસભાગ કરી રહ્યો છે, ને સીધી વાતને ગૂંચવી રહ્યો છે. સાદું એમ છે કે આખા મામલામાં ત્રણ પ્રકારના લોકો છે : પહેલા તો એ કે જેઓ ટ્રેનને અટકાવી દેવી પડે એવી મહા આપાત્ સરજે છે. બીજા એ કે જેઓ મેઇનડોર્સને અંદરથી લૉક્ કરી દે છે અને ત્રીજા એ કે જેઓ બહાર દોડી જઈને મેઇનડોર્સને બહારથી બંધ કરી દે છે. જોકે આખી વાતનો છેવટનો સાર શું છે? એટલો જ કે ટ્રેન અટકે એટલે સંકટ ટળે નહીં, પણ વિકસીને તીવ્ર બની જાય! એક ખરા અર્થની ચોખ્ખે ચોખ્ખી ઇમરજન્સી સરજાય! એની આગળ આ ઇ. ઇ. ડબલ્યુ.-ની કોઈ વિસાત નથી, હા.
શંકર દુખી–દુખી થઈ રહ્યો: એને થયું, રેલવેવાળાની કેટલી મોટી જવાબદારી ને તેનો આ ખિડકી તે કેટલો નાનો, તુચ્છ ને બાલિશ ઇલાજ છે! એને થયું, આ ત્રણ પ્રકારના લોકોને કાવતરામાં સામેલ કરી તેમને પૂરા સજ્જ કરનારા ચૉથા પ્રકારના લોકો પણ હોવા જોઈએ, છે જ –જેઓ પહેલેથી અને પછીથી પણ બહાર હોય છે, બહાર જ હોય છે. શંકરને થયું, શું આ ચારેય પ્રકારના લોકો હકીકતે એક જ પ્રકારના નથી? એક જ જાતના? કાવતરાના આવા બધા છેડાઓ ક્યાંય લગી શંકરના ચિત્તને દોરવતા રહ્યા. ધીમે–ધીમે શંકર કંટાળવા લાગ્યો. એને થયું, આ અંગે હવે બહુ નથી વિચારવું, અત્યારે તો નહીં જ —એનું મોટું કારણ તો એ કે મને મૂરખાને ક્યારની એકી લાગી છે ને ક્યારની લાગી છે તો ય ક્યારનો હું ગયો નથી…
એ મહત્ત્વનું કામ પતાવવાને એ તત્પર થઈ ઊઠ્યો ને ટૉયલેટ તરફ નીકળ્યો. એણે જોયું કે ડબ્બાના એ મુસાફરો પણ ઊંઘે છે. ત્યાંની લાઇટો ઑફ્ફ છે તો પોતાના એરિયાની શું કામ ચાલુ રહેવી જોઈએ? એટલે તરત શંકર પાછો ફર્યો, બંને સ્વિચો ઑફ્ફ કરી ને વળી પાછો ટૉયલેટને રસ્તે પળ્યો…
અંધારા પૅસેજમાં થઈને એકી કરવા નીકળેલા શંકરને રસ્તો બહુ લાંબો લાગ્યો. એ વખતે એને મોટેથી બોલી નાખવાની ઇચ્છા થઈ: કે અરે ઓ ડોબાઓ, ખિડકી –વિન્ડો –બારી નામની તમારી આ નવી વ્યવસ્થા પાછળ લોકોના પૈસા શું કામ બગાડ્યા છે? પેલાઓ હવે ડબ્બો સળગાવીને માણસોને ફૂંકી મારવાની એ–ની–એ ટ્રિક ફરીફરીને થોડા વાપરવાના છે? શંકરે જોયું કે ટૉયલેટના એરિયામાં લાઇટ ચાલુ હતી, પણ ત્યાંની સિન્ગલ સીટ પર ટીસી કે ઍટેન્ડન્ટ, કોઈ હતું નહીં. શંકરે વારાફરતી બંને ટૉયલેટની હૅન્ડલ–પટ્ટીઓ ખટખટાવી, કેમકે એકેય ફ્રી ન્હૉતું, ડબ્બાના બીજે છેડેના ટૉયલેટમાં જઈ શકાય, પણ શંકરને એની આળસ થઈ –ખાસ તો એને સખતની લાગી’તી. એ ત્યાં જ ઊભો રહી ગયો, પેશાબ થવાની જગ્યાએ હથેળી દાબી રાખીને. એને થયું, આ સાલી આપાત્ નથી તો શું છે? દેશમાં માણસને મૂતરવાનું ય હખ નથી, એમની આપાત્કાલીન ખિડકી આમાં થોડી કામ આવે? શંકરને થયું, મરવા માટે મજબૂર કરો તો કરી શકો, ને ત્યારે એ આ બારીએથી ભૂસ્કો ય મારે કદાચ –પણ ત્યાંથી એ પેશાબ તો નહીં જ કરે. એને એટલો બધો લાચાર નહીં કરી શકાય: હા પણ, હાલ તો હું જ થોડોકેય લાચાર તો થયો જ છું –કેમકે આમાંના કોઈ એકે તો બ્હાર આવવું જોઈએ કે નહીં?
અરે ભૈ, નીકળોને!
શંકરે થોડા ગુસ્સામાં બોલી નાખ્યું ને જરા ઠોક્યું. પેલો તરત નીકળ્યો એટલે શંકરે એને સૉરી કીધું ને તરત બારણું બંધ કરી ઝટ્ ઝિપર ખોલી જલ્દી–જલ્દી પેશાબ કરવા લાગ્યો : પહેલાં સડસડાટ ને પછી ધીમી ગતિમાં. એને થયું, આ કદાચ ખૂટશે જ નહીં કે શું…
શંકર બહાર નીકળ્યો ત્યારે સામી ટૉયલેટવાળો પણ નીકળ્યો. જોકે શંકર હવે એવા નિર્ણય સાથે બહાર નીકળેલો –ને પોતાની બર્થ તરફ ઝડપથી જતો’તો– કે કશું પણ વિચાર્યા વિના હવે બસ ઊંઘી જવું.
પણ એ જ્યારે હળવે પગલે અંધારું હડસેલતો પોતાના બર્થ એરિયામાં પ્હૉંચ્યો ત્યારે એણે એક અચરજ જોયું : બર્થ નમ્બર-૨૦ અને ૧૭ વચ્ચેની પગ મૂકવાની જગ્યામાં ફર્શ પર કોઈ અજાણ્યો જણ ઊંઘતો સૂતેલો હતો. શંકરને વરતાયું કે એ કશા પાથરણા પર છે ને માથા નીચે એના પતરાની એક પેટી પણ છે. શંકરે તરત લાઇટ કરી ને જરા તાડૂકીને બોલ્યો :
ઓ ભાઈસા’બ, યહાં કૅસે? યહ જગા થોડી સોને કે લિયે હૈ? ચલો–ચલો, ઊઠો યહાંસે!
પણ પેટીનું ઉશિકું કરી સૂતેલો પેલો કંઈ ગુદર્યો નહીં, બલકે બીજે પડખે થઈ ગયો –એમ કે ઊંઘવા દો મને. શંકરે બર્થ નીચેની, ખાસ તો પોતાની બૅગ જોઈ લીધી ને એ હતી એમ જ છે એમ જોઈને પેલાને ઝાઝું ક્હૅવું જરૂરી નથી એમ નક્કી કર્યું. છતાં ટીસીને ક્હૅવા એ ડબ્બાના એ તરફના છેડે તો ગયો જ. પણ ત્યાંની સિન્ગલ સીટ પર પણ ટીસી કે કોઈ હતું નહીં. આ ટીસીઓ હાળાઓ જગ્યા મેલીને ક્યાં ફરતા ફરે છે…! ગુસ્સામાં શંકર બે ડબ્બા વચ્ચેનો ડરામણો હાલકડોલક જૉઇન્ટ વટાવી ટીસીને બીજા ડબ્બામાં ય જોવા જવા માગતો’તો, પણ એ ડોર ક્લોઝ્ડ્ હતું. એટલે એ કોચવાઇને પાછો ફર્યો. પોતાની બર્થ પર સૂવા નીચો નમી દાખલ થતાં બબડ્યો : યહ સબ એકદમ આઉટ–ઓફ–રુલ હૈ; ચાલે કેવી રીતે?
પેલો અજાણ્યો જણ બબડાટ સાંભળી જરા જેટલો કદાચ જાગ્યો હશે, એટલે બોલ્યો :
સા’બ મૈં રૂલ સે હું, ટીસીને બોલા હે, મેરા આરએસી ક્લિયર નહીં હુઆ, ક્યા કરું… બીમાર ભી હૂં…
અચ્છા, ટીસી આ ને પર પૂછ લેંગે…ટિકટ તો લિયા હૈ ન–?
તો–?
