વસુંધરાનાં વહાલાં-દવલાં/૧૫. નવી લપ
પાંચાલ દેશના ડુંગરા પ્રમાણિક છે. જેવા છે તેવા જ દેખાય છે. પણ એ ડુંગરમાળામાંથી નીકળીને વહેતી એક નદીનું દિલ દગલબાજ છે. એ નદીનું નામ ભોગાવો છે. એના પેટમાં ફોડાં છે. ચોમાસાના પહેલા જ વરસાદનું પાણી ડુંગરાઓનાં હૈયામાંથી અમૃત સરીખું નિર્ઝરીને જ્યારે ભોગાવાના પેટમાં પડે છે ત્યારે એ છૂપું ઝેર બને છે. એની સપાટી ઉપર સૂકી માટીની પતરીઓ વળી જાય છે. જમીન જેવી એ જમીનની નીચે બબ્બે-ત્રણત્રણ માથોડાં ઊંડી રાબડ સંતાઈ રહે છે. કેટલાંય ઘોડાં ને ઊંટિયાં, અસવાર સહિત કે અસવાર વગરનાં, સીધી વાટે ચાલ્યાં જતાં જતાં, એ રાબડના ગુપ્ત કૂપો પર પગ પડતાંની સાથે જ અંદર ગાયબ બની ગયાના દાખલા છે. બહાર નીકળવા જોર કરનાર પ્રાણી એ ફોડાંની ચૂડમાં વધુ જલદી સપડાય છે. એ મૃત્યુ ભયાનક છે, કેમકે પોતાના ભક્ષને ગળી જતાં ફોડાં નથી પોતે કોઈ અવાજ કરતાં કે નથી પોતાના શિકારને ‘દોડજો! દોડજો!’ની બૂમો પાડવાનો સમય આપતાં. ભોગાવાનાં ફોડાં અને દગલબાજ માનવી, બે વચ્ચે ફેર આટલે જ પડે છે કે ફોડાં ખાસ કોઈને ફસાવી પાડવા નીકળતાં નથી, તેમ પોતાનું કામ એ બે-પાંચ પળમાં જ પતાવી નાખે છે. માનવીની દગલબાજી ધીરે ધીરે અજગરની માફક ગળે છે, એટલે શિકારને તરફડિયાં મારવા જેટલો સમય લેવો જ પડે છે. એવા ભોગાવાને કિનારે એક દિવસ બપોરટાણે મદારીનું કુટુંબ આવી પહોંચ્યું. એ જમાતમાં એક નવો તત્ત્વજ્ઞાની વધ્યો હતો. એ ગધેડો હતો. બીજા સર્વના વિચાર-ભાર પોતાના ભેજામાં ભરનારા માનવ-ફિલસૂફ જેવો આ ગધેડો મદારીના તમામ સરંજામને પોતાની પીઠ પર ખેંચતો હતો. અને ફિલસૂફના માથાના જ્ઞાન-ગાંસડા પર કોઈ કોઈ વાર કવિતા ચડી બેસે છે તેમ મદારીના નવા સાથીને માથે થાકેલી વાંદરી રતનબાઈ પણ સવાર બનતી. વાંદરાનો વારો નહોતો આવતો. સ્થાવર સરંજામમાં બે મોટા વાંસડા ઉમેરાયા હતા, ને તે વાંસડા ગધેડાની પીઠ પર આડા બંધાતા હતા. લાંબી લાંબી ચર્ચાને આડી નાખીને તત્ત્વજ્ઞો જેમ જનસમૂહને પોતાના માર્ગમાંથી તરી જવાની ફરજ પાડે છે તેમ આ ગધેડો પણ પંથે ચાલતા વટેમાર્ગુઓને વાંસડાના બન્ને છેડાની બહાર તરીને જ ચાલવાની ફરજ પાડતો. ગધેડાની પાછળ પાછળ ચાલ્યાં આવતાં રીંછણ અને વાંદરો, ફિસસૂફની બુદ્ધિનાં કાયમી અનુચરો, જડત્વ અને અસ્થિરતા જેવાં ભાસતાં. સિત્તેર વર્ષના કાળને ખાઈ જનારો મદારી, હતો તેથી વધુ વાંકો વળ્યો હતો. એનો એક હાથ ડાંગ પર ને બીજો હાથ અખૂટ હાસ્યના ભંડાર છોકરા ઝંડૂરિયાના ખભા પર ટેકો લેતો. ઝંડૂરિયાના ખભા ઊંચા થયા હતા કેમ કે એની ઉંમર તે દિવસે તેર વર્ષની હતી. એના દૂધિયા દાંતને સ્થાને આવી બેઠેલા મોટા દાંત એના કપાયેલા હોઠ વચ્ચેથી વધુ મોટા દેખાતા હતા. એટલે કે ઝંડૂરિયાનું ‘અમર હાસ્ય’ પણ લંબાયું ને પહોળાયું હતું. ઝંડૂરનું શરીર સોટાની જેમ સીધું વધ્યું હતું. ઋતુએ ઋતુએ શરીર પર પોતપોતાના રંગોની પીંછીઓ ફેરવી જતી હતી. એ સર્વ પીંછીઓના ઉપરાછાપરી પુટમાંથી ઝંડૂરિયાના શરીરે શ્યામલ વર્ણ ધારણ કર્યો હતો. વાંસની ટોચે એ ખિસકોલી પેઠે ચડી જતો હતો. એનાં લાંબાં લટૂરિયાં પર ટોપી નહિ પણ કાંસાની થાળી ઓઢી હતી. એના ઘૂઘરિયાળા પગ ઊંચા દોરને