સુદામાચરિત્ર — પ્રેમાનંદ/શબ્દાર્થ અને ટિપ્પણ

શબ્દાર્થ અને ટિપ્પણ

કડવું 1
કડી
6          અશન — ભોજન
7          મુન્ય — મુનિ(સુદામા)
15          ઘરસૂત્ર — ઘરસંસાર

કડવું 2
4          પુરમાં પછે અન્ન જડતું રહ્યું —ગામમાં તો જે અન્ન મળી આવતું (જડતું) એ હવે અટક્યું. હવે બીજે જવું પડશે
10          ગવનિકા — ગોગ્રાસ, ગાયો માટેનું ઘાસ
13          મારે વાગલાં — વલખાં મારે
14          રક્ષાની ઘટા — માથું ધૂળથી ભરાઈ જવું

કડવું 3
1          ભાવઠ —ઉપાધિ
1          ગોમતી-મજ્જન — ગોમતી નદીમાં સ્નાન
10          જોડવા પાણિ... — હાથ જોડવા, ગરીબડી વાણી બોલવી,
                                               એથી ચહેરો ફિક્કો પડી જાય
10          માગ્યા પે રૂડું મરણ — માગવા/યાચવા કરયાં મરવું સારું
12          મામ — સ્વમાન, આબરુ

કડવું 4
2          વૃદ્ધિહાણ — ચડતી-પડતી
3          સુકૃત-દુષ્કૃત — પાપ-પુણ્ય
10          નિર્મુખ વાળિયા — ખાલી હાથે પાછા વાળ્યા
11          હુતશેષ ન કીધો આહાર — યજ્ઞમાં હોમ્યા પછી જે શેષરહે તે આહાર
કડી
20          સપ્તઋષિ સેવે કામધેનુને — સપ્તષિર્ જેવાને પણ કામધેનુ
                                  (સ્વર્ગની ગાય)ની સેવા કરવી પડે છે.
24          ધોશે ધરણીધર તતખેવ — ધરતીને ધારણ કરનાર (ઈશ્વર)
                                                 તરત દરિદ્રતા દૂર કરશે
કડવું 5
7          કાંગવા — છોડાં કાઢ્યા વિનાના તાંદળા (તંદુલ)
9          છોવાય — ઢોળાય
16          ઉપાન.... — પગના જોડા. અ ફાટેલા હોવાથી જે ધૂળ(રેણુ)
                        ઊડતી હતી એનાથી જાણે આકાશ છવાઈ ગયું!
17          જેષ્ઠિકા — ચાલવામાં ટેકો રહે એવી લાકડી
19          શુકજી — શુકદેવ : વ્યાસના પુત્ર. એમણે પરીક્ષિતને
                          ‘ભાગવત’ સંભળાવ્યું હતું. સુદામા-કથા
                          ભાગવતના દશમસ્કંધમાંની કથા છે.
19          નરપતિ — રાજા. અહીં પરીક્ષિત : કુરુવંશનો રાજા,
                       અર્જુનનો પૌત્ર, અભિમન્યુ-ઉત્તરાનો પુત્ર

કડવું 6
2          કોઠા કોશીસાં શોભે પર્મ — કોઠા પરની (દ્વારકાની)
                                કમાનો બહુ (પર્મ, પરમ) શોભતી હતી
4          નથી મુક્તિપુરીમાં મણા — મુક્તિપુરી(દ્વારકા)માં કશાની
                                                       ઉણપ(મણા) નથી
6          એને રૂપે હાર્યા કેશવ-રામ — સુદામાના રૂપ આગળ તો કૃષ્ણ
              અને બલરામ પણ જાણે ઝાંખા પડી ગયા! (એવો કટાક્ષ)
10          મયા — માયા, કૃપા
15          ઉપંગ — એક વાદ્ય
કડવું 7
2          યક્ષકર્દમ સત્યા સેવે રે — યક્ષોને પ્રિય એવો સુગંધિત લેપ
                                             સત્યભામા કૃષ્ણને લગાડે છે
2          અગર ઉસેવે — અગરુનો સુગંધિત ધૂપ (પેલા લેપ પર)
                                                                   આપે છે
3          બીડી — પાન, તાંબુલ
11          વામદેવ — વામનદેવ
12          અત્રિ — ઐક ઋષિ
12          પત્રી — પત્ર, ભલામણ-ચિઠ્ઠી

કડવું 8
4          જેના નાભિકમળમાંથી... — કૃષ્ણસ્તુતિ: કૃષ્ણ/વિષ્ણુની
                     નાભિના કમળમાંથી પ્રગટેલાબ્રહ્માએ પળવારમાં
                     સૃષ્ટિનું સર્જન કર્યું, બાળકૃષ્ણે માતા યશોદાને
                     મુખમાં બ્રહ્માંડ બતાવેલું
5          પાદોદક — ચરમુક્તિપુરીણામૃત
8          ઘૃતપક્વ — ઘીમાં પકવેલાં

કડવું 10
4          અરિષ્ટ — સૂર્ય
12          પંચાનન શંખ — પંચ-મુખના આકારનૌ શંખ

કડવું 12
9 નિર્મુખ — ખાલી હાથે