તો–સાથે પેલાનું ઓળ્યા વિનાના ટૂંકા–ટૂંકા પણ ઊભા–ઊભા વાળવાળું, જાડી ભ્રમરો ને જાડી મૂછો–વાળું મસ્તક શંકર સમક્ષ ઊંચું થયેલું. આંખો એમાં તગતગતી, ને, ‘તો’-ને ધાર આપતી પ્હૉળી હતી. એ જોઈ શકંર જરા દબાઈ ગયો ને થોડી વાર લગી કશું બોલ્યો નહીં, જોકે એ દરમ્યાન એને એમ પણ થતું’તું કે આ કદાચ સારો માણસ જ કેમ ન હોય, બને કે – શંકર થંભી ગયો, કેમકે એણે જોયું કે ફરી વાર એ મસ્તક ઊંચકાયું છે, લાંબા એવા હાથ સાથે –હાથ પોતા પર ઝળુંબતો છે ને છુપાવી રાખેલી પોતાના પાણીની બૉટલે પ્હૉંચવા કરે છે –
અરે ઓ, ક્યા કરતે હો, ક્યા?
પાની, સા’બ પાની -થોડા પાની ચાહિયે, દવા ખાની હૈં –
અરે પણ આ તે કંઈ રીત છે? કૌન હો તુમ? ઍસે કૅસે –
નહીં સા’બ નહીં, મૅં અચ્છા ઇન્સાન હૂં, ટૅબ્લેટ લેની હૈ, થોડા સા પાની ચાહિયે થા, બસ…મૈં સમઝા, આપ કો તકલીફ ન દૂં.
માગના ચાહિયે –ક્હીને શંકરે પેલાને બૉટલ આપી, ને કહ્યું કે અધ્ધરથી પીજો, બેચાર ઘૂંટડા.
ટૅબ્લેટ ઉતારતાં થોડું પીને પેલાએ બૉટલ પરત કરી.
શંકરને થયું, હવે સારી ઊંઘની આશા છોડવી જ પડશે; આનો શો ભરોસો? હું ઊંઘમાં હોઉં ને આવિયો બૅગ લઈ ઊતરી પડે, કંઈ ક્હૅવાય નહીં. આ બધાં મારાં સાથી–મુસાફરો તો ઘોર નિદ્રામાં સાવ જ ગરક લાગે છે. આ નમ્બર-૧૯નાં તો ક્યારનાં નસકોરાં બોલે છે. આ પણ એક ઇમરજન્સી જ છે ને? ને એ માટે પણ ઍક્ઝિટ વિન્ડો કશા કામની નથી! ચીડથી શંકરે પોતાની કાચ–બારી ખૅંચીને બંધ કરી દીધી. ને પછી પોતાનો જ ચાળો પાડતાં બબડ્યો, ઇ. ઇ. ડબલ્યુ. મિસા ટાડા પોટો પાસા ને એમાં હવે ઉમેરું, ઇ. ઇ. ડબલ્યુ. ટૂંકા કરેલા સાલા તમામ શબ્દોને જો કાળજીથી ફોલીએ ને તો અંદરથી બહુ બધું વિચિત્ર–વિચિત્ર ને ગંદું નીકળે છે…હશે…હવે તો, ચાલ ઊંઘી જ જાઉં. શંકરે લાઇટ ઑફ્ફ કરી ત્યારે પેલો ‘ગુડ નાઇટ સર’ પણ બોલ્યો ને એટલે શંકરે પણ એને ‘ગુડ નાઇટ’ કહ્યું.