માથે એ થાળીમાં ચડીને લસરી શકતા હતા. એના મોં પરનું હસવું સર્વ મનોવેદનાને પાર કરી ગયેલું હતું. તસતસતી બંડીમાંથી બહાર પડતા એના ખભા સુધીના હાથ સંઘેડિયાના સંઘેડા પર ઊતરેલા સરીખા ઘાટીલા હતા. પણ એનું અખૂટ હાસ્ય ભયાનક હતું. મદારી-કુટુંબમાં બીજી પણ એક વૃદ્ધિ થઈ હતી. રતનબાઈ વાંદરીને આઠ વાસાનું બચ્ચું હતું. એ બચ્ચું ઘણુંખરું ઝંડૂરિયાના ખંધોલે જ બેઠું બેઠું એના માથા પરની થાળીમાં મૃદંગના બજવૈયા જેવી થાપીઓ મારતું હતું. બચ્ચાના મોંમાંથી પડી જતો જમરૂખનો ટુકડો ઝંડૂરિયો મદારીની નજર ચુકાવીને આરોગી જતો. એ આખી જમાત ભોગાવા નદીને કિનારે કિનારે અષાઢ મહિનાના એક સ્વચ્છ દિવસે ચાલી આવતી હતી. ઊતરવાનો આરો થોડા ફેરમાં હતો. આરો આવી પહોંચ્યો. સામી ભેખડે હજુ આ મદારી-કુટુંબ નહોતું ઊતર્યું ત્યાં ઝંડૂરિયાએ નદીના પટમાં સામેથી ચાલી આવતી એક સ્ત્રીને દેખી. સ્ત્રીની પછવાડે એક સાતેક વર્ષની છોકરી ચાલી આવતી હતી. સ્ત્રીને માથે લાકડાનો ગંજાવર ભારો હતો. ભારો જાણે કે એણે માથે ઉપાડેલ હોય તે કરતાં એને માથે ચડી બેઠો હોય તેવો હિંસક લાગતો. એના ઘૂંટણ સુધી પગ ઉઘાડા હતા, ને ઘૂંટણથી ઊંચે છાતી સુઘીના દેહની ચાડી ખાતા લૂગડાંના લીરા લબડતા હતા. છોકરી ‘મા મા’ના કિકિયારા પાડતી હતી, કેમકે એના પગ તળે ભોગાવાની તાપ-ભૂંજેલી વેકૂરી છમ છમ ઊના ડામ દેતી હતી. “ત્યાં ઊભી રે’, ઊભી રે’, હું સામે કાંઠે ઉતારીને તને તેડી જાઉં છું,” એટલું બોલતી બાઈએ વેગ કરીને ઊંટ ખૂંદે તેમ વેકરો ખૂંદ્યો, પણ કાંઠાને પહોંચવાનું પંદર કદમનું જ જ્યારે અંતર રહ્યું ત્યારે એના પગ સરક્યા. પગ નીચે ફોડાનું જડબું આવ્યું. માથા પર લાકડાના ભારાએ ભીંસ કરીને ફોડાને યારી આપી. ઓ ગઈ! ઓ ગઈ! ક્યાં ગઈ એટલું મનમાં મનમાં પણ વિચાર કરવાનો સમય રહેવા દીધા વગર ભોગાવાએ એ બાઈને આખી ને આખી પોતાના ઉદરમાં ઉતારી. ઝંડૂરિયો વાંદરીના બચ્ચાને નીચે પછાડીને દોટ કાઢીને ત્યાં પહોંચ્યો. ત્યાં નદીની રેત પર બસ લાકડાંનો ભારો પડ્યો હતો ને બાઈની ઓઢણીનો છેડો જરી જરી ડોકિયાં કરતો હતો તે પણ અદૃશ્ય થયો. ફોડાની સપાટી પર ફક્ત થોડાં બડબડિયાં બોલ્યાં. નાની છોકરી સામા કિનારા પાસે ઘડીક એક પગ પર બીજો પગ ચડાવતી, ઘડીક બેસતી, ઘડીક ઊઠતી, ને બળતા પગ પછાડતી પછાડતી એ ધગેલી રેતીમાં ઊભી ઊભી બોલતી હતી: “મા, બળું છું! મા હાલ્ય! મા, બળું છું!” એક અજાયબીમાંથી ઊંચે આવે તે પૂર્વે તો એ ઘાતકી મૃત્યુનો સાક્ષી ઝંડૂરિયો બીજા અચંબામાં ગરક થયો. આ છોકરી સામે ઊભી ઊભી જ પોતાની માને ધરતીના પેટાળમાં ગારદ થતી જુએ છે, છતાં હજુ ત્યાંથી ખસતી નથી ને માને પાછી આવવા બોલાવે છે. ફરી વાર સાદ આવ્યો: “મા, તું કેમ નથી આવતી? મા, હું બળું છું. મા, મા, એ...હેઈ....