યાત્રા/ટિપ્પણ1

ટિપ્પણ

આરંભમાં મૂકેલા મોટા આંકડા કડીનો ક્રમાંક સૂચવે છે, અંદરના આંકડા કડીમાંની પંક્તિના છે.

છંદઃ શિખરિણી, સહજ રીતે સમજાઈ જય, વિના આયાસ વંચાતો રહે તેવી વર્ણરચનાવાળો.

પ્રાસ : ૧લી – ૪થી, ૨જી – ૩જી પંક્તિ વચ્ચેના; જીવન તણા–નમણા, રતનજતન, એ રીતના, કાવ્યના મુખ્ય ત્રણ વિભાગ : [૧] પ્રેમોદય, [૨] પ્રેમપરિણતિ, [૩] પ્રેમનિર્વાણ.

કડી

આરંભમાં ક્રમાંક વિનાની પ્રાર્થનારૂ૫ બે પંક્તિઓ, ૨, વિનય- વિદ્યા, જ્ઞાન.

૧. ૧, પયનિધિ–સમુદ્ર; ૨, ક્ષારાબ્ધિ-ખારો સમુદ્ર. ૨. ૧, સદન-નિવાસસ્થાને; ૨, રતિ–પ્રેમભાવ, અરતિ-રતિથી ઊલટો ભાવ; ૩. કનકવા-ઉડાડવાનો પતંગ ૪, આધાન-વસ્તુ માટેનો આધાર. ૩. ૪, પ્રાણપટ-પ્રાણના વસ્ત્રના. ૪. (*૪) ‘મનુજ–પ્રણય’માંની કડીનું સૂચન. ૧, કુન્દકલિકા-મોગરાની કળી; ૩, હરિત્-લીલું, પુટ-પડિયો; ૪, સુધાર્થી ભૃંગાર્થે-સુધા ઝંખતા ભૃંગ, ભ્રમર માટે, ૪, ખનિકા–ખાણ. ૫. (* ૫) ૩, પિકો-કોકિલા, ૪, સ્રોત-પ્રવાહ. ૬. ૧, કાસાર–સરોવર; ૩, મરાલ-હંસ. ૭. (* ૬) ૧, ક્ષિપ્ર-વેગીલી. ૮. ૩, નભોગામી-આકાશમાં જનારાં, ભાવનાશીલ; ૪, ડમરી-ઘુમરાતો પવન. ૯. ૪, કુટિર-ઝુંપડી. ૧૧. (* ૭) ૩, ઉત્ખાતંતી-ખોદી નાખતી; ૪, દયિતા-પ્રિયતમા. ૧૨. ૧, ઉત્તુંગા-અતિ ઊંચી; ૩, તર્જન-તિરસ્કાર, ૪, ગર્તોત્સંગ-ગર્ત, ખાડો, ઉત્સંગ-ખોળો. ૧૩. (*૮) ૪, દુઃસ્પર્શા–સ્પર્શમાં ન આવે તેવી. ૧૪. (*૯) ૧, કચ્છપમતિ-કાચબાના જેવી ધીરી છતાં દૃઢ વૃત્તિ, ૨, ધ્રુવ-દૃઢ. ૧૭. (*૧૧). ૨, ગવાક્ષ-ઝરૂખો ૧૮. ૧, સૌધ-તલ-અગાસીનો બિછાવ ૧૯. (*૧૨). ૪, તરી-હોડી. રર. ૧, કામ્યા-કામના પ્રેમ કરવા જેવી; ચંદનદ્રુમ–ચંદનનું વૃક્ષ. ર૩. ૩, રસેપ્સુ-રસની ઈપ્સા, ઇચ્છાવાળું; ૩, પટુ-કુશળ, ચાલાક. ૨૪. ૩, મુખરરવ-ખુલેથી બોલતો. ૨૫. ૪, અભગ-દુર્ભાગ્યવાળો. ૨૮. આ કડીથી પરિસ્થિતિમાં પલટો આવે છે. યથાતથા વિવિધ વ્યક્તિઓ જીવનમાં આવતી થાય છે. ૩૦. ૪, અમી-અમૃત. ૩. ૧, રત-મચેલો. ૩૨, ૩, પડઘી–પડઘો પામી. ૩૩. ૧, અ-ધુર-ધુરા વિનાનો, અપરિણીત; ૪, એ સંપર્ક પવિત્રતાની ભૂમિકા ઉપર હતો. ૩૪. અહીંથી કાવ્યનો બીજો વિભાગ શરૂ થાય છે, જેને મેં વિવરણ પૂરતું ‘પ્રેમ-પરિણતિ’ નામ આપ્યું છે. ૩૪ થી ૩૮ સુધીની કડીઓ-કવિ જીવનની બીજી કર્મપ્રધાન, પ્રખર, રુક્ષ પ્રવૃત્તિઓ તરફ વળે છે. ૩૬. કવિએ પોતાની પ્રવૃત્તિને નાનકડું હળ લઈ ખેડતા ખેડૂતની સાથે સરખાવી છે. એ ‘ગરીબની ખેડ'માં એક ‘અદનું ઢેફું', ઘણી દુર્દશામાં પડેલી વ્યક્તિ મળી આવે છે. ૩૭. ૩, સ્નેહરુજ-સ્નેહનું દર્દ. ૩૯. ૩,ઉપણી-નાનું સૂપડું; ૪, ઉચ્છિષ્ટ-તજાયેલી. ૪૦. ૩, રોડાં-ઈંટના ટુકડા. ૪૧. ૩, ગોબરગુણા-છાણની ગુણ-લક્ષણવાળી. ૪૫. ૩, વિશ્રમ્ભ-સંપૂર્ણ વિશ્વાસ, નિકટતા. ૪, સૌનો કર્તા તું. ૪૬. (*૨૨). ૨, અર્ગલ–આગળો. ૪૭, (*૨૩). ૫૨. (*૨૪). ૫૩. (*૨૫). પ૪. (*૨૬) ૫૫. (*ર૭). પ૬. (*૨૮) ૧, વિધુરેખા-ચંદ્રની રેખા. પ૭. ૩, કારા-કેદખાનું. ૫૮. (*૨૯). ૫૯. (*૩૦). ૨, ઉચ્છિત-ઊંચું. ૬૦, (*૩૧). ૬૧, (*૩૨) ૨, અયસ–લોઢું; કવચ-બખ્તર. ૬૪. ૪, બળકું -બળવાન. ૬૭. (*૩૩). અહીંથી કાવ્યનો ત્રીજો વિભાગ ‘પ્રેમનિર્વાણ’ શરૂ થાય છે. પરિસ્થિતિમાં ઝડપી ઉગ્ર પલટો આવે છે. નવી જ અનુભૂતિઓ પ્રગટ થાય છે. ૬૮. ૩, છાટ-શિલા. ૬૯. (*૩૬). ૭૧. (*૩૭). ૭૨. (*૩૮) ૧, પરસ–સ્પર્શ. ૭૩. (*૩૯) દિવ્ય વ્યક્તિનો સંબંધ રચાય છે. ૭૪. (*૪૦). ૭૫. (*૪૧). પેલી માનવ વ્યક્તિ અહીં જોવા મળે છે. ૭૬. (*૪૨). ૭૭. (૪૩). અહીં કાવ્યમાંથી લાંબા લાંબા ગાળા ‘મનુજ-પ્રણય’માં લીધા નથી, ૭૮થી ૮૧ની ચાર કડી, ૮૩થી ૯૬ની ચૌદ કડી. અહીં કવિહૃદય તરફથી પોતાનું આર્દ્ર નિખાલસ નિવેદન આવે છે. ૭૮. ૧, ઉગમ–મૂળ. ૮૦. ૪, ગરજનો –ગર્જના. ૮૨. (*૪૪). ૯૭. (*૪૫). ૯૮. ૨, વીચિ-મોજું. ૧૦૦. ૨, શકલ-ટુકડો, ખંડ. ‘પ્રણયલહરી’ તે પ્રભુ જેમાં સૂતેલા છે તે પયસાગરમાં ઊઠતી, પ્રભુના પોતાના પરમ આત્મગુણ, સત–ચિત્–આનંદની લહરીઓમાં છલી ઊઠતી અતિશય પ્રબળ લહર છે, આ કાવ્ય રૂપે તે અકળ રીતે આવી ગઈ છે, પ્રભુ પોતે જ કાવ્ય રૂપે ઊડતા આવેલા છે. પયનિધિપય, દૂધ અને પાણી બંને અર્થમાં, ઈશ-શયન–પ્રભુને સૂવા માટેની જગા, પ્રભુ બેઠેલા નથી રહેતા. આત્મ-ગુણ–પ્રભુના સ્વરૂપને સૂચવતાં સત, ચિત્ આનંદનાં તત્ત્વો; દુર્ષ-અતિ પ્રબળ; કાવ્ય-ડયન-કવિતા રૂપે ઊડીને આવી જતા હોય તેવી ક્રિયા.