શંકરે અંધારામાં બૉટલનું મૉં રૂમાલથી ઘસીને લૂછ્યું ને અધ્ધરથી પીવા લાગ્યો –એક બે ત્રણ કે ચાર ઘૂંટડા નહીં, પણ આઠદસ ઘૂંટડા, ગટક ગટક ગટક. પોતાના જ ગળામાંથી નીકળતા એ અવાજો સાથે એને સંભળાતું’તું ટ્રેનનું એકધારું સનનસનન સનનસનન –કેમકે ટ્રેનને હવે દિશાઓ દેખાતી ન્હૉતી, તારાભર્યું આકાશ જરૂરી ન્હૉતું લાગતું –કેમકે ટ્રેનને હવે ત્રણ-ચાર સ્ટેશનો વટાવી દેવાની તાલાવેલી થતી’તી –કેમકે ટ્રેનને હવે માત્ર સવાર સિવાયનું કશું જ દેખાતું ન્હૉતું…
બૉટલને શંકરે એ જ જગ્યાએ મૂકી અને ટેવ મુજબ કપાળે બંને કાંડાં ક્રૉસ કર્યાં. શંકરે હવે ઊંઘી જવાને મનને રમતું કર્યું છે. જોકે આંખો એની હજી ખુલ્લી છે ને એટલે એને પેલી આપાત્કાલીન ખિડકી ઝાંખીપાંખી પણ દેખાયા કરે છે. શંકરને થયું. સાલી આ ખિડકીએ તો મારી ઊંઘ હરામ કરી નાખી. અત્યારલગીમાં એણે કેટલી તો ઊઠ–બેસો કરાવી છે! પછી એણે બળ વાપરીને આંખોને મીંચી રાખેલી. તો પણ એ જાગતો’તો –કેમકે વિચારોએ એને ચૂંટીઓ ખણવાનું ચાલુ રાખેલું. અંધારું હતું ને તેથી શંકર આંખો ખૅંચી–ખૅંચીને જોવા ન્હૉતો માગતો કે પેલો એની બૅગને કંઈ કરતો છે કે કેમ. છતાં, મનથી તો શંકર એમ જ કર્યા કરતો’તો. એને એમ થતું’તું કે પેલાની પતરાની પેટીમાં બૉમ્બ, કાકડા ને કૅરોસિનનાં પાઉચ તો નહીં હોય ને? જોકે હોય તો કૅરોસિનની થોડીકેય વાસ તો આવે કે નહીં? શંકરે સૂંઘવાને નાક ચડાવી શ્વાસ ખૅંચી જોયો. એને થયું, કદાચ એમાં સ્ટેનગન પણ હોય… હશે… જે હશે એ – થોડો તો ભરોસો રાખું માણસ પર.
પછી એ ન ઊંઘતો, ન જાગતો એમ પડેલો હતો ને મનોમન જોતો’તો કે ઇ. ઇ. ડબલ્યુ.-ના H બારી બહાર લંબાવા લાગ્યા છે, વૃક્ષો ખેતરો ડુંગરા આકાશ ને તારા લગી…પણ પછી પાછા સંકોચાવા માંડ્યાય છે –કશી નિસરણીઓ જેવા, કશી ઠાઠડીઓ જેવા. શંકરે નૉંધ્યું કે અજવાળિયું છે. ચૉપાસની ચાંદનીમાં રાત કશાય ભાવ વિનાની ઠરેલી છે, પણ એની ટ્રેન એને ચીરતી સનનસનન–ના જાપ જપતી બસ દોડ્યે જ જાય છે…
ઓહ્–નો–કૉણ છો તમે– કરતો શંકર સફાળો બેઠો થઈ ગયો છે.
ના, બધા H એવા નથી –નો–! ના–! પણ તમે કોણ છો? મને આ લાલ, લાલ શું દેખાય છે? તમારું ખમીસ લાલ કેમ છે? શું તમે ઇ. ઇ. ડબલ્યુ. કૂદેલા?
શંકરને કોઈએ ઢંઢોળીને જગાડ્યો છે: કોઈ કૂલી હતો, લાલ ખમીસવાળો.
સા’બ, આપ કા સ્ટેશન કબ કા આ ચૂકા હૅ, ચલે ભી ગયે સભી–
સાંભળતાં, શંકરે બારી બહાર જોયું –એ તો એનું જ સ્ટેશન હતું. સવાર પડી ચૂકી’તી –એના પોતાના શ્હૅરની સવાર, જેની પોતે દસ–દસ દિવસથી રાહ જોતો’તો. ડબ્બો આખો ખાલી હતો. શંકરે ઝટપટ બધું બૅગમાં ભરી લીધું, પાણીની બૉટલ ફૅંકી દીધી –બારી બહાર. બૂટ–મોજાં ચડાવી ડબ્બો છોડવા તત્પર થયો. એણે બૅગ ઊંચકી કે તરત એના ધ્યાનમાં આવ્યું, બિલકુલ બરાબર છે, લૉક્ડ છે –પણ પેલો નથી!
પેલો ક્યાં છે?
કૉન પેલો સા’બ?
કોઈ નહીં –કહીને શંકરે એની સામે અમસ્તુ જોયું ને પછી નીકળવા લાગ્યો.
બૅગ લેલૂં સા’બ?
લે લો.
રિક્ષામાં બેઠા પછી શંકર ખુશ હતો. એને થયું, આ એના જ શ્હૅરની ને એની જ સવાર છે : હળવી. સુઘડ. સ્વચ્છ…
એને થયું, સુલોચનાને પોતે પહેલું શું આપશે? પૂણેરી સાડી? હીરાના કાપ? કે આ ઇ .ઇ. ડબલ્યુ.?
કદાચ, ઇ. ઇ. ડબલ્યુ.
– ઍમ નક્કી કરી શંકર મલકી પડ્યો –થોડું ને ફિક્કું.
(‘ખેવના’માં, ૨૦૦૩)