માડી!” વાંદરાંને, રીંછણને અને ગધેડાને છોડી ડોસાએ પણ નદીના પટમાં દોટ દીધી. ઘડી પહેલાંની જીવતી એક ઓરતનું ત્યાં નામનિશાન નહોતું. ફક્ત લાકડાંનો ભારો ડૂબેલા વહાણના ડાંડા જેવો ત્યાં દેખાતો હતો. નદીના મોંમાં કોઈ જવાબ નહોતો. નદીની રેત હિંસક હાસ્ય કરતી હતી: ધરતી પરનાં ખદબદતાં માનવીમાંથી એકને મેં ઓછું કર્યું તેથી દુનિયાને શી હાનિ આવી ગઈ? વિશ્વની ઘટમાળને એક વિપળ પણ ક્યાં થંભવું પડ્યું? મીંદડાં, કૂતરાં ને માનવી—તમામ પોતાનો આહાર આરોગે છે તો ફોડાએ એનો ભક્ષ શા માટે ન મેળવી લેવો? નદીના મૂંગા હાસ્યની એ ઘાતકી રમૂજ હતી. એ રમૂજનાં નિરપરાધી પાત્રો ડોસો અને ઝંડૂરિયો સાત વર્ષની છોકરી પાસે ઊભાં રહ્યાં ત્યારે છોકરીએ લાંબા હાથ કર્યા ને કહ્યું: “મા, બળું છું, બૌ બળું છું મા, તેડી લે.” ઝંડૂર અજાયબ બન્યો. એણે મદારીની સામે જોયું. મદારીએ નીચા વળીને છોકરીને તેડી લીધી. એની આંખો તપાસી ચપટી વગાડી. આંખોની કીકીઓનું હલનચલન ત્યાં હસ્તી ધરાવતું નહોતું. “અંધી છે, અંઘી!” મદારીએ ઝંડૂરને કહ્યું. છોકરીને સમજ પડી કે પોતાને તેડનાર પોતાની મા નથી, પણ કોઈક બિહામણા અવાજવાળો પુરુષ છે. એણે પોકાર પાડ્યો: “મા, મા, માડી!” “બસ,” મદારીએ જીભ મોકળી મૂકી: “દુનિયામાં મા વગર બીજો કોઈ બોલ પડ્યો સંભળાતો નથી. આખી દુનિયાની મા મરી ગઈ લાગે છે. ‘મા, મા’ કરવા બેસો છો પછેં માને પેટ અવતાર શા માટે લ્યો છો? મા મૂકીને ભાગી જાય છે ત્યારે તમને બધાંને મા માથે કયો એવો પ્યાર ઊભરાઈ હાલ્યો છે? એટલા સાટુ તો હું પરણ્યો જ નથી. હું પરણું તો જ મારે છોકરું થાય ને? ને છોકરું થાય તો એની મૂએલી કાં ભાગી ગયેલી મા વાંસે એ રીડિયા પાડે ને?” એવા થોડા બબડાટાએ એ ત્રણેયને પાછાં સામી ભેખડે પહોંચાડી દીધાં—જ્યાં ગધેડો અવિચલિત જ્ઞાનભાવે આ ઘટનાનો સાક્ષી બની વીતરાગની દશામાં ઊભો હતો, ને જ્યાં વાંદરાએ વળી કોઈક નવા માનવીનો વધારો થઈ રહ્યો છે એ બીકે કૂદાકૂદ કરી મૂકી, જ્યાં રીંછણને નવા માનવ-માંસની તાજગીભરી સુગંધ આવવાથી એનું નાક હવા સામે ફાટી રહ્યું હતું. “હવે?” મદારીએ તેડેલી છોકરીને પંપાળતા પંપાળતાં કહ્યું: “આ લપને ક્યાં નાખવી?” “એનો બાપ નહિ હોય?” ઝંડૂરિયાએ તપાસમાં ઊતરવા ઇંતેજારી બતાવી. “એના બાપને ગોતવાય આપણે જાવું?” “આંહીં બીજું કોઈ નથી.” “એટલે? આપણે આંહીં નીકળ્યા એ શું આપણો ગુનો? તું બેવકૂફ થઈને દોડ્યો ગયો, નીકર આપણને ખબરેય ન પડત કે એની મા ક્યાં ગઈ. આપણે જોયું એટલે ફસાઈ ગયા ને? જોવાનું જ ઝેર છે ને? દયા ઈ પણ એક ઝેર જ છે ને? દુનિયામાં દયાએ જ દાટ વાળ્યો છે ને?” છોકરીને આ સંભાષણનો નિગૂઢાર્થ સમજાતો નહોતો. એ કોઈ બે જુદા જ માનવીઓના બોલ સાંભળતી હતી. એણે આંતરે આંતરે પૂછ્યે જ રાખ્યું: “મા ક્યાં ગઈ? મા, મા, મા!” “લે હવે, રાખ છાની આને.” ડોસો પોતાના દિલની વરાળ ઠાલવતો છતાં છોકરીના નગ્ન શરીરે હાથ ફેરવતો હતો. “ઢોલક બજાવું?” “ઢોલક કાંઈ મેં કો’ક મૂએલી માનાં છોકરાં છાનાં રાખવા લીધી છે? પેટનો ખાડો પૂરનારી ઢોલક વધારાની છે? તને છાનો રાખવા ઘૂઘરા બાંધ્યા તે દીથી જ મારી તો અક્કલ ગુમ થઈ છે ને? એક હોઠકટો બસ નો’તો તે હવે બીજી આંધળી કમબખ્ત કિસ્મતમાં આવી પડી!” “તો હું જ બજાવીશ.” ઝંડૂરિયો ઢોલક તરફ ચાલ્યો. “તને એ ઈલમ સીમનાં આંધળાં છોકરાં રીઝવવા મેં નથી શીખવ્યો. એ તો બેવકૂફોની મોજ લેવાનો કસબ છે. રે’વા દે, ગમાર ન બન. કસબને કઠેકાણે ન વાપર. ગવૈયા-બજવૈયા જાણશે તો તારી બેવકૂફી માથે થૂંકશે.” ઝંડૂર વિચારમાં પડ્યો. બુઢ્ઢાએ સીમમાં દૃષ્ટિ કરી. “ઊભો રે, ઊભો રે. સામે શેઢે આદમી કળાય છે. એને પૂછી જોઉં—આ છોડી કોને સોંપવી?” “એ...હેઈ...હેઈ.” એણે એક સાદ દીધો. જેને ફક્ત સભ્યતાને ખાતર ‘ખેતર’ કહી શકાય એવા એક ભૂખરા વેરાન ટુક્ડામાં એક સાંતી પડ્યું હતું. સાંતીને જોતરેલ બે બળદ પૈકીનો એક બળદ ઊભો હતો. તે બળદ કૂતરા જેવડો જ દેખાતો હતો. ને બીજો બળદ બેસી ગયો હતો તેને પરોણાની, પાટુની ને હાથની ત્રમઝટ બોલાવીને ઊભો કરવા મથતો એક ખેડૂત આ સાદ સાંભળવાની એટલી પણ ખેવના કરતો નહોતો—જેટલી એ ખેવના ખુદ ભોગાવાને હૈયે હતી. નદી તો સામો પડછંદો પણ પાડતી હતી. “એ...હેઈ...જુવાન!” ડોસાએ બીજી બૂમ દીધી. ખેડૂતે સામે જોઈને આવવાનો ઈશારો કર્યો. જરા હાથ હલાવીને પાછો એ બળદને લાતો મારવા મંડી પડ્યો. ભોગાવા નદીની ભેખડો એ લાતોના પડઘા ઝીલતી હતી. “લે, જો, ઝંડૂરિયા,” મદારીએ છોકરાને મહેણું દીધું: “એને કેટલી અક્કલ છે! પારકી પંચાયમાં એ પડે છે? તારી જ અક્કલ કીડા ખાઈ ગયા છે. રાખ અંધીને અહીં, હું જઈ આવું. તારે તો ખીખી ખીખી દાંત જ કાઢવા છે ને?” મદારી ખેડૂતને મળવા ચાલ્યો ત્યારે ઝંડૂરે રડતી છોકરીને ઝોળી પર બેસાડી, હાથમાં ઘૂઘરા બાંધ્યા, ને ઢોલક બજાવવા માંડ્યું. મા વિનાની છોકરીને કાને ઢોલક-ઘૂઘરાના ગૂંથેલા ધમકાર પડ્યા. એ છાની રહી. એને મા મરી ગયાની સાન નહોતી. મા હજુ લાકડાં વીણતી હશે. તત્ત્વજ્ઞાની ગધેડો તો લલિતકળાઓથી અલિપ્ત જ રહીને ચિંતન કરતો રહ્યો. રીંછણ એનાં કાળાં રૂંવાંમાં દાંત પેસાડીને ગીંગોડા કરડવા લાગી. રતનબાઈ બચ્ચાને છાતીએ વળગાડીને એના માથાની જૂઓ જોવા બેઠી. રતનિયો ભાભો કલાનો પ્રેમી હતો એટલે ઊઠીને બે પગે ચક્કર મારવા લાગ્યો. મદારી ખેડુ પાસે પહોંચ્યો કે તુરત ખેડુએ પૂછ્યું: “બીડી છે?” “અરે ભલા આદમી, તારા ગામની એક બાઈ ફોડામાં ગારદ થઈ ગઈ. એની છોકરી રુએ છે.” “તેમાં આપણે શું કરશું, ભાભા?” ખેડૂતે નિર્મમતા કેળવી હતી. “આ ઢાંઢાને ઊભો કરવા લાગશો?” “પણ છોકરીનું શું કરવું? એ અંધી મૂઈ છે.” “આંધળી છોકરી છે ને? ઓળખી! એની મા અમારા ગામની નો’તી. આંહીં છ મહિનાથી આવી’તી, પણ સીમમાં એક કરગઠિયુંય નો’તું રે’વા દીધું રાંડે!” “પણ એ તો ફોડામાં ગારદ થઈ.” “ઠીક થયું. નીકર ખાંપણ વિનાની રે’ત, ને એને કાગડા-કૂતરા ઠોલત.” “એ તો બરાબર, પણ આ અંધીને ક્યાં નાખું?” “નાખો ને ઈ જ ફોડામાં, નીકર ભૂંડે હાલે મરશે.” “એનો કોઈ બાપ, ભાઈ, કાકો, મામો છે કે નહિ?” “કોઈ નો’તો, ને હોય તોય ન વેઠત. દાણા ક્યાં છે મલકમાં? ચાર દા’ડા માથે અમારા ગામની કાઠિયાણી બે છોકરાંને ગળે બાંધીને કૂવે પડી. એ રિયો કૂવો, હજી ગંધાય છે. બીડી હશે, બીડી એકાદી?” એક નિર્લેપ વર્તમાનપત્રની રીતે ખેડૂત આ દાણાના દુકાળની ને મા-બાળકોના આપઘાતની વાત કહી ગયો. એનું મુખ્ય નિશાન બીડી હતું. “પીધેલી છે, હાલશે તમારે?” કહીને મદારીએ કાળા મોંવાળા વાંદરા જેવું ખોખું પોતાના કાન પરથી કાઢ્યું. “હાલે, વગડામાં સંધુય હાલે. ગામમાં વળી ન પીયેં. આને મારી મારીને થાક લાગ્યો છે એટલે જરા ડિલ કાંટે કરી લેવું છે. બે ફૂંક જેટલો જડદો હશે તોય બસ છે.” બીડીનો દમ ખેંચતાં ખેંચતાં ખેડૂતે કહ્યું: “તમે દીઠી ઈ બાઈને ફોડામાં ઊતરતી?” “મેં તો એની ઓઢણીનો છેડો જ દીઠો.” મદારી અપરાધીની રીતે બોલ્યો: “પણ મારા ભેળો એક કપાતર છે, એણે તો ઓલી રાંડ કેડ સુધી હતી ત્યાં જ દોડીને જોઈ લીધી.” “બડબડિયાં બોલ્યાં’તાં?” ખેડૂતને ધુમાડાનો નશો નવીન જ તોર આપી રહ્યો હતો. “બોલ્યાં તો હશે જ ને? મને આંખે કમ કળાય છે.” “પણ કાને તો સાંભળ્યાં’તાં ને?” “કાનની વાત કાન જાણે, મારે શું? લ્યો હાલો.” “આ ઢાંઢો ઊભો કરાવતા જાવને, ભાભા? આવ્યા છો તે એટલું કહેવાય છે. તેડવા કાંઈ થોડું અવાત?” બળદને ઊંચકાવવાની એ ક્રિયા નકામી નીવડી. બળદ કાંઈ નિર્જીવ કબાટ થોડો હતો કે ઊંચો કર્યે ચારે પાયે ઊભો થઈ રહે? બળદ તો જીવતો જીવ હતો. એ પૂરો ઊંચકાઈને પાછો નીચે પછડાયો. “આમ કેમ કરે છે?” “ના, બીજું તો કાંઈ નથી. નખમાંય કોઈ રોગ નથી. થાક્યો છે ને પાછો ભૂખ્યો છે. બીજું કાંઈ નથી.” મદારી જેવા નિરાશાવાદી વિચારકને પણ ખેડૂતના આ ખુશખબરથી જરા મોં મલકાવવું પડ્યું. “ત્યારે ખવડાવીને પછેં જ હાંકો ને?” “કાંક તો ગોલો છે. પેટનો જરા મેલો છે. ચાર દીથી અમલદારની વેઠે ગ્યો’તો ને, એટલે માથામાં અમલદારનો પવન ભરાણો છે, બીજું કાંઈ નથી. વેચાતો રાખવો છે? માથે વાંદરાં-બાંદરાં બેઠે જાય, ભાર ભરાય, તમે પણ થાકો તયેં ચડો ને? એ મૂળ તો પોઠિયો જ હતો. ટેવાયેલો છે. આ તો અમલદારુંની વેઠ કરવામાં જ અમલદારીનો વા વાયો છે ગધાને. લઈ જાવ; ઠીક પડશે.” “ના ભાઈ, મારે તો હવે જાડાં જણ થઈ ગયાં છે. લ્યો ત્યારે, હવે રામરામ! છોકરીને હું તો છૂટી મેલી દઉં છું.” “મેલી દેજો. ઈ તો આંધળી છે, પણ પોં’ચેલી છે. ગામની ગંધે ગંધે જ ગામમાં પોગી જાશે. જીવશે એનાં નસીબ હશે તો, ને મરશે તોય મહાસુખ પામશે.” “થાવું હોય તે થાવ અંધીનું! આપણે તે કેટલાક ગળે વળગાડશું, ભાઈ!” મદારીએ ચાલતાં ચાલતાં કહ્યું. “બસ! બસ!” ખેડુએ બળદનું પૂંછડું ખેંચતે ખેંચતે કહ્યું, “ધરતીમાં એટલો બધો સમાસ જ ક્યાં છે? ઢોરને ને માણસને બેયને ક્યાં સમાડવાં? પરમ દી જ મારો છોકરો ધાણીફૂટ તાવમાં ઊડી ગ્યો. ઈ તો જલમ્યાં એટલાં જીવે નઈં ઈ જ સારું. ભગવાન કાંઈ અણસમજુ હશે!” એ વાક્યના વિરામચિહ્નરૂપે બળદના ડેબા ઉપર ખેડૂતનો પરોણો પછડાયો. તે સાંભળીને મદારીથી ફરી એક વાર પછવાડે જોવાઈ ગયું. પણ તરત જ પોતાની ભૂલનું ભાન થતાં એ ઊપડતે પગલે ચાલ્યો ગયો. દૂરથી એણે ઝીણી નજરે જોયું. અંધી છોકરી ઝંડૂરના ખોળામાં બેઠી બેઠી ઝંડૂરના હોઠ ઉપર હાથ ફેરવતી હતી. ઝંડૂર એને કશુંક પૂછતો ને કહેતો હતો: “તારી મા છે ને, હેં ને, તે ઈ લાકડાં વીણવા ગઈ છે, ને મને કે’તી ગઈ છે કે મારી છોડીને ઘેર લેતા આવજો, હો?” “હો.” છોકરીનાં આંગળાં ઝંડૂરના હોઠ પરથી જાણે કે શબ્દો વીણતાં હતાં. આ પૂર્વે છોકરીના દૂધાળા ને ગંદા હાથ માના મોં સિવાય કોઈના મોંનો સ્પર્શ નહોતા પામ્યા. અંધાને હમેશાં આંગળીએ આંખો ફૂટે છે. અંધાંઓ પ્રેમ, પ્રકોપ અને મમતા-નિષ્ઠુરતાની વાચાને સામા માનવીના સ્પર્શ વડે ઉકેલતાં હોય છે. પોતાને મળનાર માનવીની આંખો અમીભરી છે કે રોષ-રાતી છે, એની અંધાંને ખબર નથી પડતી, એટલે પાકી ખાતરી કરવા સારુ એ અડ અડ કરે છે. લાકડાંના ભારા ખેંચનારી કજાત ઓરતની છોકરીનો એવો સ્પર્શ સહેવા એની મા સિવાય બીજું કોઈ તૈયાર નહોતું. છોકરીને એવો પરાયો માનવી આ પહેલો જ મળ્યો. ભોગાવાની વેકૂરીમાંથી ઊઠતી ભડ ભડ વરાળોમાં ભૂંજાતાં બે માતૃહીન બાળકો અન્યોન્યનાં ઉપકારકો ને આશ્રિતો બની રહ્યાં હતાં. ઝંડૂરને પણ આજ પ્રથમ-પહેલી એક શાતા વળી. એના ફાટેલા હોઠને જોનારાં તમામ આજ સુધી એની સામે દાંતિયાં કરતાં, અને ખીજવતાં, એને કાંકરીઓ મારતાં, ને એનાથી બીને ચીસ પાડીને વેગળાં ભાગતાં. પોતાને જગતની ઠેકડીનો ભોગ બનાવતું એનું મોં આજ પ્રિય થઈ પડ્યું આ અંધીની દસ નાની આંગળીઓને. એ મોંની બીભત્સતાથી આજે ન ડરનાર ને ન નાસી જનાર આ પહેલવહેલું બાળક મળ્યું. આજ સુધી એના તમાશા જોવા મેદનીઓ ઊમટતી, પણ એના દીદાર માત્રથી નાનાં છોકરાં ઘરના ઊંડા ઓરડામાં નાસી જતાં, માતાઓની સોડમાં સંતાતાં. અંધી છોકરી એના ખોળામાં ચડી અણબીતી બેઠી હતી. એ કાળમુખા હોઠ પર પોતાની આંખો અડકાડતી હતી. ઝંડૂરના જીવતરમાં કોમળ પ્યારનો એ પ્રથમ જન્મ હતો. મદારીની લાગણી પર કઠોરતાનું પડ, શ્રીફળના ગોટા પરનાં દુર્ભેદ્ય છાલાં જેવું બાઝેલું હતું. એ સ્નેહની લીલી ડાંખળી કાળમીંઢ પથ્થરોની કરાડમાંથી ચીરો પાડીને નીકળેલી હતી. અંધી છોકરીનો સ્નેહ એનાથી જુદો પડ્યો. ઝંડૂરિયાને મદારીની જોડે બરાડાથી કામ લેવું પડતું—આજ આ અંધીએ એના મોં પર વાણીની મૃદુતા જન્માવી. “છાની રહી ગઈ છે.” ઝંડૂરે આવી પહોંચેલા મદારીને સુખ-સમાચાર આપ્યા. “એને છોડ, ચાલો, રસ્તે પડીએ.” “એ ક્યાં જશે?” “એને તો એ જ્યાં પગ મૂકશે ત્યાં રસ્તો જ છે ને!” એમ કહીને એણે રીંછણ અને વાંદરાની રસી હાથમાં લીધી. ઝંડૂર ઊઠ્યો નહોતો. એ મદારીની સામે જોઈ રહ્યો. પણ એના મોં પરના અનંત હાસ્યે એની મનોવેદનાને દગો દીધો. “ખી ખી શું કરછ, ભા. ઊઠ, આ જીવડાં ભૂખ્યાં છે. તારે હમેશાં મારી મશ્કરી જ કરવી છે કે બીજું કાંઈ છે?” ઝંડૂરે છોકરીને પોતાના ખોળામાંથી ઉતારીને નીચે મૂકી. જરીક લીલા ઘાસમાં બેઠેલી છોકરી હાથ લંબાવીને સ્પર્શ માટે ઝંખતી હતી. મદારીના બોલવાનો અર્થ એને અગમ જ રહ્યો. પણ ઝંડૂરના સ્પર્શની સરગમ બજતી શા માટે બંધ પડી? એકાએક હાથમાંનું વાજિંત્ર ક્યાં સરી ગયું? અંધીએ ચાલ્યાં જતાં પગલાંના ધ્વનિ પક્ડ્યા. અંધીનું નાક ચલી જતી કોઈ સુગંધને શોધવા સતેજ બન્યું. મદારીએ પશુઓને નદીમાં ઉતાર્યાં. ઝંડૂર પછવાડે ચાલ્યો. તેની પછવાડે સુગંધના અને ચરણધ્વનિના દોર પકડીને જાણે કે અંધીએ પગલાં ભર્યાં, સુગંધ અને પદધ્વનિના દોર સાત વર્ષની આંધળીના નાના નબળા હાથમાંથી સરવા લાગ્યા, તણાવા લાગ્યા, તૂટું તૂટું થયા, અને એણે બૂમ પાડી: “મા, મા, મા.” ઝંડૂર ઊભો થઈ રહ્યો. મદારી આગળ ને આગળ સળગતી રેતને પાર કરતો હતો. પાછળ પશુઓ હાય જાણે પેલી અંધીની નવી લપ ચોંટશે એવી બીકે નાસ્યે જતાં હતાં. પાછળ ઝંડૂર અંધીને પોતાની પીઠ પર ઉઠાવીને ચાલ્યો આવતો હતો. બિલ્લી જેવાં શબ્દહીન એનાં કદમો સાચવીને પડતાં હતાં. સામી ભેખડે ચડીને મદારીએ તીરછી નજરે જોઈ લીધું. મૂંગા મૂંગા એણે ડોકું ધુણાવ્યું. પોતાને ખાતરી હતી કે ઝંડૂર જો ન લાવ્યો હોત તો છોકરીને તેડી લાવવા પોતાને જખ મારીને જવું પડત. ‘કલેજું સડી ગયું! અરેરે, મારું કલેજું સડી ગયું! મારામાં આવી દયા!’ એવું વાક્ય એના મનમાં ઘોળાઈ રહ્યું. અરધોકક ગાઉ સુધી એણે જોયું—ન જોયું કરીને ચાલ્યે જ રાખ્યું. અંધી બાલિકાના હાથ ઝંડૂરના હોઠ પર ફરતા રહ્યા. અંધીની આંગળીને ટેરવે એ હોઠ કંપાયમાન બની ગયા. મૂંગા તાર બજતા હતા. જગતની વિદૂષકી કરવા નિર્માયેલો એ હોઠકટો કોમળ લાગણીઓના પ્રદેશમાં પશુઓ સિવાય કોને બીજાને પિછાનતો હતો! એના કાપેલા હોઠ ટુકડો રોટલો રળવાના જનમનરંજનનું સાધન હતા. આજે એ હોઠ પર મા વિનાની અંધી વાજિંત્ર બજાવતી હતી. મા કેવી હોય? એને યાદ નહોતું. કોઈક હતું એવો એક ઝાંખો ભણકાર રહી ગયો હતો. પોતાના બાળપણની બધી જ ઘટનાઓ, સંધ્યાકાળના પવનમાં કોઈ દૂર ગામની ઝાલર બજતી હોય તેના સ્વર-હિલ્લોલ સરીખી, કે ભર્યાં ભર્યાં ઝાંઝવા-જળની અંદર પડછાયા દાખવતી કોણ જાણે કયા મુલકની નગરીઓ જેવી, ઝંડૂરની સ્મૃતિમાં બની રહી હતી. ફક્ત હોઠ એના ચિરાયા હતા, ને નાનાં છોકરાં ભેળો પોતે છ મહિના રહ્યો હતો ત્યાં સલામ કર્યા વિના ખાવા નહોતું જડતું, ને પોતે એક રાત્રિએ ભાગી છૂટ્યો હતો, એટલી જ યાદ અનામત હતી. તે પૂર્વેની વાતો આગલા જન્મના સ્મૃતિઝંકાર સમી કેવળ અવાસ્તવિક કલ્પનાઓ જ હતી. એકાએક એના અંતરમાં એક ફાળ પડી. અંધી છોકરી પોતાના હોઠમાં આંગળીઓ નાખીને પોતાની કદરૂપ સિકલ તો પારખી નહિ જાય ને? એની આંખો એકાએક દેખતી થઈને મારું કુરૂપ જોઈ નહિ જાય ને? ગરીબોની ગયેલી આંખ પાછી નથી આવતી તેટલી પણ એને ગમ નહોતી. બુઢ્ઢો મદારી તમાશા કરતો કરતો બેસુમાર ગપાટા લોકોની સામે હાંકતો: આ જડીબુટ્ટી ખાય તો બુઢ્ઢો જુવાન બની જાય: આ મારો સોયરો આંજે તો સાઠ વર્ષ અંધી આંખનાં પણ પડળ ઊઘડી જાય: આ ભૂકી છાંટું તો બિલાડીને બાયડી કરી દઉં ને બાયડીને હડકાઈ શિયાળ બનાવી દઉં! આ મારા ઝંડૂરિયાને જંગલનો તેતર બનાવીને ઉડાડી મૂકું વગેરે વગેરે. આજ સુધી બુઢ્ઢાની એ વાતોનો ભય નહોતો. ઘણી વાર તો તેતર બની જવાનું ઝંડૂરને દિલ પણ થતું. પણ હવે એક જીવન-પલટો થયો. એક મમતા જાગી. હવે ડોસો તેતર-બેતર બનાવી મૂકશે તો આ અંધીનું શું થશે? પણ અંધીને ક્યાંક દેખતી કરી દેશે તો? ભગવાન, હું તેતર બનું તે બહેતર છે. એ દેખતી બનશે તો મારા હોઠ ભાળી અસૂરી સાંજે ને કાળી રાતે ફાટી મરશે. ડોસો એવી કોઈ ઇલમી વનસ્પતિ વાપરે તે પહેલાં ડોસાની ગરદન જ ચીપી નાખવાનો એણે મનસૂબો કરી લીધો. હજુ અરધી જ કલાક પર એ ગરદન ચિપાઈ હતી. એક હાલતી ચાલતી ઉદ્યમવંત આખી સ્ત્રીને ધરતી ઢેઢગરોળીની માફક આરોગી ગઈ હતી. એ દેખાવનાં કૂંડાળાં ઝંડૂરની આંખો સામે દોરાતાં રહ્યાં. એ દેખાવ દીઠા પછી પોતે આ અંધીની સામે ઢોલક-ઘૂઘરા કેમ કરી બજાવી શક્યો, ને સામા ખેતરમાં સાંતી હાંકતો ખેડૂત ઓરતનું કમોત સાંભળીને સાંતી છોડી ગામ ભણી ભાગી કાં ન ગયો? એ વગડામાં એકલવાયા ઊભા રહી શકાય? ફોડાની અંદર ઓરત કેટલી ઘડી જીવી હશે—તરફડી હશે? પોતાની દીકરીને સાદ કરવા એણે મોં ફાડ્યું હશે? ગળાકાટુની માફક નદીએ એના મોંમાં ડૂચા દઈને મારી. આંધળી છોકરીનો દેહ પણ ન ઢાંકી શકનારી એ સ્ત્રીએ લાકડાની ભારી લેવા જતાં પહેલાં ખાધું હતું કે ભૂખી હતી? ફોડામાં ખાલી પેટે જલદી જીવ નીકળી જાય કે ભર્યે પેટે? કદાચ ભૂખ્યા શરીરનો નિકાલ વહેલો આવી જતો હશે એવા વિચારે ચડીને એનાથી છોકરીને પુછાઈ ગયું: “તેં ખાધું’તું? માએ ખાધું’તું?” “અં-હં!” છોકરીએ ટૂંકો પ્રત્યુત્તર દઈને કહ્યું: “મા ખાવા ગઈ? મને ખાવા નૈ? હેં?” સવાલ-જવાબ સાંભળીને મદારીએ પાછળ જોયું. એ ઊભો રહ્યો. ફિલસૂફ ગધેડો પણ ઊભો રહ્યો. પછી પાછાં ચાલતાં ચાલતાં મદારીએ ઝંડૂરને કહ્યું: “આને તેં પીઠ પર બેસાડી છે, પણ એ ખાઉં-ખાઉં કરે છે. ભૂખ એ ડાકણ છે. તારા બરડામાંથી લોચા કાઢીને ખાઈ જશે. એ ભૂખી છે, ને પાછી અંધી છે. દેખતી ભૂખ ભલી છે, ખાજ-અખાજનો તફાવત ગણે છે. આંખો વગરની ભૂખનો ઇતબાર ન કર. જમાનો આંધળી ભૂખનો આવ્યો છે. આ ગધેડાનું પેટ ખાલી હશે તો એ ધરતીનો ખાર ચાટીને પણ ધરવ કરી લેશે. આ રીંછણ ભૂખી હશે તો એ પોતાનાં જ રૂંછાંમાંથી ગીંગોડા વીણશે. પણ આ ભૂખી આંધળી છે, ને પાછી ઓરત જાત છે, એ તારી ગરદન પર જ દાંત ભરાવશે. તું આગળ ચાલ. મને પછવાડે ચાલવા દે. એનો ઇતબાર ન કરવો. રાજાઓ તારા જેવા બેવકૂફ છે. એણે ભૂખને પીઠ પર બેસાડી છે. એ ખાઉં ખાઉં કરે છે. એનો ઈતબાર ન કરવો. હું આ પાંચાળનો રાજા હોત તો ઓલ્યા ખેડૂતને ફોડામાં નાખીને જાનથી મારી નાખત. એની ભૂખ આંધળી છે. એ એના બળદને ખવડાવ્યા વગર પરોણા ઝીંકે છે. એનું છોકરું પરમ દી મરી ગયું તેથી એ ખુશાલી કરે છે. એ સાચું કહેતો’તો: હવે ધરતીને માથે સમાસ નથી. ધરતી આ ગધેડા જેવી છે, ને ગધેડો મારા જેવો છે. તુંય ધરતી જેવો છો. સમાસ નથી તોય આપણે બધાં આપણી પીઠ પર ભૂખને ભેળી કરીએ છીએ. હું હકીમ છું, એટલે મોટો ગધેડો છું. મારી કને ઊંચા માયલું ઝેર નથી. પણ કાચની ભૂકી કરીને તમારી બેયની ખીચડીમાં મિલાવી દેવાની મારી પાસે વિદ્યા છે, છતાં હું એ વિદ્યાને વાપરતો નથી. શા માટે નથી વાપરતો? તો કહું છું કે હું રાજહકીમ નથી. હું મુફલિસ હકીમીમાં જ રહી ગયો. હું ગામડાં ભમ્યો છું, મારી કને કેટલી ગરાસણીઓએ ઝેર માગ્યું છે, ખબર છે? મેં દીધું હોત તો હું ન્યાલ થઈ જાત, ને હું રાજહકીમ બની જાત. પણ ગધ્ધો છું ને મેં ગધ્ધા જ ભેગા કર્યા છે. નીકર મૂએલી માનાં છોકરાંને લઈ ગામપરગામ શીદ ભટકત!” વચ્ચે રીંછણે ઘુરકાટ કર્યો. “હું તને નથી કહેતો, હેડમ્બા! તું ગધ્ધી નથી. તું અંધી પણ નથી. તું કોઈની મા પણ નથી. છોકરાં રઝળાવીને ભાગી જવાનું તારા જેવી ખાનદાન બાઈને નથી કરવું પડ્યું એ જ મને તો નવાઈ છે. આ તો બધાં ખાનદાનોનાં કામ છે, ને મારું કામ ખાનદાનોનાં કામોનાં ફળ ભોગવવાનું છે. લાવ, લાવ, હવે અંધીને મારે ખંધોલે. તું થાકી જઈશ, ઝંડૂર! ને તું મારી પાછળ હાલ. મને અંધીનો ડર લાગે છે. સમાલજે, મારી ગરદન પર એ દાંત ન પીસે. આ લે આ રાણકોકડી દે એને. વાંદરી માટે આવતે ગામ વળી કાં’ક મળી રે’શે.” ડોસાએ અંધી છોકરીને પોતાના ખભા પર લીધી. ઝંડૂરે ડોસાનું ઢોલક ખભે ભરાવ્યું. છોકરીને ધીરું ધીરું ઢોલક સંભળાવતો એ પછવાડે ચાલ્યો ને અષાઢ મહિનાનાં વાદળાં ઈશાન ખૂણાના રાજમહેલમાં કરી રહેલાં હતાં તે કાવતરું પોતાના પહેલા છાંટા પાડવા લાગ્યું ત્યાં તો આ કુટુંબે એક નવા ગામનાં કૂતરાંના ભસભસાટ સાંભળીને જોરથી પગ ઉપાડ્યા.